CC BY
0ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ. АЙЫЛ ЧАРБА: АГРОНОМИЯ, ВЕТЕРИНАРИЯ ЖАНА ЗООТЕХНИЯ
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. СЕЛЬСКОЕ ХОЗЯЙСТВО: АГРОНОМИЯ, ВЕТЕРИНАРИЯ И ЗООТЕХНИЯ
JOURNAL OF OSH STATE UNIVERSITY. AGRICULTURE: AGRONOMY, VETERINARY AND
ZOOTECHNICS
e-ISSN: 1694-8696
№1(6)/2024, 150-156
ЗООТЕХНИЯ
УДК: 636:338.439.5
DOI: 10.52754/16948696_2024_1(6)_21
КЫРГЫЗСТАНДА МАЛ ЧАРБАСЫНЫН АЗЫК-ТYЛYК КООПСУЗДУГУН
ЖАКШЫРТУУДАГЫ ОРДУ
РОЛЬ ЖИВОТНОВОДСТВА В УЛУЧШЕНИИ ПРОДОВОЛЬСТВЕННОЙ БЕЗОПАСНОСТИ КЫРГЫЗСТАНА
THE ROLE OF LIVESTOCK IN IMPROVING FOOD SECURITY IN KYRGYZ STAN
Обдунов Элмурат Абдывапович
Обдунов Элмурат Абдывапович Obdunov Elmurat Abdyvapovich
г.и.к., доцент, Ош мамлекеттик университети
к.г.н., доцент, Ошский государственный университет candidate of geographical sciences, associate professor, Osh state university
eobdunov@oshsu.kg
Абдурасулов Абдугани Холмурзаевич
Абдурасулов Абдугани Холмурзаевич Abdurasulov Abdugani Kholmurzaevich
а.ч.и.д., профессор, Ош мамлекеттик университети
д.с.х.н., профессор, Ошский государственный университет doctor of agricultural sciences, professor, Osh state university aabdurasulov@oshsu.kg ORCID: 0000-0003-3714-610
КЫРГЫЗСТАНДА МАЛ ЧАРБАСЫНЫН АЗЫК-ТYЛYК КООПСУЗДУГУН
ЖАКШЫРТУУДАГЫ ОРДУ
Аннотация
Макалада азыркы мезгилдеги глобалдык квйгвйлврдYн бири жана Кыргызстан YЧYн да актуалдуу болгон азык-тYЛYк коопсуздугун камсыз кылууда мал чарбачылыгынын орду берилген. Изилдввдв азык-тYЛYк коопсуздугун жана аны влквнYн мамлекеттик саясатынын маанилуу компоненти катары камсыз кылуунун маанилYYЛYГYн мYнвздвйт. Малдын санынын жана мал чарба вндYPYшYHYн взгврYШYнв талдоо жYргYЗYЛвт. Ошондой эле эгемендYYЛYк жылдарында бул тармактын тYЗYMY жана калктын жан башына тамак-аш вндYPYШYHYн динамикасы талдоого алынган. Жогорку сапаттагы мал чарба продуктыларын вндYPYY боюнча корутундулар кврсвтYЛдY, азык-тYЛYк менен камсыз кылуунун артыкчылыктуу багыттары белгиленди.
Ключевые слова: улуттук коопсуздук, азык-тYЛYк коопсуздугу, азык-тYЛYк, мал чарбасы, асыл тукум иштери, кунардуулук.
Роль животноводства в улучшении продовольственной безопасности Кыргызстана
Аннотация
В статье представлена роль животноводства в обеспечении продовольственной безопасности, которая является одной из глобальных проблем современности и актуальна также для Кыргызстана. В исследовании описывается безопасность пищевых продуктов и важность ее обеспечения как важной составляющей государственной политики страны. Проведен анализ изменения поголовья скота и продукции животноводства. Также в годы суверинизации была проанализирована структура этой отрасли и динамика производства продуктов питания на душу населения. Были представлены выводы по производству высококачественной продукции животноводства, отмечены приоритетные направления продовольственного обеспечения.
The role of livestock in improving food security in kyrgyzstan
Abstract
The article presents the role of animal husbandry in ensuring food security, which is one of the global problems of the present time and is also relevant for Kyrgyzstan. The study describes food safety and the importance of ensuring it as an important component of the country's state policy. An analysis of changes in the number of livestock and livestock production is carried out. Also, in the years of independence, the structure of this industry and the dynamics of food production per capita were analyzed. Conclusions on the production of high-quality livestock products were presented, priority areas of food supply were noted.
Ачкыч свздвр: продовольственная животноводство, рождаемость.
национальная безопасность, безопасность, продовольствие, племенное разведение,
Keywords: national security, food security, food, animal husbandry, breeding, fertility.
Киришуу. ДYЙнe жYЗYндe калктын тез арада eсYШY алардын тамак-ашка болгон муктаждыгынын eсYШYнe алып келди. Ушуга байланыштуу айыл чарбасын eнYГYШYн тездетYY жана кайра куруу зарылчылыгы келип чыгууда, анткени азык-тYЛYк коопсуздугу ар бир eлкeнYн, анын ичинде Кыргызстандын да улуттук коопсуздугунун эц башкы маселеси катары каралат [1-3].
Калкты тамак-аштын бардык тYрлeрY менен жетиштYY камсыз кылуунун социалдык гана эмес, ошондой эле коомдук-саясий да мааниси eтe жогору. Азык-тYЛYк коопсуздугу eлкeнYн саясий жана экономикалык кeз карандысыздыгынын бекем негизи болуп кызмат кылат. Мал чарба азык-тYЛYктeрYн кецири eндYPYY жана адп керектee коомдук туруктуулукту камсыз кылуу менен бирге, коомдун бир калыпта жана ар тараптуу eнYГYYCY YЧYн жагымдуу шарттарды тYзeт [4-6].
Азык-тYЛYк коопсуздугу бул сергек жашоо образынын маанилYY шарты катары калкты сапаттуу, жетиштYY тамак-аш азыктары менен камсыз кылууну билдирет. Бул терминди БУУнун Башкы Ассамблеясында биринчи жолу 1974-жылы колдонулган. Бирок азык-тYЛYк коопсуздугу боюнча биринчи дYЙнeлYк саммит 1996-жылы eткeн.
2008-жылы Римде eткeн Азык-тYЛYк коопсуздугу боюнча саммитте 181 eлкeнYн eкYЛдeрY, анын ичинде 43 мамлекеттин жана eкмeт башчыларынын катышуусунда дYЙнeлYк климаттын eзгeрYШYнe байланыштуу азык-тYЛYккe болгон баанын кескин кымбатташы жана биоэнергияны eнYктYPYY маселеси талкууланган. Ар бир мамлекет eз жарандарынын ден соолугу YЧYн алардын тамак-ашка жетYY укугун камсыз кылууга жана ачарчылыктан сактанууга милдетщуу экени белгиленди [6-11].
Изилдеенун материалдары жана методикалар. БYткYЛ Улуттар Уюмунун Азык-тYЛYк жана айыл чарба уюмунун (ФАО) эксперттеринин айтымыга караганда, ар бир адам кYHYгe 2400-2500 ккал тамак-аш керектeeсY зарыл. Эгерде бул кeрсeткYч 1800 ккалны тYЗсe тамак-аш жетишсиз, ал эми 1000 ккал же андан да азыраак болгондо - ачкачылык катары кабыл алынат.
Малдын башынын акыркы жылдары eсYп жаткан саны интернет булактарынын статистикалык маалыматтарынан алынып салыштырмалуу анализ жYргYЗYЛДY.
Изилдеенун жыйынтыктары. Азык-тYЛYк менен камсыз кылуу проблемасын чечYY айыл чарбасынын, айрыкча мал чарбасынын тармактарын комплекстYY eнYктYPYYг, эт жана CYт азыктарында белоктордун, майлардын, углеводдордун жана башка аш болумдуу заттардын кeп болушуна тYЗдeн-тYЗ кeз каранды болот.
Жарандардын бакубаттуулугун жогорулатууга багытталган Кыргыз Республикасын 2026-жылга чейин eнYктYPYYHYн Улуттук программасы eлкeнY eнYктYPYYHYн узак мeeнeттYY стратегиялык максаттарына негизделип, Туруктуу eнYктYPYY максаттарынын (ТЭМ) «эч кимди артта калтырбоо» деген фундаменталдык милдеттенмесине басым жасоо Кыргыз Республикасын 2040-жылга чейин eнYктYPYYHYн Улуттук стратегиясынын алкагында иштелип чыккан [11].
Глобалдык жакырчылыктын децгээли 2000-жылдан бери эки эсеге кыскарганына карабастан, eнYГYп келе жаткан eлкeлeрдe ар бир онунчу адам кYHYнe 1,90 АКШ доллары болгон эл аралык жакырчылыктын чегинен тeмeн жашайт жана миллиондогон адамдар бул суммадан бир аз жогору киреше табышат. Жакырчылык - бул жeн гана кирешенин жана
туруктуу жашоону камсыз кылуу YЧYн ресурстардын жетишсиздиги эмес. Ал начар тамактануу, билимге жана башка негизги социалдык кызматтарга жетYYHYн чектелYYЛYГY, ошондой эле квздвгвн максатына жетпеген, чечимдерди кабыл алуу процессине катыша албоо сыяктуу кврYHYштврдвн кврYHYп турат.
Азык-тYЛYк проблемасын чечYYДв жекече квмвкчY чарбаларды внYктYPYY, товардык чарбаларда асыл-тукум иштерин уюштуруу эт вндYPYYгв зор жардам берип жатат [12-14].
Элквдв жакырчылыкты болтурбоо квз карашынан алганда мал чарбачылыгын внYктYPYY чоц мааниге ээ. Кыргызстанда калктын азык-тYЛYккв болгон муктаждыктарын канааттандыруу жана азык-тYЛYк коопсуздугу менен тYЗдвн-тYЗ байланышкан тармактарды внYктYPYY боюнча ири мамлекеттик программалар ишке ашырылууда. Анын ичинде "2020-2030-жылдары Кыргыз Республикасында жакырчылыктын алдын алуу жана туруктуу внYктYPYY боюнча мамлекеттик программа", "2024-2028-жылдарга Кыргыз Республикасында мал чарбачылыгын туруктуу внYктYPYY" мамлекеттик программасы жана башкалар.
Твмвнку таблицада айыл чарба малдарынын ичинен негизги тармак катары ири мYЙYЗДYY малдардын башы келтирилди.
Ири мYЙYЗДYY малдардын башы (жылдын аягына, башы)
2018 2019 2020 2021 2022
Кыргыз Республикасы 1 627 296 1 680 750 1 715 776 1 750 467 1 783 469
Баткен областы 149 012 151 419 153 360 154 006 144 851
Жалал-Абад областы 329 623 342 403 351 223 361 533 371 686
Ыссык-Квл областы 237 564 248 783 255 740 260 399 272 647
Нарын областы 174 650 182 239 187 249 199 772 207 043
Ош областы 366 327 374 659 383 180 389 304 397 288
Талас областы 67 596 68 678 66 928 68 274 69 101
Чуй областы 289 952 299 951 305 861 309 353 314 181
Бишкек ш. 589 550 537 526 383
Ош ш. 11 362 11 402 11 189 6 744 5 691
взгвчв учет 621 666 509 556 598
Таблицада берилгендей, малды жана YЙ канаттууларын кайра саноонун жыйынтыгы боюнча 2022-жылдын аягына карата бодо малдын саны 1783,0 миц башты TYЗДY же 1,9%га всту. Бодо малдын эц квп YЛYШY Ош (жалпы малдын 22,3%), Жалал-Абад (20,8%), ЧYЙ (17,6%) жана Ысык-Квл (15,3%) облустарынын чарбаларында багылат. Бодо малдын жалпы санынын 3,3%ын топоздор тYЗвт, алардын саны жыл ичинде 1,1 миц башка же 1,9% квбвЙYп, 2022-жылдын акырына карата 58,3 миц башты TYЗДY.
Республикада кой-эчкилердин саны 77,1 миц башка же 1,2% азайып, 6200,9 миц башка тузду. Кой-эчкилердин эц кеп улушу Жалал-Абад (жалпы малдын 22,2%), Нарын (18,2%), Ош (18,1%) жана Ысык-Кел (14,8%) облустарынын чарбаларында багылат.
2022-жылдын аягында 2021-жылдын ушул мезгилине салыштырмалуу жылкынын саны республика боюнча 13,2 миц башка же 2,4% азайып, 533,9 миц башка тузду. Жылкылардын эц кеп улушу Нарын (26,7%), Ош (18,5%), Ысык-Кел (17,7%), Жалал-Абад (16,2%) жана Чуй (14,2%) облустарынын чарбаларында багылат.
Республика боюнча канаттуулардын саны жалпысынан 443,9 миц башка же 7,5% кебейуп, 6368,7 миц башты тузду. Чуй облусунун чарбаларында канаттуулардын санынын олуттуу есушу (20,2%) белгиленген [13].
Акыркы жылы Кыргыз Республикасында малдын башы есту. Мындай маалымат Кыргызстандын Улуттук статистикалык комитетинин сайтында жазылган.
Башкармалык 2023-жылдын аягында жана 2022-жылдын аягында малдын санынын айырмасын так керсеткен документти берген.
Жаныбарлар жана пайыздар: Жылкылардын саны - 542,5 миц баш, бул 2022-жылга салыштырмалуу 1,6%га кеп; Бодо мал - 1 млн 802,3 миц, бул 2022-жылга салыштырмалуу 1,1%га кеп; Кой-эчки - 6 млн 216,2 миц, бул 2022-жылга салыштырмалуу 0,2%га кеп; Чочко - 29,7 миц, бул 2022-жылга салыштырмалуу 15,7%га кеп .
Мал чарбасын туруктуу енуктуруу Мамлекеттик программасынын алкагында аткарылуучу негизги иш-чаралар каралган:
• Фермерлерди асыл тукум иштерин жургузуу эсептерди, асыл тукум карточкаларын толтуруу, кунардуулугун эсепке алууну, айыл чарба жаныбарларын тоюттандырууну жана бирдиктуу автоматташтырылган системаны киргизууге уйретуу;
• асыл тукум мал чарбачылыгын енуктурууге ар тараптуу колдоо керсетуу;
• Мал чарбачылыгына заманбап санариптик технологияларды киргизуу;
• Ар бир айыл аймакта жасалма уруктандырууну уюштуруу жана уруктандыруу боюнча техниктердин арасында жыл сайын рейтинг еткеруу;
• Кыргыз Республикасынын Министрлер Кабинети тарабынан асыл тукум букаларды алардын тукумунун сапатына баа беруунун жана букалардын ездук продуктуулугун текшеруунун эрежелери женунде жобону иштеп чыгуу;
• Малдын тукумун аныктоо жана продуктуулугун эрте болжолдоо учун геномдук диагностика учун молекулярдык-генетикалык лабораторияларды тузуу;
• Республикада тукумду кайра каттоону калыбына келтируу;
• Региондордо асыл тукум малдардын кергезмелерун узгултуксуз уюштуруу.
Жайыт жерлеринин деградациясынын децгээли курч кооптонууну жаратат. Ашыкча жана женге салынбаган жайыт кыртыштын эрозиясына алып келет жана айыл чарба жаныбарларынын енугушуне жана продуктуулугуна таасирин тийгизет.
Корутунду. Кыргызстанда базар экономикасынын шарттарында турмушка ийгиликтYY ашырылган чаралардын натыйжасында акыркы жылдары малдын саны, ошондой эле мал чарбасынын кунардуулугу да жогорулады. Акыркы жылдарда мал чарбасы менен алектенген фермерлерге мамлекет тарабынан кeрYЛYп жаткан камкордук жана ке^л буруу, ошондой эле мамлекеттик инвестициялык программага ылайык чарбаларды кецешуу жана бул тармактарды eнYктYPYYгe финансылык каражаттардын бeлYHYШY мал чарбасында продукциясынын eсYШYн стимулдаштырууда.
Азык-тYЛYк коопсуздугунун артыкчылыктарын аныктоо, мал чарба продуктыларын сапаттуу eндYPYYHY стимулдаштыруу жана республикада таза асыл тукум малдын санын кeбeйтYY боюнча тeмeнкY чараларды ишке ашырууну максатка ылайыктуу деп эсептейбиз.
- фермердик - дыйканчылык чарбаларда ишмердYYЛYктY орнотууну камсыз кылуу YЧYн жагымдуу шарттарды тYЗYY•
- Туруктуу eнYГYYгe жетишYY YЧYн жооптуу экономикалык, социалдык жана экологиялык процесстерди жeнгe салуу боюнча иш-чараларды жYргYЗYY•
- Эл аралык тажрыйбаны эске алуу менен тамак-аш азыктарынын коопсуздугун жана сапатын контролдоочу системаны тYЗYY•
- Мал чарбасында селекциялык, технологиялык жана асыл тукум иштерине ^цул
буруу.
Адабияттар
1. Джаныбеков А.С., Муратова Р.Т., Абдурасулов А.Х., Кубатбеков Т.С., Эффективность производства говядины при использовании импортных пород и местных ресурсов скота Кыргызстана, Известия Оренбургского государственного аграрного университета. 2021. № 4 (90). С. 240-244.
2. Джафарова Ф.М. Роль животноводства в обеспечении продовольственной безопасности Азербайджанской Республики, Приволжский научный вестник, 2015, С. 36-41.
3. https://kabar.kg/news/v-tekushchem-godu-v-kyrgyzstane-proizvedeno-bol-she-miasa-iaitc-i-moloka.
4. https://ecfs.msu.ru/news/eksport-i -import-produkczii -zhivotnovodstva-kr
5. Джаныбеков А.С., Абдурасулов А.Х., Характеристика спермапродукции у быков-производителей абердин-ангусской породы, Вестник Ошского государственного университета. Сельское хозяйство: агрономия, ветеринария и зоотехния. 2023. № 4 (5). С. 152-157.
6. https://www.un.org/ru/documents/decl_conv/declarations/pdf/summit2009_declaration.pdf
7. Джафарова Ф.М., Роль животноводства в обеспечении продовольственной безопасности Азербайджанской Республики, Приволжский научный вестник, 2015.
8. https://www.stat.kg/media/publicationarchive/
9. Кадралиева Т.Б., Косилов В.И., Амиршоев Ф.С., Иргашев Т.А., Абдурасулов А.Х., Безопасность молока чистопородных и помесных коров-первотелок при производстве творога, В сборнике: Национальные приоритеты развития агропромышленного комплекса. Материалы национальной научно-практической конференции с международным участием. 2023. С. 407-409.
10. https://cbd.minjust.gov.kg/act/refs/ru-ru/430700/10
11. https://agro.gov.kg/ru/9207/
12. Обдунов Э.А., Некоторые аспекты продовольственной безопасности в кыргызской республике, Проблемы современной экономики. 2010. № 2 (34). С. 296-297.
13. Обдунов Э.А., Рынок продовольствия республики Кыргызстан, АПК: экономика, управление. 2009. № 12. С. 64-66.
14. Обдунов Э., Роль рационального питания в развитии человека, Известия ВУЗов (Кыргызстан). 2009. № 6. С. 85-88.
