CC BY
0L EURASIAN JOURNAL OF ACADEMIC RESEARCH
y Innovative Academy Research Support Center
UIF = 8.1 I SJIF = 7.899
www.in-academy.uz
TEXT AND ITS STUDY IN TURKISH LANGUAGE G.Utemuratova
Doctoral student of the Karakalpak Institute of Humanities, Karakalpak Department of the Academy of Sciences of the Republic of Uzbekistan https://doi.org/10.5281/zenodo.11439009
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Received: 22thMay 2024 Accepted: 30thMay 2024 Online: 31th May 2024
KEYWORDS Text, linguistics of text, unity of text, types of text.
In this article, information is provided about the search for the text in the knowledge of the Turkish language. The opinions of scientists on the types of Tatar, Bashkir, Uzbek and other Turkic texts, text combinations, means of connecting artistic text and other issues were analyzed.
TURKIY TIL BILIMINDE TEKST HAM ONÍN IZERTLENIWI
G.Utemuratova
ÓzR Ilimler Akademiyasi Qaraqalpaqstan bólimi Qaraqalpaq gumanitar ilimler ilim izertlew
instituti taynish doktoranti https://doi.org/
ABSTRACT
ARTICLE INFO
Received: 22thMay 2024 Accepted: 30thMay 2024 Online: 31th May 2024
KEYWORDS Tekst, tekst lingvistikasi, tekst birligi, tekst túrleri.
Bul maqalada teksttiñ túrkiy til biliminde izertleniwi haqqinda magliwmat berilgen. Tatar, bashqurt, ózbek hám t.b. túrkiy tillerinde teksttiñ túrleri, tekst birlikleri, kórkem tekstti baylanistiriwshi qurallar hám t.b. máselelerdi izertlegen ilimpazlardiñ pikirlerine analiz islengen.
Dáslep sintaksistiñ eñ joqan izertlew birligi gáp dep kelingen bolsa, házirgi waqitta gápten úlkenirek bolgan tekst sintaksistiñ eñ úlken izertlew birligine aylandi. Til biliminde tekstti izertleytugin taraw - tekst lingvistikasi júzege keldi. Bul tarawdiñ waziypasi - tekst túsinigine aniqlama beriw, teksttiñ quramin baylanistiriwshi qurallardi aniqlaw, tekst birlikleri, tekst túrlerin ajiratiw - uliwma teksttiñ ilimiy- teoriyaliq máselelerin úyreniwden ibarat.
Túrkiy til biliminde tekst hám oniñ dúzilisin úyreniw XX ásirdiñ 70-80-jillarina kelip baslangan. Azerbayjan, tatar, bashqurt, ózbek, qazaq, qirgiz tillerinde tekst mashqalasi belgili dárejede úyrenilgenligin bayqawimizga boladi. Al qaraqalpaq til biliminde bul boyinsha izertleniwdi kútip turgan kóplegen máseleler bar.
Tatar tilshi ilimpazi M. Zakiev túrkiy til biliminde tekst hám oniñ dúzilisin izertlegen dáslepki ilimpazlardiñ biri boldi. Oniñ "Татарская грамматика» kitabiniñ tekst sintaksisi
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.1 | SJIF = 7.899 www.in-academy.uz
bôliminde teksttin semantikaliq, kommunikativlik, strukturaliq ham grammatikaliq ôzgeshelikleri uyrenilgen. Onin pikirinshe, tekst - bul birneshe erkin gaplerden duzilgen, belgili bir temani aship beriwshi baylanisli sôylew bôlegi. Sonday-aq ilimpaz bul miynette tekstti izertlegen ilimpazlardin miynetlerine sholiw jasaydi, tekstti kôlemi boyinsha makrotekst ham mikrotekst dep ekige ajiratip kôrsetedi [18].
M.Zakiev baslagan ilimiy izertlewler L.M.Giniyatullina, F.S.Safiullina, V.Z.Garifullin, M.R.Shaexovlar tarepinen dawam ettirildi.
L.M.Giniyatullinanin doktorliq dissertaciyasinda tekst birligi bolgan quramali sintaksislik putinlik, leksikaliq takirar, sinonim, antonim ham almasiqlardin tekstti baylanistiriwdagi xizmetleri uyrenilgen.Tatar tilinin funksional stillerinde quramali sintaksislik putinliktin strukturaliq ham semantikaliq ôzgeshelikleri aniqlangan [6].
Tatar tilindegi gazeta tilin tekst kategoriyasi aspektinde izertew birinshi ret V.Z.Garifullin tarepinen amelge asiriladi. Ol gazeta tilinde teksttin tiykargi turlerin jaratiwdin strukturaliq-semantikaliq ham lingvistikaliq mexanizmlerin aniqlaydi [5].
Bashqurt tilindegi tekst ham onin duzilisi, teksttegi gaplerdi baylanistiriwshi qurallar ham baylanisiw usillarin D.S.Tikeev har tarepleme izertlegen. Ol ôzinin miynetinde teksttegi gaplerdi baylanistiriwshi leksikaliq, leksika-grammatikaliq, sintaksislik qurallardi analiz etedi [14].
F.S.Iskujinanin kandidatliq jumisi bashqurt tilindegi tekst ham oni qaliplestiriwshi qurallardi izertlewge arnalgan. Bul jumista sinonim, leksikaliq takirar, almasiq, daneker, modal, kiris sôzlerdin gapler arasindagi baylanistiriwshiliq xizmeti izertlengen. Hazirgi bashqurt tilindegi tekst birligi bolgan quramali sintaksislik putinliktin ôzine tan xarakterli belgileri uyrenilgen. Bul miynette
F.S. Iskujina tekst birligi bolgan frazadan ulken putinlikke qarata "Quramali sintaksislik putinlik" atamasin qollawdi maqul kôredi. Onin pikirinshe, bul atama teksttin mazmunin aship beriwshi tiykargi til birligi. [11].
Songi jillarda ôzbek til biliminde tekst lingvistikasi tarawi boyinsha bir qatar jumislar amelge asirildi. Bunda tilshi ilimpazlar A. Gulomov, G. Abdurahmonov,
A. Mamajonov, M. Abdupattoev, M. Tuxsonov, M. Hakimov, N. Turniyozovlardin xizmetleri ulken.
Akademik G.Abdurahmanov ôzbek til biliminde tekst maselesine birinshilerden bolip diqqat qaratadi. Ol ôzinin miynetlerinde tekst ham onin duzilisi haqqinda ilimiy kôzqaraslarin bildirgenin kôriwimizge boladi.
Tilshi ilimpaz A. Gulomov (M. Asqarova menen birgelikte) "Hozirgi o'zbek adabiy tili. Sintaksis" sabaqligin qayta toliqtirip baspadan shigarar eken, tekst maselesine diqqat qaratpay ôtpeydi ham tekt maselesi boyinsha ôzinin ilimiy kôzqaraslarin kitapqa kirgizedi. Ol gapte pikir tamamlanganliginin belgili darejede ekenligi, ayrim gaplerdin mazmuni jeke turganda aniq ham toliq bolmaytuginligin ham sôylewde basqa gapler menen mazmunliq jaqtan baylanisli bolatuginligin aytadi. Al shigarma mazmuninin putinligi tekstten anlatiladi dep kôrsetedi [7].
M.Tuxsonov ôzbek tilindegi mikrotekstti baylanistiriwshi qurallardi izertlegen. Bul miynet ôzbek til biliminde mikrotekst ham onin kogeziyasin izertlewge arnalgan daslepki
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.1 | SJIF = 7.899 www.in-academy.uz
miynet bolip, onda makrotekst hám mikrotekst ózgeshelikleri ajiratip kórsetilgen. Ilimpazdiñ pikirinshe, tekst termini tilshi ilimpazlar tárepinen tar hám keñ mánide jumsaladi. Tar mánide tamamlangan oy-pikirdi añlatiwshi bir yamasa birneshe gáplerden dúzilgen tekst túsiniledi. Al keñ mánide qissa, roman, gazeta, jurnal maqalasi, monagrafiya, hárqiyli hújjetler názerde tutiladi. Bunda birinshisi mikrotekst, ekinshisi bolsa makrotekst dep ataladi [16].
Tilshi ilimpaz A.Mamajonovtiñ "Tekst lingvistikasi" atli oqiw qollanbasinda tekst hám oniñ túrleri, tekst komponentleri hám oni baylanistiriwshi qurallar haqqinda magliwmatlar berilgen [13].
M.Hakimovtiñ kandidatliq dissertaciyasinda ózbek tilindegi ilimiy teksttiñ sintagmatikaliq hám pragmatikaliq ózgeshelikleri bay faktlik materiallar tiykarinda izertlengen. [8].
M.Abdupattoev "Ózbek matnida supersintaktik butunliklar" degen temada kandidatliq dissertaciya jumisin jaqlaydi. Bul miynette supersintaksislik pútinlik hám oni qáliplestiriwshi qurallar analizlenedi. Supersintaksislik pútinlikti ajiratip kórsetiw hám tekst quramindagi strukturaliq shegarasin belgilew principleri kórip shigiladi. Bul miynette supersintaksislik pútinliktiñ tekst quramindagi shegaralarin belgilew hám ajiratip kórsetiwde tómendegi principler tiykar etip alinadi: 1. Semantikaliq princip. 2. Grammatikaliq princip. 3. Kompoziciyaliq-stilistikaliq princip.
4. Differensiaciya principi.
Til biliminde frazadan úlken pútinlikti teksttiñ tiykargi birligi sipatinda qaraw keñ tarqalgan. Tilshi ilimpazlar tárepinen bul termin hárqiyli atalip kiyatirganin kóriwimiz múmkin. M.Abdupattoev bolsa bul miynette rus tilinde qollanilip kiyatirgan "сверхфразовое синтаксическое единство" yaki "сложное синтаксическое единство" atamasiniñ ekvivalent awdarmasi sipatinda "supersintaksisilik pútinlik" atamasin qollawdi maqul dep tabadi [1].
M.Hakimovaniñ kandidatliq jumisinda waqit mánili birliklerdiñ tekstti qáliplestiriw imkaniyatlari izertlengen. Jumista waqitti bildiriwshi leksikaliq birlikler analizlenedi hám toparlarga ajiratiladi. Waqit mánili birliklerdiñ tekstti qáliplestiriw imkaniyatlari kórip shigiladi.
M.Hakimova waqit mánili leksemalardiñ tekst dúziw imkaniyatlari olardiñ máni kólemine baylanisli ekenligin aytadi. Yagniy temporal leksemada waqit mugdari qansha úlken bolsa, ol sonsha úlken kólemli tekst (makrotekst) dúziw imkaniyatina iye boladi. Waqit mugdari úlken bolgan ásir, jil sózleri eñ úlken tekstti dúziw imkaniyatina iye boliwi múmkin. Ásir leksemasi tiykarinda trilogiya, jil leksemasi tiykarinda roman, ay, jil, pasil, hápte leksemalari tiykarinda qissa, hápte, sutka, kún, tún, saat leksemalari mazmuni tiykarinda gúrriñ jaratiw múmkin.
M.Hakimovaniñ kórsetiwinshe, waqit mánili leksemalar tekstti eki túrli usilda baylanistira aladi. [10].
M.Yo'ldashevtiñ kórkem tekstti lingvopoetikaliq ózgesheliklerin izertlewge arnalgan doktorliq dissertaciyasinda tildiñ estetikaliq xizmeti, kórkem teksttiñ mazmuni boyinsha túrleri hám intertekstualliq mashqalalar bay faktlik materiallar tiykarinda analiz etilgen. Kórkem tekstti lingvopoetikaliq tallaw principleri islep shigilgan [17].
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.1 | SJIF = 7.899 www.in-academy.uz
S.Boymirzaevaniñ doktorliq jumisinda teksttiñ kommunikativlik-pragmatikaliq ôzgeshelikleri izertlengen.[2].
Sh.Turniyazovaniñ kandidatliq jumisi tekst qáliplesiwiniñ derivaciyaliq ózgesheliklerine arnalgan bolip, onda mikrotekst hám oniñ túrleri haqqinda pikirler bildirilgen. Al doktorliq dissertaciya jumisinda leksikaliq, morfologiyaliq qurallardiñ tekst derivaciyasindagi orni analiz qilingan [15].
D.Xudaybergenova teksttiñ antropocentrik analizi menen shugillangan hám usi másele boyinsha óziniñ monografiyasin baspadan shigaradi.
Qaraqalpaq til bilimine tekst lingvistikasi boyinsha usi kúnge shekem arnawli izertlew obyekti bolmadi. Qaraqalpaq til biliminde tekst haqqindagi dáslepki magliwmat 1996-jili baspadan shiqqan "Házirgi qaraqalpaq tili. Sintaksis" sabaqliginda ushirasadi. Onda teksttiñ oy-pikirdi toliq bildiriwde sintaksistiñ eñ joqargi basqishi ekenligi aytiladi [9].
Soñinan 2009-jili shigarilgan "Házirgi qaraqalpaq tili. Sintaksis" sabaqliginda tekst túsinigi, teksttiñ túrleri, tekst hám oniñ komponentlerin baylanistiriwshi qurallar haqqinda magliwmatlar keltirilgen [3].
Tilshi ilimpaz M.Qudaybergenov hám G. Dosjanovalar avtorliginda 2018-jili baspadan shigarilgan "Tekst lingvistikasi" atli oqiw qollanbasinda tekst túsinigi hám tekst birlikleri, teksttiñ túrleri, parcellyaciya qubilisi, tekstti baylanistiriwshi qurallar haqqinda magliwmatlar berilgen [12].
G.Dosjanovaniñ maqalasinda tekst komponentlerin baylanistiriwshi qurallardiñ turleri hám olardiñ tekst komponentlerin baylanistiriwdagi xizmetleri shigarmadan alingan misallar menen analizlep kórsetilgen [4].
Soniñ menen birgelikte qaraqalpaq til biliminde tekst lingvistikasiniñ jáne bir tarawi bolgan kórkem tekstti izertlew joqari dárejede rawajlanganin kóriwimizge boladi. Qaraqalpaq xaliq awizeki dóretpeleriniñ tili hám klassik shayirlar shigarmalariniñ tillik ôzgeshelikleri tilshi ilimpazlar tárepinen izerlenip kelinbekte.
Tilshi ilimpaz Sh. Abdinazimov "Berdaq shigarmalariniñ tili" degen temada doktorliq dissertaciyasin jaqlaydi hám 2006-jili usi atamadagi monografiyasi baspadan shigadi. Bul miynette Berdaq shigarmalariniñ tili keñ túrde izerlengenin kôriwimizge boladi.
Ájiniyaz shayir shigarmalari tiliniñ fonetika-morfologiyaliq, leksika-semantikaliq ôzgeshelikleri G.Qarlibaeva tárepinen izerlengen.
Sonday-aq , házirgi waqitta qaraqalpaq til biliminde shayir hám jaziwshilardiñ shigarmalari tilin lingvopoetikaliq jaqtan izerlew qolga alingan bolip, D. Erjanova Ibrayim Yusupov poemalariniñ, Z. Kazimbetova J. Izbasanov shigarmalariniñ lingvopoetikaliq ôzgesheliklerin izertledi.
Kôrinip turganinday, túrkiy til biliminde tekst mashqalasin úyreniw XX ásirdiñ
70-80-jillari baslangan bolsa, usi kúnge shekem kôplegen jetiskenliklerge erisildi. Biraq ta túrkiy til biliminde tekst lingvistikasi ele jeterli dárejede úyrenilmegen tarawlardiñ biri bolip qalmaqta. Bul bolsa túrkiy hám qaraqalpaq til biliminde tekstti jaña bagdarda hám aspektte izerlew zárúrligin añlatadi.
EURASIAN JOURNAL OF ACADEMIC RESEARCH
Innovative Academy Research Support Center
UIF = 8.1 | SJIF = 7.899
www.in-academy.uz
References:
1. Абдупаттоев М. Узбек матнида суперсинтактик бутунликлар. Автореф. дисс... филол. фанлари номзоди. -Тошкент, 1998.
2. Боймирзаева С. Узбек тилида матннинг коммуникатив-прагматик мазмунини шакллантирувчи категориялар. Филол. фанлари доктори.дисс. -Тошкент, 2010.
3. Dâwletov A., Dâwletov M., Qudaybergenov M. Hâzirgi qaraqalpaq âdebiy tili. Sintaksis. -Nokis, 2009.
4. Досжанова Г.Текст компонентлерин байланыстырыушы кураллар. Каракалпак мэмлекетликуниверситети «Хабаршысы». 2019, №3. 61-163-бетлер.
5. Гарифуллин В.З. Лингвостилистическая система татарского газетного текста. Автореф. дисс. д-ра.филол. наук. - Казан,1998.
6. Гиниятуллина Л.М. Сложное синтаксическое целое в татарском языке: структура, функциональное предназначение. Автореф. дисс...д-ра.филол. наук. -Казан, 2022.
7. Гуломов А., Аскарова М. Х,озирги узбек адабий тили. Синтаксис. - Тошкент: «Укитувчи», 1987.
8. Хакимов М.Х. Узбек илимий матнининг синтагматик ва прагматик хусусиятлари. Автореф. дисс.филол.фанлари. номзоди. - Ташкент, 1993.
9. Х,эзирги каракалпак тили. Синтаксис. -Некис, 1996, «Билим» 6-8-бетлер.
10. Х,акимова М. К. Узбек тилида вакт маъноли лугавий бирликлар ва уларнинг матн шакллантириш имкониятлари. Филол. фанлари номзоди...дисс. автореф-. Фаргона, 2004.
11. Искужина Ф.С. Текст и средства его организации в современном башкирском языке: На материале произведений художественной литературы. Автореф. дисс...канд. филол. наук. - Уфа, 2000
12. Qudaybergenov M., Dosjanova G. Tekst lingvistikasi. - Nokis, "Qaraqalpaqstan", 2018.
13. Мамажонов А. Текст лингвистикаси. -Тошкент: Тош ДПИ нашри, 1989.
14. Тикеев Д.С. Башкорт теленец синтаксик тезелешен ейренеу.1996
15. Турниязова Ш.. Х,озирги узбек тилида матн шакллантиришнинг деривацион хусусиятлари. Филол. фанлари номзоди...дисс. автореф. -Тошкент, 2010. Турниязова Ш. Матн деривациясида лексик воситаларнинг урни. Филол. фанлари доктори.дисс. автореф. -Фаргона, 2021.
16. Тухсанов М. Микротекст и система выражения его когерентности в узбекской художественной речи. Автореф. дисс...канд. филол. наук. - Ташкент, 1987.
17. Юлдашев М.. Бадиий матннинг лингвопоэтик тадкики. Филол. фанлари доктори .дисс. -Тошкент, 2009.
18. Закиев М.З. Татарская грамматика. Синтаксис. -Казан, 1992.
