GIDRONIMLIK INDIKATORLAR HÁM OLARDIŃ SEMANTIKASÍ(QARAQALPAQ TILI MISALINDA) Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

EURASIAN JOURNAL OF ACADEMIC RESEARCH

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.1 | SJIF = 7.899 www.in-academy.uz

HYDRONYMIC INDICATORS AND THEIR SEMANTICS (IN THE EXAMPLE OF THE KARAKALPAK LANGUAGE)

Umarova Umitay

Assistant teacher of NII https://doi.org/10.5281/zenodo.11575337

ARTICLE INFO

Received: 05th June 2024 Accepted: 10th June 2024 Online: 11th June 2024 KEYWORDS

Hydronym, hydronomic names indicator, term, water objects, vocabulary in irrigation, semantics of indicators.

ABSTRACT

The history of any nation, social life and a long way passed until today are reflected in hydronomic names. The article deals with the hydronomic names of the northern regions of Karakalpakstan. Indicators take a special place in the study of hidronyms and the auther has innestigated the indicators, used only in.

GIDRONIMLIK INDIKATORLAR HAM OLARDIN SEMANTIKASi (QARAQALPAQ TILI MISALINDA)

Umarova Ümitay

Nokis innovacion instituti stajyor oqitiwshi https://doi.org/10.5281/zenodo.11575337

ARTICLE INFO

Received: 05th June 2024 Accepted: 10th June 2024 Online: 11th June 2024 KEYWORDS

Gidronim, indikator,

termin, suv obyekti, sug'orish leksikasi,

indikatorlar semantikasi.

ABSTRACT

Gidronim atamalarda har bir xalqning tarixi, ijtimoiy turmushi, shu kungacha bosib o'tganyo'li aks etadi. Maqolada Qoraqalpog'istonning shimoliy tumanlaridan yig'ilgan gidronim atamalar tahlil qilingan. Tilimizda qo'llaniladigan, faqat qoraqalpoq tiligagina xos bo'lgan indikatorlar berilgan. Gidronimlarni o'rganishda indikator atamasining o'rni alohida. Unda qoraqalpoq tilining izohli lug'atidan va boshqa ilmiy manbalardan misollar keltirilgan.

Suw-tirishilik deregi. Suwsiz omirdi, janli tâbiyatti, âlemdi koz aldimizga keltire almaymiz. Suw - adam omirinin mazmuni. Àsirler dawaminda xalqimiz suw hâm suw obektlerinen ozinin turmis tirishiligi ushin paydalanganliqtan, olardi turmis atamalari menen atagan. Qaraqalpaqstan aymaginda Aral tenizi, Àmiwdârya menen bir qatarda aqpaytugin kol, aqpaytugin dârya (Oli dârya), arna, izeykesh, aydin, qudiq, jap, salma siyaqli ogada koplegen suw obektleri bar. Olardin barligi da geografiyaliq jaqtan kolemi, jaylasiwi yamasa suw obektlerinin qasinda xaliqtin qonislasiwi, paydalaniwina qaray hâr turli atamalar menen atalgan. Olardin atamalarinda xaliqtin tariyxi, socialliq-ekonomikaliq turmisi, bugingi kunge shekemgi basip otken jolinin izlerin aniq anlawga boladi.

é

Ws,

Túrkiy tillerde gidronimler bir qatar ilimpazlardiñ izertlewlerinde sóz etilgen. Misali, X.Jabbarov «Ózbek tiliniñ suwgariw leksikasi» [1] dep atalgan kandidatliq dissertaciyasinda tábiyiy hám jasalma jol menen suwgariw islerine baylanisli leksikaliq birlikler, ásirese ózbek tilinde suwgariw leksikasina baylanisli leksikaliq qatlamlar, olardiñ etimologiyasina baylanisli máselelerdi de sóz etedi. Ol óz miynetinde suw hám ogan baylanisli leksikaliq birlikler, suw jollari, oniñ bólimleri, suwdiñ háreketin kórsetetugin, tábiyiy suwgariw maydanlarin añlatatugin, tábiyiy suw jollari hám háwizlerdi añlatatugin leksikaliq birliklerge de itibar qaratadi.

Al N.M.Uluqov doktorliq dissertaciyasinda ózbek tili gidronimlerin tariyxiy-lingvistikaliq tárepten analizleydi. Ol óz izertlewinde: «Gidronimler túsinigi til bilimi kózqarasinan keñ túsinikti qamtiydi. 40 tan aslam suw obekti hám orinlariniñ atamalari ózbek tiliniñ toponimiyaliq maydaninda ayriqsha semantikaliq topardi - gidronimlerdi, yagniy gidronimiyani quraydi» [2] dep kórsetedi.

Bunda álbette gidronimler qatarin toliqtiratugin gidronimlik indikatorlardiñ orni ayriqsha. Gidronimlerdi payda etiwde qaraqalpaq tilinde de bir qatar ózine tán ózgeshelikke iye gidronimlik indikatorlar bar. Misali: arna, batpaq, bulaq, dárya, teñiz, jap, jilga, salma, izeykesh, saga, aydin, kollektor, kól, kópir, muzliq, nasos stanciyasi, shúñgil, qudiq, háwiz hám tagi basqalar da solardiñ qatarina kiredi.

Uliwma gidronimlerdi izertlew máselesinde indikator termininiñ ayriqsha orni bar. Sebebi, belgili gidronimlik atamaga iye boliwda kópshilik jagdayda hár túrli indikatorlar menen qollaniladi.

Indikator sóziniñ ózi latin tilinde «kórsetkish» degen ugimdi añlatadi [3].

Gidronimlerdi jasawda derek xizmetin atqaratugin komponentlerdi G.N.Donidze [4] hám V.I.Popovalar [5] «Toponimlik terminler yamasa gidronimlik terminler» dep ataydi.

Qaraqalpaq tilinde de basqa tillerde onsha ushiraspaytugin bir qatar gidronimlik indikatorlar ushirasadi. Misali: Bulaq indikatori QTTS de [6] mánileri tómendegishe kórsetiledi:

1.Tawdiñ yamasa jerdiñ astinan shigip turgan suwdiñ orni, jeri, kózi, uyasi.

2. Bir nárseniñ kelip shiqqan jeri, kózi negizi.

3. Kóp, mol, náwpir hám t.b. semalari da kórsetiledi.

Bizge málim bolganinday arqa rayonlar geografiyaliq jaylasiwi boyinsha tegislik, dalañliq, jeri topiraqli bolganliqtan bulaq indikatari menen keletugin gidronimler júdá az sanda. Misali: Arzimbet bulaq (Qanlikól rayoni). Bul tawli jer emes, al tegislikte, qumli jerdi tábiyiy túrde jer astinan suw shigip turgan jer bolganliqtan usilay ataladi. Sonday-aq, arqa rayon aymaqlarinda say, jilga gidronimlik indikatorlari da siyrek ushirasadi. Say, jilga indikatorina QTTS IV tominda tómendegishe túsinikler beriledi.

1. Añgar, jira.

2. Jayilim suw, suwdiñ ultani.

Qudiq - QTTS IV tominda jerdi dóñgeletip yamasa tórt múyeshli etip, suw shiqqansha tereñ qazilgan orin, shuqir dep túsinik beriledi. Tiykarinan, qudiq sózi menen birge sinonim sipatinda quyi indikatori da teñdey ónimli qollaniladi.

Jasqa indikatori túrkiy tillerde gidronimler jasawda derlik ushiraspaydi. Jasqa QTTS II tominda «Dáryaniñ, japtiñ, kanaldiñ kánarindagi túsiwge hám shigiwga qolayli jaypawit jer,

é

UIF = 8.1 | SJIF = 7.899

www.in-academy.uz

ótkel jer» dep túsindiriledi. Kópshilik jagdaylarda úyi dáryaga, japqa jaqin úyler onnan suw aliw ushin arnalip, suw obektiniñ ultanina shekem qoldan qazilgan teksheni de jasqa dep ataydi. Misali: Minaj jasqa (Kegeyli rayoni), Qaniyaz jasqa (Kegeyli rayoni). Demek, bunnan kórip ótkenimizdey jasqa indikatori oni qazgan yamasa sol adamniñ úyiniñ tusinda, ogan tiyisli aymaqta bolganliqtan usilay ataladi.

Gidronimler jasawshi indikatorlardan qaraqalpaq tiline gana tán bir qatar leksikaliq birliklerdi de atap ótiw orinli. Misali: sala, tarmaq, shiganaq, qoltiq, qaq, jarmis, qoynaw, tarnaw, jiqqin, qulaq, qulama hám t.b.

Qaq indikatori suwga baylanisli bolip, semantikasi boyinsha «Jawin-shashin suwlarinan taqir jerdiñ oyina jiynalgan jiyindi suw [6].

Misali: Qaqtiñ suwin añsap kelgen kiyiktey,

Biz kelgenbiz ilim izlep awildan. (I.Yu.)

Qoltiq - teñizdiñ, kóldiñ, japtiñ, atiz shelleriniñ dóñgelenip, úshmúyeshlew bolip kelgen jeri [6].

Qulaq indikatori «japtiñ, salmaniñ suw agatugin salmasi bolsa, al qulama indikatori úlken kúsh penen tómen qulagan suw, sarqirama [6] dep túsinik beriledi.

Qaraqalpaq tilinde gidronimler, olardiñ ataliwi, etimologiyasi, jasaliwi, grammatikasi siyaqli máseleler ogada az izertlengen. Bul haqqinda X.Xudaybergenov arnawli tezisinde Qaraqalpaqstanda gidronimlerdiñ kópligin atap ótip, olardi házirgi til biliminiñ aldinda turgan zárúr, óz sheshimin kútip turgan máselelerdiñ biri ekenin aytadi. Ol Aral teñizinde 400 ge jaqin atawlar, yarim atawlar, qoltiqlar bar ekenligin kórsetedi [7:71-72].

Gidronimlik indikatorlarda qaraqalpaq tiliniñ ózine tán milliy ózgeshelikleri ayqin seziledi. Misali: aydin, ózek, hawiz, jap, salma, kópir, suwalma, ayaq salma, qudiq quyi hám t.b.

Bulardan aydin indikatori grammatikaliq ózgesheligi boyinsha atliq sóz shaqabi, al semantikasi boyinsha kól, kólatliq suw obekti de aydin dep ataladi. QQTS de [6:42] bul obekt haqqinda «ashiqliq, kólat, jaziqliq, tegislik, tuwri jol, ashiq, taza keñislik» dep túsindirme beriledi. Misali: Aydin kólden payda joq, gaz bolmasa kólinde» (Er Ziywar), yamasa Awil emes elati ma, aydin, teñiz, kólati ma? (Omar shayir). Bul misallardiñ ekewinde de aydin indikatori suw obekti, gidronimlik indikator ekenligi aniq kórsetilgen.

Sonday-aq, tilimizde «ózek», «ózen» gidronimi de qollaniladi. Misali: Qaraózek toponiminde rayon atamasi qara+ózek eki komponentten ibarat. Ózek gidronimlik indikatori haqqinda QTTS de [6:47] bilay túsindirme beriledi:

Ózek I at. - Agin suwdan bólinip turgan dáryaniñ salasi, jap kanal dep kórsetiledi. Misali: Shámen degen bir adam qonis izlep júrip baliqli bir ózektiñ ústinen shiqqan (Q.Irmatov). Tilimizdegi ózek sózi de gidronimlik indikatori semantikasi boyinsha «dárya, dáryaniñ tarmagi, suw joli, suwi bar say» degen mánini añlatadi. Misali: Arqam toqtas suwi tereñ, Adam barmas úlken ózek (Kúnxoja).

Jap gidronimlik indikatori túrkiy tillerden qaraqalpaq tilinde ónimli ushirasadi. Bul indikatordiñ milliy tillik ózgesheligimizge iye leksikaliq birlik ekenligi haqqinda ózbek tili gidronimlerin tariyxiy - lingvistikaliq jaqtan analizlegen N.Uluqov tómendegishe pikirlerdi keltiredi: «Ózbek tili tariyxiy gidronimleriniñ tillik, morfemaliq, morfologiyaliq qurali ózbek tiliniñ lingvistikaliq rawajlaniwi, qáliplesiwi hám usi processte basqa tillerdiñ tásiri Ózbekistan

EURASIAN JOURNAL OF ACADEMIC RESEARCH

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.1 | SJIF = 7.899 www.in-academy.uz

aymagindagi âyyemgi tiller, olardin belgi ozgeshelikleri haqqinda derek beredi, dâl usinday mâselelerdi uyreniwge dâliyl boladi. Misali: Xorezm, Qaraqalpaqstan gidronimiyasina tan Uygir jap, Shatli jap, Shorshi jap, Jumiri jap, Üyshin jap atamalarindagi jap âyyemgi Xorezm tilinin elementleri» [8:101].

Haqiyqatinda da, jap gidronimlik indikatori Qaraqalpaqstan aymaginda koplep ushirasadi. Tilimizde kishigirim salma, salmanin kolemi jaginan jinishke turin joya dep ataydi. Bul gidronimlik indikator dialektlik sipatqa iye. Sebebi, bul kobinese Qaraqalpaqstannin qubla rayonlari xalqinin tilinde ushirasip, eki boyina egin egiletugin kishi qariq mânisin anlatadi. Negizinen bul qaraqalpaq tilinin leksikasina eski iran tilinen kirgen. Bul haqqinda ilimpaz E.Begmatov: «juy» (arna, ulken suw obekti tarmagi mânisinde) eski iran tili elementi» dep korsetedi.

Juwmaqlap aytqanda, gidronimlik indikatorlar, olardin semantikasi, kelip shigiw tariyxi, basqa tillerden tilimizge enisiw jagdaylari, etimologiyasi siyaqli mâseleler qaraqalpaq til biliminde oz sheshimin kutip turgan mâselelerden bolip sanaladi.

References:

1. Жабборов Х. Узбек тилининг сугориш лексикасы. Номз.дисс. -Т.: 1996.

2. Улусов Н.М. Узбек тили гидронимларининг тарихий-лисоний тад;ик;и. Филология фанлари доктори илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертацияси автореферати. -Т.: 2010.

3. Максютова М.А. Шет тил сезлериниц русша-;арак;алпак;ша сезлиги. -Н.: «Билим», 1992, 59-б.

4. Донидзе Г.И. Гидрономические термины в тюркских языках // Ономастика. -Москва: 1969. -С. 169-171.

5. Попова В.Н. Гидрономические термины Павлодарской области // Топонимика Востока. -Москва: 1969. -С. 150.

6. Каракалпак; тилиниц тусиндирме сезлиги. I, III, IV том. -Некис: «Кара;алпак;стан», 1982, 1988, 1992.

7. Худайбергенов Х. Кора;алпогистон гидронимларининг урганишга доир // Узбек тилшунослигига оид тад;и;отлар. -Тошкент: 1994, VI чи;иш, 71-72-б.

8. Улуков Н. Узбек тили гидронимларининг тарихий-лисоний тад;и;и. -Тошкент: «Фан», 2008. 101-б.

9. Бегматов Э. Жой номлари. -Тошкент: «Маънавият», 1998. 8-б.