CC BY
95TA'LIM QARAQALPAQ TILINDE ALIP BARILATUG'IN MEKTEPLERDE BASLAWISH KLASS OQIWSHILARININ' SO'ZLIK QORIN RAWAJLANTIRIWDA ANTONIM HA'M SINONIMLARDIN' ORNI
Maqala baslawish klass bag'darlamalarinda antonim ha'm sinonim qubilislarina ayiriqsha toqtalip sabaq o'tilmegenlikten, oqitiwshi ta'repinen sabaq barisinda, shinig'iwlar ha'm tapsirmalar orinlaw waqtinda tu'sinik berip bariliwi ha'm antonim, sinonim qubilislarin a'melde, so'ylew ha'm jaziwda duris qollaniw uqiplilig'i qa'liplesip bariwi haqqinda so'z etilgen.
Gilt so'z. Antonim, sinonim, so'zlik qor, metodlar.
THE ROLE OF ANTONYMS AND SYNONYMS IN THE DEVELOPMENT OF VOCABULARY OF PRIMARY SCHOOL STUDENTS IN SCHOOLS WITH KARAKALPAK LANGUAGE OF INSTRUCTION
Since the article does not pay special attention to antonyms and synonyms in primary school textbooks, the teacher will help primary school students to understand the meaning of antonyms and synonyms in practice, speech and writing during the lesson, during exercises and assignments. The experiments using the settings are taught.
Keywords: Antonym, synonym, dictionary richness, methods.
KIRISIW BOLEGI
Ha'r bir til payda bolg'an da'wirinen baslap, ko'plegen usillar, jollar arqali rawajlanip, bayip baradi. Sonday usillardan biri bul - tildegi antonim ha'm sinonim qubilislari bolip tabiladi. Bul qubilislar tildin' ko'rkemligin, ta'sirliligin, so'zge baylig'in, onin' qanshelli da'rejede qu'dretli ekenligin ko'rsetedi. Da'slep so'z etilip atirg'an qubilislardin' o'zi qanday ekenligin bilip aliw kerek. Antonimler - seslik qurilisi ha'r qiyli, ma'nileri bir-birine qarama-qarsi so'zler. Antonimler ko'benese, sapaliq, sinliq, mug'darliq ma'ni bildiretin so'zler arasinda ushirasadi. Olar a'wizeki xaliq do'retpelerinde, frazeologiyaliq so'z dizbeklerinde de ayriqsha orin iyeleydi. Al so'zlik quramdag'i seslik duzilisi boyinsha ha'r qiyli, biraq ma'nileri bir-birine jaqin so'zler toparina sinonimler delinedi. Antonim ha'm sinonimlerdi duris qollana aliw
Nilufar Kamalova
Baslawish ta'lim jo'nelisi 2-kurs studenti
Ilmiy basshi: M. S. Ernazarova
ANNOTACIYA
ABSTRACT
aytilip atirg'an pikirdi ko'rkem, ta'sirli etip jetkizip beriwge u'lken ta'sir ko'rsetedi. Baslawish klaslardin' bag'darlamasinda bul qubilislar haqqinda o'z aldina sabaq alip barilmaydi, tek g'ana belgili bir tapsirmalar, shinig'iwlar ha'm o'tilip atirg'an temag'a baylanisli bolg'an sa'wbetlerde ta'sirlilikti arttiriw ha'm belgilengen ma'qsetke jetiw jolinda antonim ha'm sinonimlerden paydalaniladi. Sebebi, qaysi tilde ko'rsekte onin' antonim ha'm sinonim qubilislarina bay ekenligin ko'riwge boladi.
TIYKARGI BOLIM
Antonimler boyinsha jumis islew oqiwshilardin' bir na'rseni ekinshi bir na'rseden ayirip tu'siniwine ja'rdem beredi. Sebebi, antonimler ma'nisi bir-birine qarama-qarsi so'zler. Misali, dos-dushpan, ku'n-tu'n, jaqin-alis ha'm t.b. Ga'p ishinde kelgende de oqiwshilar antonimlerdi sinonimlerge qarag'an an'sat taba aladi ha'm oqiwshilardin' sezimine tez ta'sir etedi. A'sirese, antonimler naqil-maqallarda, erteklerde ko'plep ushirasadi1. Mektep jasina jetken balalardi baslawish klasqa tayarlaw toparlarinan baslap-aq, antonimlerge kishi-kishi misallar keltirilip, balalarg'a oyin tu'rinde yamasa yadlawg'a an'sat qosiq qatarlarinda u'lgiler keltiriledi. Baslawish klass oqiwshilari antonimler menen a'meliy tanistiriladi. Antonimler menen islenetug'in en' da'slepki tapsirmalar berilgen tekst, qosiq qatari yamasa naqil-maqallardan antonimlerdi tabiwdan baslanadi. Bunday u'lgilerdi baslawish klass sabaqliqlarinda ko'plep ko'riwge boladi. Ma'selen, 2-klass Ana tili sabaqlig'inin' 165-shinig'iwinda :
ha'm de sol sabaqliqtin' ja'ne 174-shinig'iwinda da antonimge u'lgiler keltirilgen:
degen naqillarda "jaqsi-jaman", "ko'p-az" siyaqli sapaliq antonimlerdi ko'riwge boladi. Ko'rsetilgen antonimlerdin' ma'nilerin tu'sindiriw, qollaniliwin u'yretiw, bir-birinen ayirmashilig'in ko'rsetiw oqitiwshinin' waziypasi. Ja'ne de oqiw sabaqliqlarinda ko'p g'ana u'lgilerdi ko'riwimizge boladi. Ko'p qollanilatug'in misallardan tag'i birewi bul, atliq so'z shaqabin o'tkende atliqlarg'a, feyildi o'tkende feyillerge, kelbetlikti o'tkende kelbetliklerge qarama-qarsi ma'nidegi so'zlerdi tabiw arqali da balanin' so'z baylig'i rawajlanip, oylaw qa'bileti de ken'eyip baradi. Joqari, yag'niy 3,4-klaslarg'a barip sabaqliqta yamasa oqitiwshinin' bergen so'zlerine antonim tawip olardi ga'p ishinde keltirip, ga'p du'ziw tapsirmalari da beriliwi kerek.
Qaraqalpaq tilinde antonimler menen bir qatarda sinonimler qubilisi da ushirasadi. Oqitiwshi balalarg'a sinonimlerdi u'yretip atirg'anda olardin' ma'nilerin jaqsilap
1 Pirniyazova A., Pirniyazov Q., Bekniyazov K. Baslawish klaslarda ana tili oqitiw metodikasi. - Tashkent: Sano -standart, 2018. - B. 246.
2 Qutlimuratov B., Xojamuratova Q., Qutlimuratova G. Ana tili 2-klass. - No'kis: Qaraqalpaqstan, 2019. - B. 80.
Jaqsi so'zge jan semiredi, Jaman so'zge jan sekiredi.
Beresige besew ko'p, Alasig'a altaw az.
u'yretiwi kerek, sebebi naduris qollanilg'an sinonim ga'ptin' mazmunin buzip qoyiwi, u'nlespey qaliwi da mu'mkin ha'm stillik qa'teler ju'zege keledi. Sinonimler haqqinda tu'siniklerin ken'eytiw ushin ko'plegen a'meliy jumislardi a'melge asiriwg'a boladi. Ma'selen, oqitiwshi sabaqliqtan so'zlerdi belgilep berip sog'an ma'nisi jaqin yag'niy
"5
sinonimler tabiw tapsirmasin beriwi mu'mkin. Misali, 3-klass Oqiw kitabinda berilgen "Sawg'a" gu'rrin'inde: "Al, u'lken ta'nepisimiz nag'iz bayramg'a usap ketti. Bu'gin tog'izdi toltirip, on jasqa qa'dem qoyg'an To'rebayg'a mug'allimimiz jaqsi so'zler aytti ha'm jiltirawiq qabi bar su'wretli kitapsha sawg'a etti" degen ga'ptegi "u'lken", "mug'allim" so'zlerine sinonimler tabin' dep tapsirma beriwge boladi. Bunday tapsirmalar balanin' so'zlik qorinin' rawajlaniwina u'lken ta'sir ko'rsetedi, sebebi ol o'zi bilmegen jan'a so'zler menen tanisadi. Bul usildi qollag'anda oqitiwshi soni na'zerde tutiwi kerek, so'zlerdi sinonim arqali tu'sindiriw oqiwshilar ha'rbir an'latiwshi sinonimnin' ma'nisin jaqsi tu'singende g'ana o'z ma'qsetine jetedi. Sonin' ushin so'zdin' ma'nisin tu'sindiriw ushin keltirilgen sinonim sipatinda tek g'ana balalar biletug'in, tu'sinetug'in ko'p qollanilip ju'retug'in so'zlerdi tan'law kerek.
Sinonimler boyinsha a'piwayidan baslap jumis alip bariw birinshi klasta baslanip, keyingi klaslarda a'stelik penen qospaliraq halg'a o'tkerilip bariladi. A'lbette, baslawish klasta ha'r bir so'zdin' barliq sinonimin tabiw ha'm sol boyinsha jumis islew na'zerde tutilmawi kerek4.
Bala 4-klasqa kelgen son' og'an beriletug'in tapsirmalar da quramaliraq boladi. Ma'selen, berilgen sinonimik qatardan tirek so'zdi tabiw ha'm sinonimlerin bir g'ap ishinde qatnastirip ga'p du'ziw siyaqli tapsirmalar beriw kerek. Ja'ne de tek g'ana oqiw sabaqlari menen sheklenip qalmastan oqitiwshi basshilig'inda ha'r tu'rli balalarg'a unaytug'in, paydali oyin metodlarinan da paydalaniw mu'mkin. Bunday metodlarg'a a'piwayi "Klaster", "Baliq skleti", "Gu'llegen terek" oyin-metodlarin kirgiziw mu'mkin. Usinday usillar arqali sabaq ha'm qiziqli, ha'm mazmunli, ha'm bala yadinda qalatug'in, ha'm so'zlik qorin rawajlantiratug'in, ha'm so'z baylig'in asiratug'in boladi.
JUWMAQ
Joqarida keltirip o'tilgen usillar, metodlar, u'lgilerden ko'rinip turg'aninday balanin' so'zlik qori antonim ha'm sinonim qubilislari arqali a'dewir da'rejede rawajlanip baradi.
3 Qa'limbetov B., Uspanova J., Abdijabbarova X. Oqiw kitabi 3-klass ushin sabaqliq. - No'kis: Qaraqalpaqstan, 2019. - B. 109.
4 Pirniyazova A., Pirniyazov Q., Bekniyazov K. Baslawish klaslarda ana tili oqitiw metodikasi. - Tashkent: Sano-standart, 2018. - B. 246.
PAYDALANILG'AN A'DEBIYATLAR (REFERENCES)
1. Pirniyazova A., Pirniyazov Q., Bekniyazov K. Baslawish klaslarda ana tili oqitiw metodikasi. - Tashkent: Sano-standart, 2018. - B. 246.
2. Qutlimuratov B., Xojamuratova Q., Qutlimuratova G. Ana tili 2-klass. - No'kis: Qaraqalpaqstan, 2019. - B. 80.
3. Qa'limbetov B., Uspanova J., Abdijabbarova X. Oqiw kitabi 3-klass ushin sabaqliq. -No'kis: Qaraqalpaqstan, 2019. - B. 109.
4. Pirniyazova A., Pirniyazov Q., Bekniyazov K. Baslawish klaslarda ana tili oqitiw metodikasi. - Tashkent: Sano-standart, 2018. - B. 246.
