CC BY
531'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020
ISSN 2181-063X
MADENiY TURMISTA MiLLiY QADiRlYATLARDIN AHMiYETi
G.Eshbaeva OzMKOMI Nokis filiali aga oqitiwshisi
Annotaciya: Asrlar davomida ezgulikni yoyib kelayotgan bu janjallarda xalqimizning eng insonparvar va ezgu maqsadlariga qaratilgan qarashlari o'z ifodasini topdi. Xususan, buyuk badiiy mahoratga ega bo'lgan, she'riy iste'dodi bilan birga bo'lgan ajdodlarimizning nomoddiy madaniy merosi asrlar davomida ma'naviy kuchning bitmas-tuganmas manbai bo'lib xizmat qildi.
Kalit so’zlar: Madaniyat, iyosh avlod, nomoddiy madaniy meros, iste'dod.
ЗНАЧЕНИЕ НАЦИОНАЛЬНЫХ ЦЕННОСТЕЙ В КУЛЬТУРНОМ
ТУРИЗМЕ
Г.Эшбаева Нукусский филиал УзМКУМИ
Аннотация: На протяжении веков распространяя добро, нашло свое выражение взгляды нашего народа, направленные на достижение самых гуманных и благородных целей. В частности, нематериальное культурное наследие наших предков, которые обладали высокими художественными способностями в сочетании с поэтическим талантом, веками служило неисчерпаемым источником духовной силы.
Ключевые слова: Культура, молодое поколение, нематериальное
культурное наследие, талант.
THE IMPORTANCE OF NATIONAL VALUES IN CULTURAL TOURISM
G.Eshbaeva OzMKOMI Nukus branch
Abstract: In these conflicts, which have been spreading goodness for centuries, the views of our people on the most humane and noble goals have been reflected. In particular, the intangible cultural heritage of our ancestors, who possessed great artistic skills, along with poetic talent, has served as an inexhaustible source of spiritual power for centuries.
Keywords: Culture, young generation, intangible cultural heritage, talent.
522
HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ
'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020
ISSN 2181-063X
Millettin ozligin anlawda, onin ozine tan milliy qadiriyatlari menen dasturlerin saqlaw ham rawajlandiriwga biybaha bolgan milliy miyraslarimizdi keleshek awladqa jetkeriwde ahmiyeti ogada ulken. Ozinin ayyemgi ham bay milliy madeniyati menen jahan civilizaciyasina ulken ules qosqan ata-babalarimizdin janrlardan ibarat bay materialliq emes madeniy miyrasti - folklor dasturlerin jaratqan. Asirler dawaminda jaqsiliqti taratip kelgen bul durdanalarinda xalqimizdin en insaniyliq, ulli maqsetlerge qaratilgan qaraslari oz korinisin tapqan. Atap aytqanda, korkem qabileti joqari bolgan ata-babalarimiz poetikaliq talantin ozinde jamlestirgen materialliq emes madeniy miyras durdanalari asirler dawaminda tawsilmas ruwxiy quwat deregi bolip xizmet etken. Misali, ziyrek baqsilarimiz tarepinen aytilip kelingen “Alpamis”, “Gorugli”, “Edige” siyaqli ulli dastanlarda sawlelengen doretiwshilik ham jaratiwshanliq ideyalari hamiyshe xalqimizga juda ulken ruwxiy quwat beriwi qadiriyatlar dizimi bolip kelgen. Xalqimizdin dunya qarasi, ekonomikaliq-siyasiy, ruwxiy-estetikaliq ham filosofiyaliq qaraslardi ozine say tarizde korkem analiz qiliwshi materialliq emes madeniy miyras ulgileri onlap janrlardi oz ishine algan qimbatli estelikaliq bolip esaplanadi. materialliq emes madeniy miyras ana jurtimizda joqari madeniyatti payda etken ulli ata-babalarimizdin turmis tarizi, arziw-umtiliwlari, urp-adet ham miyraslari, qadiriyat dasturleri ozbek xalqinin miyirmanligin ozinde sawlelendirgeni ushin da qadirli. Materialliq emes miyras milliy qadiriyatlarimizdin en jasawshan, qadimiy ardaqli ham hardayim janalanip baratugin nawqiran qatlami sanaladi. Sonin ushin da xalqimiz ozi jaratqan materialliq emes madeniy miyras dasturlerin barqulla koz qarashiginday asirap-abaylap, korkem tarepten bayitip keledi.
Mamleketimizde jas awlad tarbiyasina ken kolemli itibar berilip kelininiwinde, asirese mektepke shekemgi bilimlendiriw sistemasinin birlemshi ham ahmiyetli ekenligi korsetiledi. Bul bagdaradagi jumislardi sholkemlestiriwde, salamat awlad tarbiyasin jetilistiriwde, jetik kadrlardin tamiyinleniwi ahmiyetli bolip tabiladi. Mamleketimiz basshisinin 2017-jil 30-sentyabrde «Mektepke shekemgi bilimlendiriw sistemasin tup-tiykarinan jetilistiriw ilajlari haqqinda»gi parmani qabil etildi. Parmanda ahmiyetli waziypalar ham tiykargi bagdarlar belgilep berildi. Usi qarar boyinsha, bul tarawda oz aldina ministrlik - OZBEKSTAN Respublikasi Mektepke shekemgi bilimlendiriw ministrligi sholkemlestirilip, jana ministrlikke mektepke shekemgi makemelerinin mamleketlik ham mamleketlik emes tarmagin keneytiw, materialliq-texnikaliq bazasin bekkemlew, olardi maman pedagog kadrlar menen tamiyinlew, makemelerge balalardi qamtip aliwdi keskin kobeytiw, talim-tarbiya processlerine zamanagoy bilimlendiriw bagdarlamalari menen texnologiyalarin engiziw arqali balalardi mektepke tayarlawdin sapasin tup-tiykarinan jaqsilaw waziypalari juklendi. Bugingi kunde bul waziypalar boyinsha mamleketlik bagdarlama qabil etilip, ken kolemli jumislar amelge asirilmaqta, sebebi bizin
523
HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ
'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020
ISSN 2181-063X
keleshek dawamshilan bolgan perzentlerimiz turmista oz ornrna iye insanlar bolip jetilisiwi kerek. Sebebi bizin keleshek awladlarimizdin salamat insan bolip qaliplesiwine imkaniyatlar jaratiliw waziypalari menen bir qatarda milliy ozlikti anlawda kamil insan, barkamal awlad bolip jetilisiwinde milliy qadiriyatlarimizdm ahmiyeti kozde tutilgan. Sonin ushin da osip kiyatirgan jas awladtin tarbiyasi bugingi kunde mamleket siyasati darejesine koterilip kelmekte, balalarimizdin oziq oyli, shaqqan pikirlewshi kamil insan bolip jetilisiwinde koplegen jumislar amelge asirilip, olardin qizigiwshiligin ham umtilisin esapqa alip, har tarepleme tiyanaqli talim-tarbiya beriw, dunya qarasin keneytiw, erkin pikirlew qabiletin rawajlandiriw, qalbine ham sanasina milliy, uliwma insaniyliq qadiriyatlardi sindirip bariw arqali ana Watanga suyispenshilik sezimlerin oyatiwdan ibarat.
Ulli babamiz Abdulla Avloniydin aytqaninday, «Tarbiya maselesi biz ushin shininda da ya madet, ya apat, ya baxit, yamasa baxitsiz hadiyse maselesi bolip tabiladi», degen edi. Bul danaliq pikir oz aktualligi menen ahmiyetin hesh qashan joytpaytugin, atap otiw orinli bolgan maselelerden biri sanaladi. Bunday iskerlikte, bugingi kunde bargan sayin ken tarqalip atirgan «Oz balandi ozin saqla!» degen shaqiriq tek gana uran bolip qalmastan, har bir ata-ananin, har bir puqaranin kewline, juregine teren kirip bariwi, ameliy hareketke aylaniwi ushin har qanday makemelerde oz juwapkershiligin aniq turde dawir talabina aylandiriliwi zarurligi talap etilmekte. Soni isenim menen aytiw mumkin, bul garezsizligimizdin daslepki kunlerinen fizikaliq salamat ham ruwxiy jetik barkamal awladti tarbiyalaw en ahmiyetli waziypa etip belgilengen social bagdarlangan mamleketlik siyasat bolip tabiladi. Bunday jumislardi amelge asiriwdin maqseti, xalqimizdin arziw umiti bolgan barkamal salamat balani tarbiyalawday iygilikli iskerlikke unles bolip ketedi. Har birimiz perzentlerimizdi har tarepleme jetik insan bolip tarbiyalaniwinda olardin baxti, aydin keleshegin koriwdi niyet etiwde hukimetimiz belgilep bergen waziypalardi amelge asirip bariwimiz zarur. Jas awladti tarbiyalawda milliy oyinlardin rolin atap otiw orinli boladi. Milliy oyinlar xaliq tarepinen doretilgen hamde jasina qaramastan, balalar suyip oynawi menen ajiralip turadi. Ata babalarimiz da perzentlerinin qiyinshiliqlar aldinda albiramay, qorqpaytugin ham dawjurek boliwlarina komek beriw ushin milliy oyinlardi tarbiya qurali sipatinda qollangan. Milliy xaliq oyinlari madeniyattin sarqilmas gaziynesi esaplanadi. Omirde salamat bala ata-ananin quwanishi bolip, perzentinin saw-salamat, tetik, kushli, shidamli, shiniqqan adamzat boliwin qalemeytugin ata-ana bolmasa kerek. Sol sebepli barliq mawsimlerde oyinlardi suyiwi kerek. Milliy oyinlar erte zamanlardan, xaliq maresimlerinde, salt-dasturlerinde, urp-adetlerinde sawlelengen. Olar min jillar dawaminda rawajlanip, qaliplesip en jaqsilari bizin dawirimizge shekem jetip kelgen. Olardan «Dar oyini», «At ustinde gures», «Oqjaydan oq atiw», «^laq», «Belbewli gures», «Qaqpan», «Kim shaqqan», «Aq terekpe, kok terek», «Jasirinbaq», «Quwispaq», «Arqan tartisiw»,
524
HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ
'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020
ISSN 2181-063X
«Koz baylap oynaw». «Manlay shertpek», «Qasharman», «Shullik» ham t.b. oymlari balalardi shaqqanliqqa, epshillikke, ten salmaqliliqti saqlawga uyretiw menen birge olardin qaddi-qawmetin shirayli, gozzal bolip osiwine ham salamatligi kushli intellektual darejesi joqari boliwina jardemlesedi. Xaliq oyinlari arasinda haywanlar ham quslar temasina bagishlangan juda kop qiziqli oyinlar bar, «Kepter oyini», «Shagala», «At oyini» ham t.b. oyinlar kennen dastur bolip, bunda babalardin tabiyatqa degen munasibetlerin rawajlandiriwga bagdarlangan.
Kopshilik xaliq oyinlari ata babalarimizdan balalar ham aqliqlarga otken. Perzentlerimizdin sana sezimin osiriwde, bilim darejesin, soz bayligin asiriwda xaliq oyinlarinin ahmiyeti ulken. Ulken jastagi adamlar ushin miynet etiw ahmiyetli sanalsa, balalar turmisinda oyinlar olardin qizigiwshiligin, pikirlewin, ortaliqtagi waqiyalarga munasibetlerin qaliplestiredi. Sonday-aq oyinlar urp-adetler, milliy qadiriyatlar ham madeniyatti uyrenip bariwda teoriyaliq dereklerge suyenedi. Hareketli oyinlar turli qiyinshiliqlardi jeniw, baladagi paziyletlerdi qaliplestiriw, uqibin korsetiwge bagishlangan fizikaliq shinigiwlardi oz ishine aladi. Bunnan tisqari balalarga quwanish bagishlaytugin harkektli oyinlar ahmiyetli sanaladi. Hareketli oyinlarga juriw, juwiriw, sekiriw, zat ilaqtiriw, ormelep shigiw siyaqli shinigiwlar kiredi ham balanin hareketlerin bekkemleydi.
Hareketler arqali balanin fizikaliq uqibi rawajlanadi, jurek ham dem aliw organlarinin jumis islewi jaqsilanadi. Oyinlar arqali bala tarbiyasi - olarda Watandi suyiwshilik, biradarliq, dosliq, jamleskenlik, insaniyliq, dawjureklik, batirliq, keleshekke umtiliwshiliq, ar-namis, hurmet-izzet, miyrimlilik sezimlerin rawajlandiriwga jardem beredi.
Mamleketimiz Prezidenti Sh. Mirziyoev bugingi dawir jaslari aldina ulken maqsetli waziypalar qoyip, bunda en daslep shet tilin jetik mengeriwi, sonin menen birge jana innovacion texnologiyalar boyinsha iskerlikti amelge asiriw maseleleri talap etilmekte.
Jamiyetimizdin hazirgi rawajlaniw basqishinda jas awladtin talim-tarbiya islerine kobirek itibar berilip, har bir tarawdin oz mamani boliwi kerekligindey, balanin ishki dunyasina jol taba aliw maqsetinde talim-tarbiya qurallarinan paydalaniw zarurligi tuwilmaqta. Bunday qurallardin biri - balalar menen qarim-qatnas maselesi bolip tabiladi. Bala til arqali bir-birleri menen aktiv kommunikaciyada boliw, insan omirindegi en tiykargi orindi iyeleydi desek aljaspagan bolamiz. Bunda balanin ruwxiy jaqtan rawajlaniwina ulken tasir korsetilip, koplegen ilimpazlardin tastiyiqlawina qaraganda qarim-qatnas omirde jana bilim, tajiriybe konlikpelerinin payda boliwi tiykargi basqish dep esaplagan.
Qarim-qatnastin har turli qurallari bul, awizeki soylew arqali qarim-qatnas, yagniy oz pikirin til arqali jetkeriw, jazba tili, bunda jazba turdegi soylesiwler, hareket mimika, imlaw pantomimo, qol hareketi, jestler arqali qarim-qatnaslar jasaw
525
HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ
'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020
ISSN 2181-063X
tusiniledi. Qarim-qatnas funkciyalarmda oz-ara xabarlar almasiw, tarbiyaliq, bir-birlerine oz-ara tasir korsetiwden ibarat bolip tabiladi. Balalarimizdin har tarepleme kamil insan bolip keleshekte bilimli, aqilli el perzentleri bolip jetilisiwinde shet tillerin olarga uyretip bariwda en ahmiyetli masele bolip tabiladi. Prezidentimiz Sh. Mirziyoev oz sozinde «Talim ham tarbiya sistemasinin barshe buwinlari processin bugingi zaman talaplari tiykarinda jedellestiriw birinshi darejeli waziypamizdur»1 degen edi.
Tarbiyaliq islerdi dawir talabina juwap beretugin jagdayga alip keliw ushin tarbiyanin tiykari bolgan barshe ideyalardi tajiriybede qollaniw maqsetke muwapiq boladi. Sonin ishinde, jas awladti erkin pikirlewge tayarlaw, turmis mazmunin tusinip aliwga komeklesiw, ozin qadagalawdi qaliplestiriw, shaxsliq turmis maqsetlerine duris bagdarlaniw, olarda rejelestiriw ham amel etiw sezimlerin oyatiw siyaqli jumislardi amelge asiriw maqsetke muwapiq sanaladi. Shanaraq tarbiyasinin ozine tanligi, onin ahmiyeti, dasturiyligi, milliy ham uliwma insaniyliq ruwxiy qadiriyatlar diziminde tutqan orni shanaraq ortaliginin barkamal awlad ham kamil insan tarbiyasindagi ahmiyetli rolin atap otiw orinli. Usi masele boyinsha juda ahmiyetli bolgan ibratli pikirler bizge miyras bolip jetip kelgen.
Maselen, «Avesto», Aflatun, Arastu, Konfuciy, Farabiy, Ibn Sina, Beruniylerdin miynetlerinde joqari bahalangan.
Kayqawis, Nizamiy Aruziy, Samarqandiy, Saadiy Sheraziy, Abdiraxman Jamiy, Alisher Nawayi, Abdurauf Fitrat, Abdulla Avlaniy siyaqli danishpanlarimizdin shanaraq tarbiyasi maselelerine ulken itibar berip koplegen miyraslar ilimiy dereklerde aytip otilgen. Usi orinda jas awladlarimizdin tarbiyasi jolinda mamleketimizde ulken natiyjeli jumislar amelege asirilip atir.
Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoev «Bizin en ulken isenimimiz, madet-suyenishimiz - bul osip kiyatirgan jas awladlarimiz»2 degen edi.
Milletimiz ham xalqimizdin madeniyatin ham bay manawiyatinan sabaq beriwshi, «iygilikli pikir, iygilikli soz, iygilikli ameliy is» prin cipi «Avesto» jazba esteliklerinin ideyalari ekenligi bizge malim bolip kelgen.
Birinshi Prezidentimiz bul kitap haqqinda «Avesto» usi zamanda bul ayyemgi ulkede ulli mamleket, ulli manawiyat, ulli madeniyat bolganliginan xabar beriwshi tariyxiy hujjet, oni hesh kim inkar ete almaydi», degen bahali pikirlerin aytadi. Bul kitapta zorastrizmnin altin qagiydalarinan biri shanaraq muqaddes dep sanalgan.
Tariyxiy dereklerden bilemiz, belgili Kayqawis «Qabusnama»ni oz balasina bagishlap jazadi. Akenin oz balasi tarbiyasi ham keleshegi ushin maslahat shigarmani jaziwi shigis milliyligine tan shanaraqliq tarbiya tiykarlari haqqindagi bilimler toplami bugingi awladlarimizdi tarbiyalawday waziypalardin qatarina kiredi.
'«Inson manfaatlari hamma narsadan ustun». Tavsiyalar Toshkent. 2017 y. 26b.
2 «Inson manfaatlari hamma narsadan ustun». Tavsiyalar Toshkent. 2017 y. 27b.
526
HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ
'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020
ISSN 2181-063X
Kayqawis jaslardi ata-anani hurmet etiwge shaqiradi, olardin oz perzentleri ushin olimge de tayyar turiwlarin nasiyat etedi. Ata-ana kewlin renjitpew, olardi izzet-hurmet, hamiyshe shiyrin sozler menen soylew kerekligin uqtiradi. «Oz perzentin seni hurmet etiwin qalesen, sen de ata-anandi hurmet et, sebebi ata-anana qanday is etsen, perzentin de sagan sonday is etedi» delingen. Perzenttin aqilli, dana, oqimisli, yagniy bilimli boliwin ata-anani hurmet etiw menen baylanistiradi. «Har bir perzent aqilli ham dana bolsa, ata-ananin mehir-muhabbatina erisiwinen bas tartpaydi». Kayqawista barliq korsetpeler, jana tuwilgan balaga at qoyiw, keyin aqilli, mehriyban tarbiyashilarga beriw, ulkeygennen keyin kasip-oner uyretiw, oqitip ilimli etiw waziypalari ata-ananin minnetli waziypasi ekenligin korsetedi.
Farabiydin filosofiyaliq pikirinshe, insan jamaatleri ham jamiyet adamlarinin jasawi kamillikke erisiwi ushin zarurli bolgan materialliq ham manawiy mutajliklerdi qanaatlandiriw ushin umtiliwlari natiyjesinde kelip shiqqan. Insan jeke jagdayda hesh qashan baxitli bola almaydi. «Har bir insan oz tabiyati menen solay duzilgen, ol jasaw ham joqari darejedegi jetiklikke erisiw ushin kop narselerge mutaj boladi, ol bir ozi bunday narselerdi qolga kirite almaydi, olarga iye boliw ushin insanlar jamaatine mutajligi tuwiladi»3 degen danaliq pikirlerdi aytip otken.
Paydalangan adebiyatlar
1. Sh.Mirziyoev. «Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz». Toshkent. «Ozbekiston» 2017yil.
2. Shavkat Mirziyoev. «Erkin va farovon, demokratik Ozbekiston Davlatini birgalikda barpo etamiz». Toshkent. «Ozbekiston» 2017 yil.
Oxunjon Safarov, Mels Mahmudov. «Oila manaviyati». Toshkent. «Manaviyat». 2009-yil.
3. I.Sh.Alqarov. R.Mamatqulova. X.D.Norqulov. «Oila tarbiyasi asoslari». G’afur G’ulom nomindagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi. T. 2009-yil
3I.Sh. Alqarov, R.Mamatqulova, H.D Norqulov «Oila tarbiyasi asoslari». Toshkent 2009y. b.12.
http://OAC.DSMI-QF.UZ
527
