CC BY
18Yazar: Hatice KARIMOV*
Turkistan'da Rus Kolonizasyonunun idari Sahaya Yansimasi: Volost Yôneticiligi**
Ozet: Turkistan'da askeri-halk idari sistemi, 11 Temmuz 1867 tarihli Sir Derya ve Yedisu oblastlarinin idaresi hakkindaki geçici nizamname tasarisiyla yururluge kondu. Bu sisteme gore oblast ve uyezd duzeyinde tum sivil yonetim, askeri rutbelilerin elinde toplandi ve kirsal nufus, kendi içinden seçtigi ancak Ta§kent'teki bolgesel (Rus) yonetimin onayina tabi volost yoneticileri ve aul aksakallari tarafindan yonetildi. Rus idaresi, volost ve aul yonetimlerini muhafaza ederek, "yabanci" guç ile ilgili ho§nutsuzlugun yayilma tehdidmi ortadan kaldiracagina inaniyordu. Ayni §ekilde yerel yonetimler, halk arasinda Rus iktidari fikrini yayginla§tirma araci olarak kullanilacakti. Somurge idaresinin ana figuru volost yoneticiydi ve onlarin faaliyetleri yerli nufusun yonetim organizasyonunda çok onemli bir rol oynadi. Rus idaresi, politikalarina kar§i koymayan, kendisine sadik bir insan katmani olu§turmak için ozellikle volost yôneticiligi pozisyonunu kullandi ve somurgeci sistemin kendisi bizzat 1867-1868 reformlari temelinde volost yoneticisinin bu rolunu yasal olarak hazirladi. Diger reformlarla da bu pozisyon idari, mali olmak uzere mahkeme kararlarinin uygulanmasi gibi i§levlere sahip oldu. Tum bu ozellikleri sebebiyle makalemizde oncelikli olarak 1867 yili geçici nizamname temelinde goçebe halk arasinda volostlarin kurulma ve volost yoneticiligi pozisyonunun olu§turulma prosedurune yer verdik. Ardindan yururluge konmayan 1871-1873 ve 1883 yili Turkistan Genel Valiligi'nin idaresi hakkindaki nizamname tasarilarini inceleyerek, bolgesel yonetimin siyasi hedeflerini yansitmasi sebebiyle seçim sistemi ve yoneticilerin gorevleri açisindan degi§imleri ortaya koymaya çali§tik. 1917 senesine kadar yururlukte kaldigi için 1886 yili Turkistan Krayi'nin idaresi hakkindaki nizamnameyi volost yoneticiligi pozisyonu ozelinde inceledik. Son olarak Senator F. Girs'in tefti§ raporu temelinde Rus hukumetinin demagojik bir manevrasi olan yeni seçim sisteminin, gunluk hayata yansimalarina degindik.
Anahtar Kelimeler: Turkistan Genel Valiligi, Askeri-Halk Idari Sistemi, Volost, Volost Yoneticiligi, Syezd.
The Reflection of Russian Colonisation to the Administrative Area in Turkestan: Volost Administration
Abstract: The military-public administrative system in Turkestan was put into effect by the temporary statute regarding the administration of Sir Derya and Yedisu Oblasts in July 11, 1867. According to that system, all civilian authority in Oblast and Uyezd level was relegated to military officers and the rural populace was governed by the Volost administrators and Aul Aksakals, who, while elected by the natives, were subject to approbation of the local (Russian) administration in Tashkent. The Russian administration believed that, by the retention of the Volost and Aul administration, the spread of discontent with "foreign" power, as a threat, could be prevented. At the same time the local administrations would be used as a means for the dissemination of the sense of Russian rule among the populace. The chief figure of the colonial rule was the Volst administrator and thorcid ideir actions played an important role in the
* Dr. E-mail: [email protected], ORCID ID: 0000-0002-3503-5962.
** Bu makale yazarin "Turkistan Genel Valiligi'nde Idari Sistemin Olu§umu ve Geli§im Sureci (1865-1897)"adli doktora tezinden ûretilmi§tir.
administrative organisation of the local populace. The Russian administration used the office of Volost administrator office especially to create a layer of people conforming to their policies and loyal to their rule; and the colonial system itself legally laid out that function of the Volost administrator based on the reforms of 1867-68. With other reforms, the Volost administrator gained the function of carrying out administrative and fiscal court rulings. Due to the aforementioned properties of Volost administration, in the present paper I initially discussed the procedure of the founding of Volosts and the establishment of the office of Volost administration among nomadic populace based on the temporary statute proposal of 1867. After that, examining the not enacted statute proposals of 1871-73 and 1883 regarding the administration of the Turkestan Governorate General, I sought to lay out the shifts therein pertaining to election systems and duties of administrators, as an indicator of the political objectives of the regional administration. Since it remained in force until 1917, I examined the Statute Regarding the Administration of the Turkestan Krai of 1886 as pertaining to the office of Volost administrator. Finally, I touched upon the reflections to the daily life of the new election system based upon the inspection report of Senator F. Girs as a demagogical ploy of the Russian government.
Key Words: Turkestan Governorate General, Military-Public Administrative System, Volost, Volost Administration, Syezd.
Giri§
XIX. yüzyilin ikinci yarisinda Rus iggaline i§gale ugrayan Türkistan'da Rus kolonizasyonunun temel araçlarindan biri de Rus idari mevzuatinin kademeli olarak tatbik edilmesiydi. Rus hükümeti iggallerden hemen sonra bölgenin ayrilmasina engel olmak için bir takim geleneksel enstrümanlari kullandi. Yerli halk, Rus idaresinin gözetimi altinda yerel usullerle tatbik edilmeye çaliçilan seçim yoluyla idare edildi. Rus idaresi, özellikle Volost1 yöneticiligi pozisyonunu kullanarak politikalarina kar§i koymayan, kendisine sadik bir insan katmani oluçturacagina inaniyordu. Bu ehemmiyeti sebebiyle makalede 1867-1886 yillari arasinda Türkistan'in idaresi hakkindaki nizamnameler ve Tagkent'teki bölgesel yönetim tarafindan nizamname tasarilari temelinde Rus hükümetinin siyasi bir manevrasi olarak, Volost yöneticiligi pozisyonunun olugturulma süreci ve seçim sistemindeki degiçimleri ortaya koymaya çaliçtik.
1 Rus imparatorlugu'nda idari-toprak birimlerinin yeniden yapilanmasi devam ederken I. Pavel tarafindan 7 Agustos 1797 tarihinde onaylanan rapora göre ilk kez devlet köylüleri igin "guberniya-uyezd-volost", toprak sahipleri igin ise "guberniya-uyezd-mülk sahipleri" olmak üzere üg düzeyli bir sistem yürürlüge kondu. 19 §ubat 1861 tarihinde yayinlanan köylü serfliginin kaldirilmasi hakkindaki genel nizamnameye göre ise volost, kom§u kirsal nüfustan olu§an ve 300-2.000 nüfusa sahip en dü§ük idari birim adini aldi. Volost yönetimi; volost shodu, volost star§inasi ve volost halk mahkemesinden olu§tu. Ayrintili bilgi igin bkz. Polnoye Sobraniye Zakonov Rossiyskoy imperii (PSZRi), T. 36 (1861), Sob. 2, No: 36657. SSCB döneminde 1923-1928 yillari arasinda devam eden idari reformlar neticesinde uyezd-volost bölünmesi, yerini rayonlara birakti. Türkiye'nin idari yapisi ile kar§ila§tmldiginda ise volost, bir kazaya ve sancaga bagli idari birimleri te§kil eden ve gok sayida köy ve mezrasi bulunan nahiye (bucak) anlamina gelmektedir.
Volost yöneticiligi pozisyonu ilk olarak Sibirya idaresinin kontrolü altindaki Kazak bozkirlarinda, Sibirya Genel Valisi Kont M. M. Speranskiy tarafindan hazirlanan 1822 yili reformuyla olugturuldu. Sibirya Kazaklari2 hakkindaki tüzüge3 göre Kazak yerlegim birimleri; ig ve dig okruglara4, ayrildi. Dig Okruglar; Irtig nehrinin arka tarafinda gögebelik eden Kazaklari kapsiyordu. Okruglar da kendi iginde volostlara, volostlar ise aullara ayrildi. Okruglar 15-20 volosttan, volostlar 10-12 auldan5, aullar ise 50-70 yurttan (kibitka) oluguyordu.6 Rus hükümeti, okruglarin terkibindeki volostlari idare eden volost sultanligi7 pozisyonunu olugturarak, bu görevin ogluna veya yakin akrabasina (amca, erkek kardegine) aktarma olasiligini güvence altina almak istiyordu. En önemlisi de bu görevin tüzügün ana hükümlerini kabul eden sultanlara verilmesini amagliyordu. Rus yönetimi, bozkirda iggal öncesinde var olan etkin idari pozisyonlari koruyarak, planlarini uygulamak igin de bir destek bulmayi umuyordu. Ayni zamanda geleneksel idari iligkiler ve Kazaklarin kurumlarini etkin bir gekilde kullanarak gögebelerin yönetimini de kolaylagtirmayi hedefliyordu.8 1822 yili tüzügüne göre volost
2 XIX. yüzyil ve XX. yüzyilin ba§larmda Rus tarih yaziminda Kazaklar; Kirgiz-kaysaki ve Kirgiz olarak isimlendirildigi igin asil metinde Kirgiz olarak gegmektedir ve ancak 1925 senesinden sonra Kazak adini almi§lardir.
3 PSZRi, T. 38 (1822), No: 29127, s. 417-433.
4 Devlet topraklarinin idari, siyasi, askeri ve ekonomik bölümlerine verilen isimdir. Avtonomiy okrug (özerk bölge): Bir krayin (kenar bölge) ya da oblastin terkibinde, Voenniy okrug: Askeri bölge. Ayni zamanda ge§itli gegici olu§umlar da okrug adini alir. H. Kerimov, "Türkistan'da idari Sistemin Olu§umu ve Geli§im Süreci (1865-1897)" (Yayinlanmami§ Doktora Tezi, istanbul Üniversitesi, 2019), 3.
5 Gögebe Kazaklar arasinda köy manasinda kullanilmaktadir. Özbekler ise köye ki§lak demektedirler. Aul'un kalici bir yerle§im yeri olarak kullanilmaya ba§lanmasi ancak XIX. yüzyilin sonlari ve XX. yüzyilin ba§larmda Rus imparatorlugu'nun Kazaklar, Kirgizlar ve Türkmenler gibi Türkistan'in yerli halklarini yerle§ik hayata gegirme arzu ve politikasinin bir sonucu olarak ortaya gikmi§tir.
6 J. A. Yermekbay, "Sibirskaya administratsiya i Kazahi (20-y gg. XIX. v.-20-y gg. XX v.)," izvestiya irkutskogo gosudarstvennogo universiteta T. 21 (2017): 37.
7 Sibirya Kazaklari hakkindaki tüzüge göre Volost yöneticiligi igin yalnizca sultanlar aday olabilirdi. Rus makamlari ilerleyen zamanlarda biy ve star§inalara da bu pozisyona segilme hakki tanidi. T. T. Dalayeva, "Ot volostnogo sultana k volostnomu upravitelyu (1822-1868 gg.): yevolyutsiya statusa i socialnogo sostava," Elektronniy nau^my jurnal 1/05, Eri§im: 19.12.2019, http://edu.e-history.kz/kz/publications/view/356.
8 D. V. Vasilyev, "Organizatsiya administrativnogo upravleniya v Kazahskoy stepi: gosudarstvennaya politika i regionalniye praktiki (XVIII-pervaya polovina XIX v.)" (Dissertatsiya, Povoljskiy filial FGBUN ins. Ros. ist. RAN, 2016), 483.
sultanligi gorevi igin aday, oblast9 yonetimi tarafindan onaylaniyordu. 1868 senesinde Kazak bozkirlarinda yeni hukumlerin yururluge girmesi ve volostlardaki yurt sayisinin 2000'e yukselmesiyle birlikte volost yoneticiligi igin segim sistemi tatbik edildi. Ancak bu durum ilerleyen zamanlarda Turkistan'da da aktif bir gekilde gorulecek olan, yerel kamu idareci pozisyonlarina kendi adaylarinin segilmesi igin muhalif gruplarin mucadelesine donugtu.10
1865 yilinin Mayis ayinda Genel Kurmay Bagkanligi tarafindan gorevlendirilen A. K. Geyns, bozkir komisyonun galigmalari dahilinde tum Kazak bozkirlarini dolagti. Ozellikle Bati Sibirya Genel Valiligi topraklarindaki volost sistemi ile ilgili gozlemleri Turkistan'da kurulacak olan yeni sistem igin verileri olugturdu.11 Bunun hakkinda gunlugunde; "Boylar kendi simrlanm agmiyorlar. Her volost (Speranskiy'nin tuzugune gore) agirlikli olarak ayni boylardan meydana gelen aullardan oluguyor. Her boyun yazlik ve kiglik konaklama yerleri ile toprak sahiplerinin sinirlari bulunuyor." diye yaziyordu.12 Bununla birlikte 1866 senesinde Turkistan'daki durumla ilgili de bilgi edindikten sonra volost sisteminin Turkistan Genel Valiligi'nin topraklarinda da yayilma ihtiyacina iligkin goruglerini dile getirdi. Komisyon ozellikle bu sistemin Rus hukumeti agisindan Sibirya'da oldukga yararli sonuglar getirdigi fikrinden yola gikarak Turkistan Genel Valiligi'nde de ayni olumlu sonuglari getirecegini umarak Turkistan'in gogebe halki arasinda volost ve aullar kurmayi yararli buldu.13
9 Guberniyaya eg deger idari-toprak birimleri olan oblastlar, Osmanli Imparatorlugu'nda 1590 senesinden sonra beylerbeyilik (vilayet) yerine kullanilan Eyalet terimine kargilik gelmektedir. Kerimov, "Turkistan Genel Valiligi," 3-4.
10 T. T. Dalayeva, "Volostniye upraviteli v kazahskih stepyah Zapadno-Sibirskogo vedomstva: osobennosti utverjdeniya ih v doljnosti v XlX-nagale XX vv.," Vestnik (Habargi) KazNPU im. Abaya 3/46 (2015): 31.
11 1822 senesinde kabul edilen Sibirya Kazaklari hakkindaki tuzuk ve ardindan 1867 senesinde kabul edilen Sir Derya ve Yedisu Oblastlari'nin idaresi hakkindaki gegici nizamname incelendiginde Kazak bozkirlarinda oldugu gibi Turkistan Genel Valiligi'nde de gogebe halkin volost ve aullara ayrilmasindan bagka, Sibirya ve Turkistan'daki ana idarenin temsilcileri olan genel valilerin idari, askeri ve diplomatik iglevlerinin kuguk degigikliklerle birlikte ortak olmasi Rus hukumetinin iggal topraklarinda ayni araglari kullandigini kamtlamaktadir. Ayrintili bilgi igin bkz. Y. N. Krupenkin, "Opit upravleniya Sibiryu v Turkestanskom General-Gubernatorstve," Vestnik Tomskogo Gosudarstvennogo universiteta 407 (2016), 93-96.
12 A. K. Geyns, Dnevnik 1866 g. Putegestviye v Turkestan, Sobraniye literaturnih trudov, T. 2 (S.-Peterburg: Tip. M. M. Stasyuleviga, 1898), 18-19.
13 Dalayeva, "Volostniye upraviteli," 32.
Volost Yöneticiligi Pozisyonunun Olu§turulmasi
11 Temmuz 1867 tarihinde bozkir komisyonu tarafindan hazirlanan ve iki yillik bir çaligmanin ürünü olan Sir Derya ve Yedisu Oblastlari'nin idaresi hakkindaki geçici nizamname yürürlüge kondu. Nizamnameye göre Türkistan'in yerli halki idari düzende Sart ve Kazak olmak üzere iki kisma ayrildi. Ilki bölgesel nizamnamenin hazirlayialari tarafindan yerlegik, ikincisi ise gôçebe sayildi. Gôçebe halk-Kazaklar; her bir uyezdde14 volostlara, volostlar ise kendi içinde aullara ayrildi. Volostlarin 1000-200015, aullarin ise 100-200 yurttan olugmasina karar verildi.16 Geçici nizamnameye göre volostlari, volost yöneticileri idare edecek, yöneticiler ise halk tarafindan seçilecekti. Volost yöneticiligi görevine iki ki§i seçiliyor, seçilenlerden biri görevi icra ediyor, digeri ise ilkinin ölümü vs. gibi durumlarda aday sayiliyordu. Volost yöneticileri seçiminin aul aksakallarinin seçiminden önce yapilmasina karar verilmigti. Halkin güven ve saygisini kazanmig, herhangi bir suça karigmamig, 25 yagindan büyük herkes volost yöneticisi olmak için aday olabiliyordu.17 Geçici nizamnameye göre volost yöneticileri ûç yilligina seçiliyor, seçilen volost yöneticileri ve adaylari askeri vali tarafindan onaylaniyordu. Her bir volostta 50 yurt sahibi bir aday gösterebiliyor ve bu gösterilen adaylar arasindan volost syezdinde18 (toplanti) volost yöneticisi ve adayi seçiliyordu. Volost yöneticisinin vazifelerini yerine getirmemesi ve görevini kötüye kullanmasi durumunda uyezd yöneticisinin askeri valiye rapor ederek volost yöneticisini geçici bir süre ile görevden uzaklagtirma hakki da bulunuyordu. Volost yöneticilerinin maaglari ve katip kiralamalari için en az 300 ruble baglanmasina karar verilmigti.19
1867 yili geçici nizamnamesiyle volost yöneticilerinin görevleri de belirlendi. Volost yöneticileri kendi sinirlarinda idari ve polisiye yetkileri beraber kullaniyorlar ve dogrudan uyezd yöneticisinin emri altinda olup, onlarin emirlerini yerine getiriyorlardi. Yöneticiler, hayvanlarin toplu bir
14 Tûrkçede ilçe (kaza) anlamina gelen uyezd, Rusya'da 1929 senesinde rayon (ilçe) sistemine geçilene kadar idari birimlere verilen isimdir. Kerimov, "Türkistan Genel Valiligi," 4.
15 1867 yili Sir Derya ve Yedisu oblastlarinin idaresi hakkindaki geçici nizamnameye göre yalnizda gôçebe halk için volost idari birimleri kurulmug, yerlegik halki ise tek bir idari sistem temelinde yalnizca köy (kiglak) aksakallari idare ediyordu.
16 "Proyekt polojeniya ob upravlenii Semireçenskoy i Sirdarinskoy Oblastey" (Madde 80-81), Materiali po istorii politiçeskogo stroya Kazahstan, Sos. M. G. Maseviç, T. 1 (Alma-ata, 1960), 289.
17 "Proyekt polojeniya ob upravlenii" (Madde 84-88), 289-290.
18 Rus Imparatorlugu'nda syezdler, sosyal organizasyonlar, siyasi partiler, ulusal ve diger grup temsilcilerinin en yüksek organidir. Periyodik olarak toplanarak, toplulugun liderini seçmekte ve ana faaliyet alanlarini belirlemektedir.
19 "Proyekt polojeniya ob upravlenii" (Madde 93, 96-98, 101), 290-291.
gekilde galinmasina engel olmak igin volostlarda düzen ve huzuru koruyarak kanun ve yükümlülüklerin yerine getirilmesine nezaret ediyorlardi. Bununla birlikte halk mahkemelerinin (yerel mahkemeler) hükümleri ile yargi kararlarini uyguluyorlardi. Volost yöneticilerinin yasal kurallara uyulmamasi veyahut kavga ve isyan gibi suglarda kendi hakimiyet alanlarina giren volostlardaki suglulari kendi yetkileriyle üg güne kadar hapis ve üg rubleye kadar para cezasina tabi tutma haklari da bulunuyordu.20
Gegici nizamname incelendiginde Rus hükümetinin yasa koyucularinin yerel yönetim organlarinin segme ve segilme haklarini ellerinden almadiklari görülüyordu. Tasarinin yürürlüge girmesinden sonra gok sayida sultan, biy21, manap22, aksakal ve diger temsilciler; volost yöneticiligi, aksakallik ve kadilik gibi görevler yapmaya bagladilar. Ancak kamu görevini yürütenlerin hak ve hükümlülükleri kanunlarla sinirlandirildi.23 Türkistan Genel Valisi'nin temsil ettigi Tagkent'teki bölgesel yönetim, etkili ve büyük manaplar ve diger kamu görevlilerinin etkilerini zayiflatmak maksadiyla idari birimleri soya göre degil, topraklarin büyüklügüne göre ayirdi. Önemli manaplarin baginda oldugu büyük gaptaki boylarin etkinliklerini zayiflatmak amaciyla ilk olarak halk tarafindan segilen manaplarin idare ettigi binden fazla yurttan olugan boylar, dört-beg volosta ayrildi. Ardindan idari reformlarla baglantili olarak daha önce iktidardaki manaplara bagimli durumda olan boylar da bagimsiz duruma getirildiler. Bunlarin sonucunda eski büyük manaplar önceki idarenin temsilcileri olarak yeni yönetimde yer almadi. Bu konuda N. A. Severtsov, önemli Manaplar Umetal, ^argin Ormonov ve Osman Datka hakkinda göyle yaziyordu: "Ertesi yil 1868'de yeni nizamname yürürlüge girdiginde Kara-Kirgizlar (Bugünkü Kirgizlar) segilmig starginalarla24 birlikte
20 "Proyekt polojeniya ob upravlenii" (Madde 108-112), 291.
21 Kirgiz toplumunda halkin idaresi ve hukuki igler biylerin elinde olup yönetici tabakayi manaplardan önce biyler olugturmugtur. T. Ölgekci, "Manaplar ve Kirgiz Tarihindeki Rolleri," Bilig 67 (Güz 2018): 113.
22 Kirgiz toplumunun en üst tabakasini olugturan manaplar, hem yönetici, hem amir ve häkim, savag zamaninda askeri organizasyonu tegkil eden boy beyleriydi. Ölgekci, "Manaplar ve Kirgiz Tarihindeki Rolleri," 113.
23 V. V. Sokolov, "Turkestanskiy kray v sostave Rossiyskoy imperii: problemi sotsionalno-ekonomigeskogo i obgestvenno-politigeskogo razvitiya (Vtoraya polovina XIX v.-Fevral 1917 g.)," (Dissertatsiya na soiskaniye ugenoy stepeni doktora istorigeskih nauk, Rossiskaya Ekonomigeskaya Akademiya im. G. V. Plehanova, 2002), 161-162.
24 Stargina, 1822-1917 yillari arasinda Rus imparatorlugu'nda idari ve polisiye yetkilerini beraber kullanan gögebe Kazak nüfusunun segilmig kigilerine verilen isimdir. 22 Temmuz 1822 tarihli Sibirya Kazaklari hakkindaki tüzüge göre gögebe Kazaklar; Volostlara, Volostlar ise Aul Starginalari tarafindan yönetilen Aullara ayrildi. Bu durum ilerleyen zamanlarda tüm gögebe Kazaklar arasinda yayildi. Kerimov, "Türkistan'da idari Sistemi," 41.
ki§laklarina göre volostlara ayrildi. Yani üg star§ina böylece eski güglerini kaybettiler. Onlardan higbiri yeniden volost star^inaligina segilmedi."25
Topraklarin ve idarenin Rus Imparatorlugu terkibine girmesine kargi gikan beyler de bagta volost yöneticiligi olmak üzere yönetimde gergekten yer almadi ve böylece halk üzerinde etkileri sinirlanmig oldu. Ancak Rus yönetimi bu beyleri idareden bütünüyle el gektirmedi. ^ünkü onlarin destegi olmaksizin merkezdeki Rus idaresinin tedbirlerini hayata gegirmek imkansizdi. Diger taraftan volost gibi yeni idari birimlerin kurulmasiyla kesin sinirlarin belirlenmesi ayni zamanda nizamname maddeleri ve yerel talimatlarin ihlal edilmesi sonucunu da dogurdu. ^ünkü büyük boylar, en iyi yerlegim birimleri ve topraklari, kügük olanlar ise daha kötü durumda olanlari aldilar. Bunun kargisinda da Rus yönetimi boylar arasinda topraklarin yeniden dagilimi igin sert önlemler almadi. 1867 yili gegici nizamname tasarisinin agiklama yazisinda beylerin etkilerini azaltmak igin en dogru yolun segim sisteminin yürürlüge sokulmasinin zorunlulugundan bahsediliyordu.26
Nizamname Tasarilari (1871-1873-1883)
1870'li yillarin baginda Türkistan Genel Valisi K. P. von Kaufmann (18671881), bozkir komisyonunun tekliflerinden oldukga farkli olan yeni bir nizamname hazirlamak igin aktif olarak galigmalara bagladi. Kaufmann'in idari reformlari, yerel yönetimlerin faaliyetleri üzerinde Rus kontrolünü sikilagtirma yönündeydi. 1871 yili nizamname tasarisinin agiklama yazisinda bozkir komisyonu tarafindan hazirlanan ve yerli halkin idari, vergi ve yargi bakimindan Kazaklar ve Sartlar olarak iki kisma ayrildigi duruma dikkat gekilmigti. Gögebe halkin idari sisteminde iki agamali bir yönetim tarzi (aul; 100-200 yurt, volost; 5-10 aul) benimsenmigti. Yerlegik halki ise tek bir idari sistem temelinde yalnizca köy (kiglak) aksakallari idare ediyordu. Bölge yönetimi yeni tasarida yerli nüfusun tek bir idari sistem temelinde organize edilmesi üzerinde israr etti. Rus idaresi agisindan bu tedbirler, uyezdlerdeki polis idaresini pekigtirecek ve ayni zamanda tabandaki idareyi de tek bir standarda baglayacakti.27 Bozkir Komisyonu tarafindan geligtirilen özyönetim programinin diger eksiklikleri de tespit edilmigti. Türkistan Genel Valiligi'nin sinirlarinin geniglemesiyle birlikte, Rus makamlarina bagli aksakalliklarin sayisi artmigti. Bu durum operasyonel yönetimi daha da
25 N. A. Severtsov, Pute§estviye po Turkestanskomu krayu (Peterburg: 1873), 344.
26 Sokolov, "Turkestanskiy kray v sostave Rossiyskoy imperii," 160.
27 D. V. Vasilyev, "Organizatsiya upravleniya v Russkom Turkestane po proyektam polojeniya ob upravlenii 1870-x gg.," Naukovedeniye 5/24 (2014): 6.
karmagik bir hale getirmigti. Bundan hareketle Kaufmann, yeni tasariyla Ruslarin bölgeye gelmeden önce bölgede daha önce bulunmayan yerlegik yeni bir yönetim düzeyi - yerlegik volostlar kurmaya karar verdi. Bu, Kaufmann tarafindan imparatorluk topraklarinda tatbik edilmig ve Rus yetkililer igin oldukga geleneksel olan iki katmanli bir yapiydi.
Tüm bu fikirlerden yola gikan bölgesel hükümet, 1871 yili gegici nizamname tasarisinda her uyezdi volostlara, volostlari da okruglara bölmeye karar verdi. Okruglari, okrug aksakallari idare edecek, okrugtaki tüm faaliyetlerinde de dogrudan volost yöneticisine tabi olacaklardi.28 Tasariya göre beg-on komgu okrugun birlegmesinden de volostlar olugacak,29 volost halki, okrug halki gibi ekonomik agidan toplumlardan meydana gelecekti. Volostta iktidar polisiye yetkileri ve idari bakimdan volost yöneticisine, ekonomik agidan ise volost syezdine ait olacakti.30 Volost yöneticileri, hane sahipleri (taginmaz mala sahip kigiler) arasindan uyezd syezdinde segilecek ve oblastin askeri valisi tarafindan tasdik edilecekti.31 Ayni zamanda volost yöneticisi mahkeme karari ya da uyezd yönetidsinin ibraziyla oblast valisi tarafindan görevden alinabilecekti.32
Yeni tasarida volost yöneticisinin görevlerinin daha ayrintili bir gekilde belirlendigi göze garpiyordu. Volost yöneticileri, kendi sinirlari iginde emniyet, idari igler, düzen, huzur ve güvenlikten sorumlu olacaklardi.33 Aksakallar emirleri altinda bulunmakla birlikte emirlerinin tam ve kesin bir gekilde yerine getirilip getirilmedigine nezaret edeceklerdi. Volost yöneticisine, oranin sinirlari dahilinde sürekli yagayanlar ya da gegici olarak orada bulunan herkes tabi olacakti.34 Volost yöneticileri dogrudan kendisine ya da ona tabi olan aksakallar araciligiyla merkezi idarenin emirlerini ilan edecekler ve kanunlarin harfiyen yerine getirilmesini saglayacaklardi. Volost sinirlarinda sahte emirname ve toplumun huzuru igin zararli dedikodularin yayilmasina engel olacaklar, topluma agik yerlerde huzuru muhafaza edecekler, saldirilara kargi halkin can ve mal güvenligini saglayarak bozulan huzur, düzen ve güvenligin yeniden saglanmasi igin önlemler alacaklardi. Herhangi bir okrugta kaydi bulunmayan bagibog kimseler ile asker
28 RGViA, F. 400, Op. 1, D. 261, L. 196, 1871 g., ]
29 RGViA, F. 400, Op. 1, D. 261, Madde 132
30 RGViA, F. 400, Op. 1, D. 261, Madde 133-134.
31 RGViA, F. 400, Op. 1, D. 261, Madde 148.
32 RGViA, F. 400, Op. 1, D. 261, Madde 151.
33 RGViA, F. 400, Op. 1, D. 261, Madde 141.
34 RGViA, F. 400, Op. 1, D. 261, Madde 142.
124-125.
kagaklarini da tutuklayacaklar ve dogrudan ugastok35 idarecisine bildireceklerdi.
Volost yöneticilerinin ayni zamanda yargi hükümlerini uygulama görevleri de bulunuyordu. Tüm bu görevlerden bagka yeni tasarida volost yöneticilerine genig polisiye yetkilerinin verilmesi planlandi. Volost yöneticileri, sinirlari dahilinde isyan ve kavga gibi suglara karigan sanigi üg rubleye kadar para cezasi, suglunun para cezasini reddi durumunda ise üg güne kadar hapis cezasina garptirma hakkina sahip olacakti. Ayni zamanda volost yöneticisinin yasal taleplerine kargi gelenleri gözaltina alma hakki da olacakti.36 Volost yöneticisi, görev süresince aile üyeleriyle birlikte tüm yükümlülüklerden muaf tutulacak ve kamu hazinesinden yillik 800 ruble degerinde maag alacakti.37 Yönetici ayni zamanda mahkeme karari ya da uyezd yöneticisinin ibraziyla oblast valisi tarafindan görevden alinabilecekti.38 Yeni tasarida volost yöneticisinin polis ve idari bakimindan sirasiyla ugastok yöneticisi, uyezd yönetici, oblastin askeri valisi ve genel valiye, ekonomik agidan ise zemstvo kurumlarina tabi olmasina karar verildi. Volost yöneticisi yilda bir kez zemstvo toplantilarinda ekonomik meseleler hakkinda hesap vermekle yükümlü olacakti. Fark edilen karigiklik ve görevi kötüye kullanma durumunda ise görevden alinmasi ve mahkemeye verilmesi igin oblastin askeri valisine sunulabilecekti.39
Bölgesel yönetim tarafindan hazirlanan 1871 yili nizamnamesi de tasari olarak kalinca 1873 senesinde General A. K. Abramov bagkanliginda yeni bir tasari hazirlandi. Yeni tasarida Rus idaresi gögebe halki da polis ve idari olarak, yerlegik halkin yagadigi bölgelerde uygulanan kurallar gergevesinde idare etmeyi planladi. Tasariya göre gögebe volostlar, 1867 yili gegici nizamnamesinde oldugu gibi kiglik konak yerlerini kullanan-birbirine yakin aullardan olugacakti.40 Ayni gekilde ayni uyezdde birbirine yakin beg-sekiz aksakalliktan olugan volost toplumlarinin kurulmasi ve her birinin 500-1500 haneden olugmasi planlandi. 41 Gögebe volost yöneticilerinin segimleri, segim düzeni, tasdiki, görevden uzaklagtirilmalari, hak, yükümlülük ve görevleri yerlegik halkin volost yönetimindeki görevli memurlar igin belirlenen 1873
35 1871 yili gegici nizamname tasarisina göre uyezdlerin ugastoklara ayrilmasina karar verildi ve Rus idari birimleri büyükten kügüge göyle siralaniyordu; oblast-uyezd-ugastok-volost-okrug.
36 RGViA, F. 400, Op. 1, D. 261, Madde 143-144.
37 RGViA, F. 400, Op. 1, D. 261, Madde 149-150.
38 RGViA, F. 400, Op. 1, D. 261, Madde 151.
39 RGViA, F. 400, Op. 1, D. 261, Madde 157-158.
40 RGViA, F. 400, Op. 1, D. 334, L. 272, Madde 130.
ii RGViA, F. 400, Op. 1, D. 334, Madde 90. .
yili tasari maddelerine göre düzenlenecekti.42 Yeni tasariya göre 1867 yili gegici nizamnamesinden farkli olarak volost syezdinde volost yöneticisi segimleri igin üg aday segilecekti.43 Ancak bölgesel yönetimin tüm gabasina ragmen, bu nizamname de tasari olarak kaldi.
1883 senesinde Senatör F. Girs'in teftig sonuglari neticesinde hazirlanan tasariya göre 1873 yili tasarisinda oldugu gibi gögebe halk arasinda aullar ve aullardan olugan gögebe volost idareleriyle iki düzeyli bir sistem kurulmasi planlandi. Volost yöneticileri, askeri valilerin onayi ile göreve gelecek ancak bazi durumlarda uyezd yöneticisinin, askeri valiye rapor etmek kaydiyla gegici olarak volost yönetidsini görevden uzaklagtirma hakki bulunacakti. Volost yöneticileri kendi yasal taleplerinin yerine getirilmemesi ve kügük gapli suglar igin kendi yetkileri altindaki görevlileri tutuklama hakkina da sahip olacaklardi.44 Ayni zamanda yerlegik halkin idaresinin de gögebelerde oldugu gibi volost syezdi ve volost yönetidsinden olugmasi planlandi. Volost syezdi, volost yöneticilerinin segimi, vergi ve yükümlülükler hakkindaki meselelerin gözümüyle meggul olacakti. 45
1886 Yili Nizamnamesine göre Volost Yöneticiligi
Türkistan Genel Valiligi'nde 1871, 1873, 1881 ve 1883 yillarinda hazirlanan ve kabul görmeyen tasarilar üzerine, 12 Haziran 1886 tarihinde Türkistan Krayi'nin idaresi hakkindaki yeni nizamname kabul edildi46 ve 1917 senesine kadar yürürlükte kaldi. Nizamnamede bölgesel yönetimin istegi üzerine 1867 yili gegici nizamnamesinden farkli olarak hem gögebe hem de yerlegik halk igin volost idari birimleri kuruldu. Yerlegik volostlarin yöneticileri ve yardimcilari halkin segimiyle üg yilligina göreve getiriliyorlardi. Ancak 82. maddeye ek olarak genel valiye istisnai durumlarda volost yöneticisini tayin etme hakki da verilmigti.47 Volost syezdi, volost yöneticiligi pozisyonu ve onun adayi olmak üzere iki kigiyi segiyor, segimden sonra bu sonuglar uyezd yöneticisi tarafindan tasdiki igin askeri valilere sunuluyordu.48 Yeni nizamnamede askeri valiye, segimleri onaylama ya da reddetme hakki da verilmigti. Onaylamama durumunda vali, yeniden segimlerin yapilmasini
42 RGViA, F. 400, Op. 1, D. 334, Madde 138.
43 RGViA, F. 400, Op. 1, D. 334, Madde 109-110.
44 D. V. Vasilyev, "Stanovleniye i razvitiye sistemi upravleniya Turkestanskogo kraya 1865-1886 gg.," (Dissertatsiya, Moskovskiy gosudarstvenniy universitet, Moskva, 1999), 96.
45 F. T. Tuhtametov, Pravovoye polojeniye Turkestana v Rossiyskoy imperii (vtoraya polovina XIX veka), (Ufa: Bagkurtskiy universitet, 1999), 60.
46 PSZRi, T. 6 (1886), Sob.3, No: 3814.
47 PSZRi, T. 6, No: 3814, Madde 80-82.
48 PSZRi, T. 6, No: 3814, Madde 86-89.
isteyebiliyor ya da volost yöneticisi ve adayi pozisyonlari igin kendi takdirine göre birini tayin edebiliyordu.49
Nizamnameye göre, volost yöneticilerinin görevlerini dogru bir gekilde icra etmemeleri durumunda yapilan gikayetler, uyezd yöneticisine iletiliyordu. Böyle durumlarda veya görevi kötüye kullandiklari da tespit edilirse volost yöneticileri, askeri vali tarafindan görevden uzaklagtiriliyorlardi. Ayni zamanda gegerli sebepler oldugunda uyezd yöneticilerinin ivedilikle askeri valiye rapor sunarak volost yöneticilerini gegici bir süreyle görevden uzaklagtirma hakki da bulunuyordu.50 Volost yöneticileri görev baginda gergeklegtirdigi önemli suglar sebebiyle oblast yönetimi tarafindan mahkemeye verilebiliyorlardi. Kügük suglarda ise uyezd yöneticisinin emriyle volost yöneticileri en fazla 15 ruble para cezasi ve yedi güne kadar hapis cezasina garptirilabiliyordu. Ugastok pristavinin (yöneticisi) emriyle ise en fazla beg ruble ve üg gün hapis cezasi verilebiliyordu.51 Tüm bunlar segimlerin genel kurallarinin birer pargasiydi. Ancak gergek segimleri ve bu segimlere eglik eden olaylari göz önüne alirsak, konunun gok daha karmagik oldugu ortaya gikiyordu. Nizamname maddelerinden de görüldügü üzere segimlerin odagindaki ana pozisyon volost yöneticiydi. Böylesi bir gücün bir kigi üzerinde yogunlagmasi Kazak bozkirlarinda oldugu gibi Türkistan'da da Rus hükümeti tarafindan gögebelerin yönetimini merkezilegtirmeyi mümkün kildi. Ancak ilk yönetim yillari bu yetkililerin bir bürokratik yolsuzluk kaynagi ve herhangi bir düzenlemeye tabi olmayan "parti mücadelesi" geklinde devam eden bir süreg oldugunu gösterdi.52 Volost yöneticiligi segimlerini genellikle sömürge hükümeti tarafindan kendisine emanet edilen iglevleri kullanarak gögebe grubun gikarlari igin lobi yapan baskin gögebe grup ya da ekonomik üstünlüge sahip parti kazaniyordu. Bu her geyden önce otlak kullanimi, vergilendirme süreci ve yargi ile ilgiliydi. Bu durum da bu önemli gücü kaybeden diger köylere uymuyor ve bu konuda segim kampanyalarinda gikayet, iftira, sahtecilik ve benzeri gibi mücadele bigimleri kullaniliyordu.53 Segimler genellikle uyezd yöneticilerinin ayrintili agiklamalarini gerektiren birgok gikayete de neden oluyordu. 29 §ubat 1880 tarihinde Genel Vali Kaufmann gikayetler sebebiyle valilerin segimler sirasindaki yanligliklar ve ayni zamanda rügvete engel
49 PSZRi, T. 6, No: 3814, Madde 90-91.
50 PSZRi, T. 6, No: 3814, Madde 102-103.
si PSZRi, T. 6, No: 3814, Madde 104-105.
52 G. K. Kaliyeva, "Vliyaniye osobennostey upravleniya ginovnigestva v litse Volostnih ypraviteley i Aulnih stargin na ih sotsialniy statü," Vestnik Karagandinskogo gosudarstvennogo universiteta 3/59 (2010): 18.
53 Kaliyeva, "Vliyaniye osobennostey upravleniya ginovnigestva v litse Volostnih ypraviteley i Aulnih stargin na ih sotsialniy statü," 18-19.
olmak igin konu hakkindaki dügüncelerini sordugu bir genelge yayinladi. Oblast valilerinin incelemelerinde hepsinin, idari tedbirlerle rügvetin ortadan kaldirilmasinin imkansiz oldugu sonucuna vardiklari, sadece ikisinin görevlilerin idare tarafindan tayin edilmesi, gogunlugun ise segim sisteminin devam etmesi taraftari oldugu göze garpiyordu.54
1882 senesinde Türkistan Genel Valiligi'nin oblastlari (Sir Derya ve Fergana) ve özel idari birimlerin (Amurderya Otdeli (§ube) ile Zerefgan Okrugu) teftigini gergeklegtiren Senatör F. Girs, raporunda segimler sirasinda haddinden fazla derecede rügvete bagvuruldugunu yaziyordu.55 Özellikle tartigmali diger bir ifadeyle etkin gruplarin oldugu aullarda hedeflere ulagmak daha da zordu. Segim döneminde izin verilenlerin yani sira yeni üyelerin kabulü, yeni yurtlarin tahsisi, rügvet, aile listelerinde sahtecilik, kadinlarin kagirilmasi, hatta kargi tarafin segmenlerini hapse atmak ya da syezdin toplanmasina mani olmak igin belirlenen yere gitmelerine zorla engel olmak, nihayetinde sahte suglamalar ve hayali davalar gibi izin verilmeyen araglar devreye giriyordu. Her iki taraf da rügvet igin büyük miktarda para harciyordu. Eger tüm garelerle istenilen sonuglar da elde edilemezse yukaridaki giddet igeren önlemler uygulaniyordu. Dogal olarak muhalif parti de ayni cevabi veriyor ve olaylar, gergek bir gekigme ve sonucunda gogunlukla insanlarin ölümüyle sonuglaniyordu. Segim döneminde volost veya aullar, iki veya üg savaggi gruba ayriliyor, bu gruplar arasinda gogu kez soygun ve cinayetler egliginde uzlagmaz bir mücadele bagliyordu.56
Parti mücadeleleri özellikle volost yöneticileri segimlerinde kendini gösteriyordu. Girs'in raporunda verdigi örneklere göre, segimlerde huzursuzluklarin yagandigi da görülüyordu. Örnegin 1879 senesinde iki dügman gruba ayrilan Sumurulovsk Volostunda Kazaklar Perovsk gehrinin meydaninda uyezd idare binasinin tam kargisinda birbirine girmig ve güvenlik gügleri gelene kadar olay sona ermigti. Bunun üzerine uyezd yöneticisi Albay Reymers, hizli bir gekilde sorugturma baglatmig ve segimleri durdurmugtu. Segimler Sumurulovsk ve ayni sene benzer olaylarin yagandigi Konstantinovsk Volostunda sonbahara ertelendi. Ancak Mart ayinda adi gegen volostlarda segimler bagarili bir gekilde yapildi ve segilenler idare tarafindan onaylandi.57
54 F. Girs, Otget revizuyuggego, po Visogaygemu poveleniyu, Turkestanskiy kray, Tagkent: 1882, 26.
55 Girs, Otget revizuyuggego, 26.
56 Kaliyeva, "Vliyaniye osobennostey upravleniya ginovnigestva v litse Volostnih ypraviteley i Aulnih stargin na ih sotsialniy statü," 19.
57 Girs, Otget revizuyuggego, po Visogaygemu poveleniyu, Turkestanskiy kray, 25.
Volost yönetciligi pozisyonu igin rekabetin en önemli sebebi kirsal kesimde vergileri volost yöneticilerinin toplamasiydi. Volost yöneticileri genellikle toplanan parayi uzun süre kendilerinde tutuyor ve bazen de boga harayorlardi. Girs'e göre bu duruma ancak vergi toplama iginin onlarin elinden alinarak, onlari hazineye sunacak olan yerlegik köyler ya da aul aksakallarina verilmesiyle son verilebilirdi. Ona göre bu önlemler agagidaki faydalari getirecekti, ancak Girs'in raporuna ragmen bölgesel hükümetin volost yöneticiligi segimlerindeki olaylara engel olmak igin kesin önlemler almadigi görülüyordu;
1. Aksakallarin zimmete para gegirmeleri durumunda, miktar volost yöneticilerinin zimmete para gegirmeleri ile kar§ila§tmldigmda önemsiz kalacaktir.
2. Volost yöneticisinin aksakallarin vergilerini zamaninda toplayip toplamadiklari ve onlari hazineye teslim etmelerini yakindan takip etme firsatini bulacaklardir.
3. Böyle bir düzen, eski zamanlardan beri bölgede var oldugu igin bir yenilik olu^turmasa da volost yöneticileri tarafindan gözetim altinda tutulmasi durumunda toplanan vergileri gizleme olasiligi konusunda onlari ciddi bir §ekilde uyarma firsati yakalayacaklardir.
4. Volost yöneticileri en sikintili ve sorumluluk isteyen görevlerin birinden kurtulacak ve böylece kendilerini polisiye yetkilerine daha fazla adama firsati bulacaklardir.
5. Bu tedbirler önemli ölgüde volost yöneticiligi pozisyonunu arayanlarin §artlarini azaltacaktir.58
Sonug
Rus imparatorlugu, Kuzey Kafkasya'da uyguladigi askeri-halk idari sistemini Türkistan'da da tatbik etti. Bu suretle ulusal gikarlari dogrultusunda Müslüman nüfusun egemen oldugu bölgelerde agiri tecrit kavramlarini reddederek iki bölgenin yönetiminde de yerel halkin adet ve geleneklerini göz önünde bulundurdu. Tamamen kendine özgü bir siyasi ve yönetim bigimi olan bu sisteme göre; oblast ve uyezd düzeyinde tüm sivil yönetim, askeri rütbelilerin elinde toplandi ve kirsal nüfus, halkin kendi iginden segtigi ancak Tagkent'teki bölgesel (Rus) yönetimin onayina tabi volost yöneticileri ve aul aksakallari tarafindan yönetildi. Rus hükümeti böylesi bir sistemle elde ettigi topragi elinde tutmakla kalmayip ayni zamanda komgu devletler ve bölge gügleri ile güg dengesini de sagladi. Ancak muhafaza edilen yerel
58 Girs, Otget revizuyuggego, 27-28.
yonetimlerin, bir sure sonra Kazak bozkirlarinda oldugu gibi Turkistan'da da yolsuzluga ve malvarliginin kotuye kullanilmasina neden oldugu ortaya çikti. St. Petersburg'dan Turkistan Genel Valiligi'nin teftigi için gonderilen memurlarin raporlarina ragmen, Tagkent'teki bolgesel yonetimin ozellikle volost yoneticiligi seçimlerindeki olaylara son vermek için sert tedbirler almadigi goruldu. Hatta Rus yonetimi, bu yerel idarecilerin yonetim bagimsizligina gozlerini kapatti ve ozellikle volost yoneticileri hakkindaki gikayetlere ragmen "bol ve yonet" ilkesiyle rekabet yaratti. Dogal olarak bu durum halkin somurgeci hukumete kargi bir butun olarak direnç gostermesine engel oldu.
Volost yoneticiligi seçimlerini, genellikle oylar satin alindigi için mulkiyet ustunlugune sahip aday kazandi. Bu sebeple kamu gorevlilerinin seçimleri donemindeki olaylar ve zafer kazanan adaylar incelendiginde memurlar için kigisel niteliklerin arka plana çekildigi goruldu. Boyle bir adaletsizlik de Rus hukumetinin Turkistan'daki somurge politikasina aktif bir gekilde hizmet etmig oldu. Diger bir yonuyle de volost yoneticilerinin gorevleri, Rus idaresi tarafindan belirlense de uygulamada yoneticiler, Rus somurge yetkilileri ve yerli nufus arasinda araci oldular ve bu nedenle bazen kendi yetki alanlarindaki nufusun savunuculari da olmayi bagardilar.
Kaynakga
Ar§iv Belgeleri
Rossiyskiy Gosudarstvenniy Voenno-ístorifeskiy Arhiv (RGVÍA)
RGVÍA, F. 400, Op. 1, D. 261.
RGVÍA, F. 400, Op. 1, D. 334.
Kanunlar
Polnoye Sobraniye Zakonov Rossiyskoy imperii (PSZRÍ)
PSZRÍ, T. 38 (1822), Sob. 1, No: 29127
PSZRÍ, T. 36 (1861), Sob. 2, No: 36657.
PSZRÍ, T. 6 (1886), Sob. 3, No: 3814.
Kitaplar ve Süreli Yayinlar
Dalayeva, T. T. "Ot volostnogo sultana k volostnomu upravitelyu (18221868 gg.):yevolyutsiya statusa i socialnogo sostava." Elektronmy naugmy jurnal 1/05, Erigim: 19.12.2019, http://edu.e-history.kz/kz/publications/view/356.
Dalayeva, T. T., "Volostniye upraviteli v kazahskih stepyah Zapadno-Sibirskogo vedomstva: osobennosti utverjdeniya ih v doljnosti v XlX-nagale XX vv." Vestnik (Habar§i) KazNPU im. Abaya 3/46 (2015): 30-38.
Geyns, A. K. Dnevnik 1866 g. Pute§estviye v Turkestan, Sobraniye literaturnih trudov. T. 2. S.-Peterburg: Tip. M. M. Stasyuleviga, 1898.
Girs, F. Otget revizuyu^gego, po Visogay§emu poveleniyu, Turkestanskiy kray. Tagkent: 1882.
Kaliyeva, G. K. "Vliyaniye osobennostey upravleniya ginovnigestva v litse Volostnih ypraviteley i Aulnih stargin na ih sotsialniy statü." Vestnik Karagandinskogo gosudarstvennogo universiteta 3/59 (2010): 18-24.
Kerimov, H. "Türkistan Genel Valiligi'nde Idari Sistemin Olugumu ve Geligim Süreci (1865-1897)." Yayinlanmamig Doktora Tezi, Istanbul Üniversitesi, 2019.
Krupenkin, Y. N. "Opit upravleniya Sibiryu v Turkestanskom General-Gubernatorstve." Vestnik Tomskogo Gosudarstvennogo universiteta 407 (2016): 93-96.
Materiali po istorii politigeskogo stroya Kazahstan, Sbornik sostavlen kandidatom yuridigeskih nauk M. G. Masevig, T. 1, Alma-ata, 1960.
Olgekd, T. "Manaplar ve Kirgiz Tarihindeki Rolleri." Bilig 67 (Güz 2018): 111-128.
Severtsov, N. A. Pute§estviye po Turkestanskomu krayu. Peterburg: 1873.
Sokolov, V. V. "Turkestanskiy kray v sostave Rossiyskoy imperii: problemi
sotsionalno-ekonomigeskogo i obgestvenno-politigeskogo razvitiya (Vtoraya polovina XIX v.-Fevral 1917 g.)." Dissertatsiya na soiskaniye ugenoy stepeni doktora istorigeskih nauk, Rossiskaya Ekonomigeskaya Akademiya im. G. V. Plehanova, 2002.
Tuhtametov, F. T. Pravovoye polojeniye Turkestana v Rossiyskoy imperii (vtoraya polovina XIX veka). Ufa: Bagkurtskiy universitet, 1999.
Vasilyev, D. V. "Organizatsiya administrativnogo upravleniya v Kazahskoy stepi: gosudarstvennaya politika i regionalniye praktiki (XVIII-pervaya polovina XIX v.)." Dissertatsiya, Povoljskiy filial FGBUN Ins. Ros. 1st. RAN, 2016.
Vasilyev, D. V. "Organizatsiya upravleniya v Russkom Turkestane po proyektam polojeniya ob upravlenii 1870-x gg." Naukovedeniye 5/24 (2014): 123.
Vasilyev, D. V. "Stanovleniye i razvitiye sistemi upravleniya Turkestanskogo kraya 1865-1886 gg." Dissertatsiya, Moskovskiy gosudarstvenniy universitet, Moskva, 1999.
Yermekbay, J. A. "Sibirskaya administratsiya i Kazahi (20-y gg. XIX. v.-20-
y gg. XX v.)." izvestiya irkutskogo gosudarstvennogo universiteta, T. 21 (2017): 3743.
