CC BY
108Yazar: Merve Suna OZEL OZCAN * Ravshan GOZIEV**
XIX. Yuzyilda Dogu Asya'da Rus-Japon imparatorluklarinin Guç Mucadelesi: 1905 Rus-Japon Sava§i
Ozet: XIX. yuzyil teknolojik, askeri, siyasi, iktisadi ve sosyal anlamda en fazla donu§um ve degi§imin ya§andigi yuzyil olarak gorulebilir. Bu yuzyilda devletlerin mutlak guç ve egemenlik tanimlamalarinda ya§anan degi§imin uluslararasi yansimalari, yakla§ik bir yuzyil sonra dunya sava§lari ile kendini gosterecektir. Bu açidan XIX. yuzyilin bir anlamda sistemde yer alan Westphalian anlamda ulus-devletlerin kar§ilikli mucadelelerinin en açik §ekilde goruldugu donem oldugunu ifade edebiliriz. Esasen pek çok siyasi tarih çali§masmda Avrupa, ozellikle XIX. yuzyil içinde onemli bir yere sahip olarak kar§imiza çikmaktadir. Bu yuzyilda, sanayile§en ve somurge arayi§ina yonelen Avrupali guçlerin sistemde etki alanlarini geni§letme rekabetleri artmi§tir. Ancak bu rekabet sadece Avrupa ve Avrupa'da yukselen guçler ile sinirli degildir. Bu donemde somurgecilik yari§i ile baglantili olarak, sanayile§me a§amasma geçen ve bunu hizla tamamlayan farkli guç merkezleri de sistemde one çikmaya ba§lami§tir. Bu noktada çali§ma kapsaminda Avrupa'dan ziyade Uzak-Dogu bolgesindeki geli§melere odaklanarak, bolgede Rus Imparatorlugu ve Japon Imparatorlugu'nun kar§ilikli guç mucadelesini ele alacagiz. Bu konuyu ele almamizdaki amaç, bu iki tarihsel gucun gerek kendi bolgeleri, gerekse de sistem içinde kendilerini donemin onde gelen guçleri statusune ta§ima çabalaridir. Bu noktada ozellikle Japon Imparatorlugu'nun Dogu Asya Bolgesinde gerçekle§tirdigi sanayile§me ve modernle§me ile tipki Batili guçler gibi emperyal ve somurgecilik arayi§ma girme gudusu onemlidir. Benzer §ekilde Rus Imparatorlugu'nda da, sanayi gucu olma hedefi ile atilan adimlarin toplumsal ve siyasi olarak yarattigi etkiler, bolgede sahip oldugu gucu koruma egilimini ortaya çikarmaktadir. Nitekim çali§ma kapsaminda XIX. yuzyil içerisinde Dogu Asya ozelinde one çikan Rus ve Japon imparatorluklarinin bolgedeki ustunluk mucadelesi ve bu iki gucun kar§ilikli bolgesel rekabetinin sonuçlari inceleyecektir.
Anahtar Kelimeler: Rus Imparatorlugu, Japon Imparatorlugu, Guç Dengesi, Emperyal Yayilim.
Power Struggle of the Russian-Japanese Empires in the East Asia in XIX. Century: 1905
Russian-Japanese War
Abstract: States in the international arena, XIX. century, technological, military, political, economic and social changes have experienced many changes. In this century, the international reflections of the change in the states' definition of absolute power and sovereignty have been manifested by world wars. In this respect, XIX. century was the period when the mutual struggles of the Westphalian nation-states in the system were clearly seen. In fact, many political history studies of the XIX. century focus on Europe. In this century, industrialized European powers have expanded their influence in the system and entered into colonial competition. However, this
* Dr. Ar§. Gor. Kirikkale Universitesi, I.I.B.F., Uluslararasi Ili§kiler Bolumu, E-mail: mervesuna@yahoo.com, ORCID ID: 0000-0001-9027-3990.
** Doktora Ogrencisi, Ankara Haci Bayram Veli Universitesi, Siyaset ve Sosyal Bilimler Bolumu, E-mail: ravshanuz86@gmail.com, ORCID ID: 0000-0002-3400-8516.
competition is not Limited to the rising powers in Europe. So we should not ignore the other emerging powers in the international arena outside Europe. At this point, we focus on the developments in the East Asia region rather than Europe. And we discuss the mutual power struggle of the Russian and Japanese empires in the region. The aim of our approach to this issue is the efforts of these two historical powers to bring themselves into the status of the Leading forces. At this point, given the modernization and modernization of the Japanese Empire in the East Asia region, the drive to seek imperial and colonialism like Western powers is remarkable. Similarly, the cyclical consequences of the social and political impact of the steps taken with the aim of becoming an industrial power in the Russian Empire are important. This proves Russia's tendency to preserve its power in the region. In this study, examine the superiority of Russian and Japanese empires in East Asia region and the consequences of the mutual regional rivalry of these two powers. The results of the mutual competition of these two powers will be examined.
Keywords: Russian Empire, Japanese Empire, Balance of Power, Imperial Expansion.
Giri§
Avrupa, XIX. yuzyilda Asya, Afrika ve Amerika kitalarinda buyuk bir somurge alani yaratmigtir. Bu agidan Avrupa diginda dunyanin durgunluk ve gerileme iginde oldugu dugunulur. Avrupa devletleri agisindan, Avrupa merkezli bir sistem yaratimi iginde gug dengesi ve bunun devam ettirilmesi XIX. yuzyilin en onemli gergegidir. Ancak Avrupa'nin kendi iginde yagadigi geligmeler sadece kendi kitasina muhasir kalmayacak ve sistemde yeni gug merkezlerinin de ortaya gikmasina yol agacaktir. Paul Kennedy buyuk gugler arasinda Avrupa devletlerine yer verirken Rus ve Japon imparatorluklarini "digta kalan iki ulke" olarak adlandirmigtir.1 Bu iki ulke de Bati'dan uzak olsa da Bati onlardan uzak kalmamigtir. Bu baglamda da Asya bolgesinde yaganan geligmelerin Avrupa'dan bagimsiz olmasi ya da tam tersi dugunulemez. ^unku sistemde gun gegtikge artan etkilegim ve kuresel baglar soz konusudur.
Uzak Dogu'da Japonya ornegi bunu degigtirecek turde bir atilimi bu donemde gergeklegtirir. Ulkede Meiji Restorasyonlari hizli bir sanayilegme ve modernlegme sured baglatilmasi onemli bir donum noktasidir. Japon Imparatorlugu her ne kadar buyuk gug mucadelesine ve emperyal yariga XIX. yuzyil sonu gibi geg bir donemde katilmig olsa da, hizla Avrupali devletler ile arasini kapattigi gorulmektedir. Diger taraftan Rus Imparatorlugu esasen XVIII. yuzyildan itibaren buyuk gug konumuna sahiptir. Rus Imparatorlugu agisindan temel hareket noktamiz I. Petro ile sistemde kendini yeniden kurguladigi bir imparatorluk sistemi iginde gorme amaci ve buna bagli olarak guglenme surecidir. Bu noktada, Rus Imparatorlugu'nun sicak denizlere inme
1 Paul Kennedy, Buyuk Gùçlerin Yùkselig ve Çôkùgleri (16. Yuzyildan Gunumuze Ekonomik Degigim ve Askerî Çatigmalar), Çev. Birtane Karanakçi (Istanbul: Tûrkiye I§ Bankasi Kùltûr Yayinlari, 2001), 39.
di§ politik hedefi ile emperyal yayilim birleçerek, Orta Asya, Kafkasya ve Balkanlara dogru olan geniçleme giriçimlerinde Uzak Dogu da önemli bir yere sahiptir.
1904-1905 Rus-Japon savaçinin sebebi de bu iki imparatorlugun karçilikli tahakküm alani yaratma ve gûç korunumuna baglidir. Bu açidan Uzak Dogu'da teritoryal geniçleme hedefi ile ilerleyen Rusya ile bölgede etkisini kurmaya çaliçan Japonya'nin çikar ve geniçleme alanlari çakiçmaktadir. Ancak arka planda dönemin büyük gûçlerin ve büyük gûç olma giriçimlerinin de etkileri net bir §ekilde görülmektedir. Çaliçmanin XIX. yûzyil gûç dengesi ve gûç arayiçina odaklanmasindaki temel amaç Uzak Dogu bölgesinde yaçanan hizli gûç degiçimidir. Tarihsel olarak bu dönemde yaçanan geliçmelerin daha sonraki açamalarda dûnya savaçlarini etkilemesi noktasinda da bir temel oluçturdugu dûçûnœsinden hareketle özellikle Japonya'nin gûç mücadelesi ve sömürgecilik yariçindaki yerinin anlaçilmasi önemlidir. Buna karçilik Rus Imparatorlugu'nun yûzyillardir bölgede sahip oldugu etki alanina yeni bir gûcûn girmesi de gûç sorgulamasi açisindan dikkat çekicidir. Bu noktada çaliçma kapsaminda ilk olarak XIX. yûzyilda uluslararasi alanda yaçanan degiçimlere ve bunun devletlere olan etkisine deginecegiz. Akabinde Asya-Pasifik bölgesinde özellikle Rus, Çin ve Japonya'nin XIX. yûzyildaki durum ve birbirleri ile iliçkilerini inceleyecegiz. Son olarak XIX. yûzyilda yaçanan gûç mûcadelesini Asya-Pasifik'te takip ettikleri politikalar kapsaminda Rus ve Japon imparatorluklari özelinden okuyacagiz. Bu kapsamda da en önemli inceleme örnegimiz 1905 yilinda yaçanan Rus-Japon Sava§i ve sonucu olacaktir.
XIX. Yüzyil Uluslararasi Sistemini Okumak
XIX. yûzyilda uluslararasi sistem bûyûk ölçüde degiçime ugramiçtir ve bunun en önemli temellerinden biri de 1648 Westphalian Sistemi'nin yarattigi degiçimdir. Bu degiçim siyasi alanda ve uluslararasi ili§kiler aktörleri ûzerinde önemli bir degiçim yaratirken e§ zamanli olarak sistemde devletlerin ve imparatorluklarin teknolojik ve iktisadi degiçimleri de kûresel alanda bûyûk bir degiçimin öncüleri olmuçtur.
Sistemde gûç dengesi arayiçlarinin ortaya çiki§i hizli sanayileçme adimlari ve buna bagli sömürgecilik faaliyetleri ile baglantili olarak önem kazanmiçtir. Özellikle sanayileçme noktasinda Britanya, Fransa, gibi Avrupa Kitasi örneklerinin yani sira Amerika Kitasinda da ABD örnegi sistemde öne çikan aktörlerdir. Bu gûçlerin yani sira milli birliklerini saglayan ve hizla sanayileçmeye yönelen Almanya ve Italya da karçimiza çikmaktadir. Öte yandan Asya Kitasinda da Rus Imparatorlugu'nun toplumsal ve iktisadi
yapisinda bir takim degigim arayiglarina yönelerek sanayilegme adimlari atmaya baglamigtir. Japonya bu dönemin en istisnai örnegidir.
Nitekim bu sistemin güg merkezlerine ve imparatorluklarina baktigimizda kargimiza güg kavrami gkmaktadir. Güg her ne kadar mutlak bir ölgüm araana bagli somut veriler üzerinden okunamasa da belli kistaslar ile mukayese mümkündür. Kennedy, gücü askeri ve iktisadi unsurlar ile agiklarken, XVI. yüzyil itibari ile olugan bir büyük güg sistemini son beg yüz yilin ürünü olarak görmügtür. Bunlari "Ispanya, Hollanda, Fransa, Britanya Imparatorlugu ve günümüzde de Birlegik Devletler gibi ülkeler" olarak örneklendirmigtir. Buna kargilik XVI. yüzyilda var olan diger devletleri tanimlama adina "güg merkezleri" ifadesini kullanmigtir.2 Bu durum esasen devletlerarasinda zamanla kapasite ve askeri güg farkliliklarini ortaya gikarmaktadir. Levy, uluslararasi alanda gücü tanimlarken, anargik uluslararasi sistemde, güg temelinde belirlenen aktörler hiyerargisine dikkat geker. Bu agidan Levy'ye göre, sistemde yer alan gügler birincil dikkatlerini birbirlerine yönlendirirler. Ittifak taahhütlerinin ve savag davraniglari da kargilarindaki gücün yarattigi algiya göre gekillenmektedir.3
Bu baglamada güg ve gücün etkisi dönemin devletleri ve imparatorluklari agisindan belli bir güg hiyerargisi yaratabilmektedir. Bu da devletlerin birlikte ve birbirlerine kargi olugturacaklari ittifaklari etkilemektedir.4 Bu noktada da kargimiza "güg dengesi" gikmaktadir. Literatürde güg dengesi kavramina iligkin pek gok tanimlama mevcuttur, ancak biz o dönemin konjonktürel yapisi ve mantigini yansitan bir örnek ile hareket etmenin daha yararli olacagi kabulü ile bir tanima odaklanmaktayiz. 1835 yilinda Fenelon güg dengesi sistemini gu gekilde tanimlamigtir: "Bir devletin kom§ularini gok güglenmemesi igln hareketegegirmesi... günkü bir milletin belirli birsinirin ötesindeyükseligi, diger tüm komgularin genel sistemini degigtirir... (ve) diger tüm komgularin mahvolmasi ve boyun egdirilmesi anlamina gelebilir... komgu ülkeler arasinda bir tür egitlik ve dengenin korunmasina dikkat edilmeli."5
Görüldügü gibi denge politikasinda devletler öncelikle kendilerini digerlerine kargi koruma noktasinda hareket ederek, sistemde yer alan diger aktörlerin de denge iginde kalmasi noktasinda hareket etmektedirler. Güg
2 Kennedy, Büyük Güglerin Yükselig ve Qökügleri, 13-14.
3 Jack S. Levy, War in the Modern Great Power System (NewYork: The University Press Of Kentucky, 1983), 8-9.
4 Güg siniflandirmasi ve geleneksel orta ölgekli gügler ile ilgili ayrintili bilgi igin bkz. Hatice ^elik, "Middle Power Theory Literature: The Case of South Korea," I. Uluslararasi insan ve Toplum Bilimleri Kongresi (Ankara: 2017), 19-20.
5 Oeuvres Fenelon, Vol. III (Paris 1835), p. 361. Akt: Dina A. Zinnes, "An Analytical Study of the Balance of Power Theories," Journal of Peace Research 4/3 (1967): 270-288.
dengesi agisindan ittifak orneklerinden biri Ug imparatorlar Ligidir. Avrupa'da gug dengesi ve paylagim bolgelerinin kargilikli taninmasi noktasinda Almanya, Rusya ve Avusturya arasinda yapilan bu ittifak zaman zaman gikar gatigmalari ile zarar gorse de 1887 yilinda Avusturya ve Rus iligkilerinin bozulmasi ile tamamen sonlanmigtir. Bu ittifak sonlanirken Rus ve Fransiz yakinlagmasinin da baglamasi dikkat gekicidir. Bu iki ulke arasinda 1891 yilinda askeri bir anlagma imzalanmigtir.6
Bir diger nokta, Avrupa tarihinde yaganan degigim hareketlerinin esasinda kuresel olgekte degigim yaratmasi somurge ve kapitalizm ile birlikte okundugunda farkli bir tablo kargimiza gikarmaktadir. Kapitalizmin geligmesi agisindan girigimci sinifin sadece iktisadi degil ayni zamanda siyasi olarak guglenmesi, Batili devletlerin iktisadi, sosyal ve siyasi agidan yagayacagi degigimin en onemli etkenlerinden olmugtur. Polanyi bu surecin ilerleyiginde serbestlikten ziyade belli bir kontrol mekanizmasina dikkat gekerek "i§ler oluruna birakilmi§ olsa, serbest piyasalar higbir zaman ortaya gikamazdi"7 ifadesine yer vermigtir.
Avrupali devletler arti urun geligimi ve geligtirilmesi, hammadde elde etme amaci ile diger kitalar uzerinde hizla somurgecilik yarigina girmigtir. Bir mukayese gerekir ise 1876 yilinda Afrika'nin en gok yuzde 10'u Avrupalilarin yonetiminde iken bu oran 1900 yilinda yuzde 90'a ulagmigtir. Buyuk Britanya, Fransa, Rusya, Birlegik Devletler ve Belgika gibi devletler kitalari kendi aralarinda bolugturmekte idi. Britanya, Fransa, Rusya ve Almanya, Qn'de kendilerine ait somurge alanlari olugtururken bir yandan da Japonya Kore ve Tayvan'da da benzer gekilde bolugum saglamakta idi.8. O donem agisindan demir yollari bir ulkedeki en onemli gug ve etki alani yaratma projesi olarak gorulmekleydi. Demiryolu siyaseti, XIX. yuzyilin en onemli uluslararasi ekonomik rekabetlerinden birini ortaya gikarmigtir. Ornegin Asya'daki etkisi noktasinda Qn'de ilk kisa demiryolu 1876 yilinda ingiliz Firmasi tarafindan inga edilmigtir.9
Nitekim kapitalizm ve XIX. yuzyil somurgeci mantigi, pek gok devletin gug yarigina dahil olacagi bir mucadele ortaya gikarmigtir. Avrupa'da Almanya ve italya orneklerinin yani sira Uzak Dogu bolgesinde Qn'in
6 George Vernadsky, Rusya Tarihi, ^ev. Dogukan Mizrak, Egemen Mizrak (istanbul: Selenge Yayinlari, 2015), 292.
7 Karl Polanyi, Buyuk Donu§um: Qagimizin Siyasal ve Ekonomik Kokenleri, ^ev. Ayge Bugra (istanbul: iletigim Yayinlan, 2010), 201.
8 Chris Harman, Halklarin Dunya Tarihi Ta§ Devri'nden Yeni Binyila, ^ev. Uygur Kocabagoglu (istanbul: Yordam Kitabevi, 2016), 383.
9 Charles Holcombe, Dogu Asya Tarihi: Qin, Japonya, Kore Medeniyetin Koklerinden 21. Yuzyila, ^ev. Muhammed Murtaza Ozeren (istanbul: Dergah Yayrnlari, 2016), 229.
dügüge gegmesi ile Japonya bölgesel bir güg olarak kendini göstermeye baglamigtir. Japonlar, Meiji Restorasyonu sonrasi Bati'dan edindikleri askeri, teknoloji bilgiler sayesinde Asya-Pasifik bölgesinde yayilmaya baglamiglardir. Japonya örnegi sistem agisindan en gagirtici ve hizli geligim gösteren örnektir. Ingiltere gibi bir ada ülkesi olan Japonya, gok hizli bir gekilde modernlegme ve sanayilegme agamalarini tamamlamigtir. Japonya, XIX. yüzyilda Sanayi Devrimini yagayan Avrupali olmayan tek ülkedir. Ancak Japonya'nin bir diger özelligi de daha sonraki baglikta ayritnili inceleyecegimiz bir durum olarak, bölgede diger ülkelerden farkli olarak tam anlami ile sömürge häkimiyetine maruz kalmayan örnek olmasidir. Bununla birlikte emperyal yayilimi dig politikada da hizla uygulamasi dikkat gekicidir. 1894'de Kore'ye müdahale etmigtir.10 Ayrica Japonya emperyal yayilimini arttirmasi ile eg zamanli olarak imparatorluklarla sömürgecilik yarigina da girmeye baglamigtir.
Öte yandan Rus Imparatorlugu ise emperyal yayilimina kargilik igerde yagadigi önemli sorunlar ile bogugmaktadir. Kennedy'ye göre sorunun ana kaynagi; "garlarin askeri mutlakiyetgiligi, egitimin Ortodoks Kilisesinin tekelinde olugu, bürokrasinin rügvet yemeye yatkin vegüvenilmez olugu, tarimin feodal niteligi ve serflik" kurumudur. Ancak Rus topraklarinda yaganan bu nispi gerilige ragmen Rusya emperyal yayilimini genigletmeye devam etmigtir.11 Bu agidan Ruslar dönemin güg dengesi iginde kendilerine edindikleri yeri terk etmeme hedefindedir. Bunun en önemli nedeni sürekli olarak degigen ittifaklar ve yeni güg dengesi arayiglaridir. Örnegin dönemin ittifaklar sistemi dügünüldügünde Orta Dogu bölgesindeki hegemonya yariginda, Ingilizler ilk bagta Alman nüfuzunu Rusya'ya kargi yararli bir denge unsuru olarak görmügtür.
Uzak Dogu'da Geli§meler: Rus-^in-Japon ili§kileri
Uzak Dogu igin XIX. yüzyil Avrupali devletlerin ticari aglarinin devam ettirildigi bir dönem olmakla birlikte bölgede Qn, Rus ve Japon imparatorluklarinin da zaman zaman kargi kargiya geldigi görülmektedir. Andre Gunder Frank, bölgenin öneminde dikkat gekerken Avrupalilarin dünya ekonomisine dähil olmasinin kegif hareketlerinden sonra olduguna dikkat geker.12 Ilk olarak bölge, Hint okyanusu ve Güneydogu Asya
10 Jacques Adda, Ekonominin Kuresellegmesi, ^ev. Sevgi Ineci (Istanbul: Ileti§im Yayinlari, 2017), 50-51.
11 Kennedy, Buyuk Guglerin Yukselig ve Qokugleri, 42.
12 Andre Gunder Frank, ReOrient: Global Economy in the Asian Age (University of California Press, 1998).
ekseninde farkli tüccarlarin yüzyillar boyunca ticaret yaptiklari önemli bir bölge olarak kargimiza gikmaktadir. 1797 yilinda Portekizli kägif Vasco Da Gama Hindistan'a ulagmig ve yeni bir ticaret agi ile kargilagmiglardir. Portekizlilerin ardindan Ingiltere, Fransa gibi pek gok emperyal imparatorluk ve devlet de bölgeye zaman iginde yönelmigtir. Bölgede pazaryeri ya da depo anlamina gelen feitorialar buradaki ticari iligki aginin da önemli üsleri idi. Bati Hindistan'da Goa, Malay Yarimadasinda Malaka ve Qn Imparatorlugundaki Makao bölgedeki önemli ticari anklavin merkezleri idi. Avrupali deniz imparatorluklarinin bu bölgeye önemle agirlik vermesinin nedeni Burbank ve Cooper'in öne sürdügü ticaret hacminin büyüklügüdür. Elbette tek bir neden üzerinden emperyal iligki aglarini agilmak yeterli olmayacaktir ancak dönemin deniz imparatorluklari agisindan Asya'daki ig ticaretin, Avrupa'dan daha büyük olmasi cezbedicidir.13
Tablo I. Parasal Metal Üretimi ve Ihracati Bölgeleri
Baslica Üreticiler Kü^ük Üreticiler
Gümü§ Meksika Kuzeydogu Avrupa
Peru Iran
Japonya Orta Asya
Burma / Siam Vietnam
Altin Bati ve Güneydogu Afrika Japonya
Ispanyol Amerika (16. Iran
yüzyilda) Çin
Brezilya (1890'da, 1690'dan)
Güneydogu Asya
Bakir Japonya
Isveg
Kalay* Malay
*Bakir ve kalay bazen alaçimlardi. Her ikisi de dü§ük degerli para basma için
kullanilmiçtir.
Kaynak: Andre Gunder Frank, ReORIENT: Global Economy in the Asian Age (University of
California Press, 1998), 140.
Öte yandan Frank, altinin göreceli dügük fiyati ve gümügün neredeyse iki kat daha yüksek oldugu sürece, Çin'de gümügün ihraç edilen altin ile degigtirildigine dikkat çeker. Böylece XVI. yüzyilin baglarindan itibaren, önce Portekizli ve daha sonra Hollandali aracilar Çin-Japon ticaretinde çok etkin olmaya baglamig ve büyük karlar ile degerli metalleri toplamiglardir. Avrupalilar daha sonra bu kari Güneydogu, Güney ve Bati Asya ile Avrupa ve Amerika'nin çegitli bölgelerinde ticaretini desteklemek için
13 Jane Burbank ve Frederick Cooper, imparatorluklar Tarihi: Farkliliklarm Yönetimi ve Egemenlik, Çev. Ahmet Aybars Çaglayan (Istanbul: Inkilâp Kitabevi, 2011), 161-163.
kullanmiglardir. Tuccarlari ve ticaret girketleri, ozellikle de Hollanda Dogu Hindistan Çirketi ve daha sonra da Ingiliz Dogu Hindistan Çirketi, dunya çapindaki ana ve onemli parçalari olarak altin / gumug / bakir arbitraji saglamiglardir.14
Harita I: 1815 Yilmda Asya
https://www.britishempire.co.uk/maproom/asiamap1815.htm.
Diger taraftan, bolgesel aktorlere baktigimizda XIX. yuzyil uluslararasi iligkilerinde guç degigimine paralel olarak guç mucadelesinde Çin Imparatorlugu'nun gerilemeye bagladigi bir donem kargimiza çikmaktadir. 1900 yilinda Çin'in dunya uretimindeki hissesinin yuzde 6 oldugu gorulmektedir.15 Çin'in Batili devletler tarafindan yeni pazar haline getirilme çabasi, aslinda imparatorluklarin iktisadi rekabetlerinin ne derece yikici sonuçlar doguracaginin ornegidir. Ingilizler, Hindistan'da afyon bitkisi yetigtirirken Çin'de de bu yetigen afyonu satmaya uygun bir pazar kurmaya çaligmiglardir. Boylece 1839-1842 ve 1855-1860 yillarinda Afyon Savaglari yaganmigtir. 1842 yilinda imzalanan Nanjing Anlagmasi ile Çin'de baglatilan açik kapi politikasi uygulanmaya baglanmig, Ingiltere'nin ardindan ABD ve Fransa da burada imtiyazlar elde etmig ve diplomatik dokunulmazlik sahibi olmuglardir. Çin'den sonra Bati somurgeciliginin yeni adresi Japonya olmug ve ABD ile 1854 yilinda imzalanan Kanagawa Anlagmasi sonrasinda Japonya da Batili guçlerin pazari haline gelmigtir. 16
14 Frank, ReOrient, 135.
15 Holcombe, Dogu Asya Tarihi, 233.
16 Burbank ve Cooper, , imparatorluklar Tarihi, 313-314.
Japonlar 1543 yilinda Portekizlilerin Tanegagima Adasina gelmeleri ile ategli silahlar ile tanigmiglardir. Bu tanigma Japonlarin birlegmesinde rol oynamig ve ategli silahlar ülkede zanaatkârlar tarafindan kopya edilmeye baglamigtir. Geoffrey Parker ,"Batili olmayan uygarliklardan Bati silahlanni edinme ve onlari geligtirenlere kargi kullanma yetenegi"ne sadece Japonlarin sahip olduguna dikkat çeker.17 Bu eksende dügünüldügünde, Japonlarin silahlar ile kargilagtigi ilk anda teknolojinin gücünü gördüklerini ve buna göre hareket etmeye bagladiklari söyleyebilir. Ancak Avrupalilar sadece teknoloji degil, Çin de oldugu gibi Japon topraklarina da tütünü getirmiglerdir. 18
Burada dikkat çeken en önemli geligme ise sosyo-kültürel anlamda Japonlarin farkli bir din ile kargilagmasidir. Bu baglamda Cizvit misyonerlerinin de ülkede etkisi önemlidir. Ilginçtir ki yerel halk bagta Hiristanligi Budizm'in bir tarikati olarak görmüg ve ona göre yaklagmigtir. Holcombe iki din arasindaki benzerligin halklar arasinda kargilikli saygi yarattigina dikkat çekmektedir. Ancak bu sayginin 1568 yilinda Avrupa ile ticaret için yaptirilan Nagasaki limanina etkisi de sorgulanmalidir.19
Nitekim Japonya'daki teknolojik geligimin siyasi yapi üzerinde birlegtirici etkisi olsa da, ülke XVI. yüzyilin sonlarinda 120 daimyo arasinda bölünmügtür. 1603 yilindan baglayarak 1686'ya kadar devam eden Tokugawa Shogunlugu dönemi ile bu parçalanma son bulmug gibi görülse de, Japonya'da Shogun yönetimi Bati'nin baskisi altinda 1850'lerde ülkeyi digariya açma adina adimlarini, imparatorun onayi olmaksizin gerçeklegtirmigtir. Bu dönemde Bati ile kurulan iligkilerin ülkede yüzyillardir var olan Samuray sistemini de derinden etkiledigi görülmektedir. Ülkede bati ile Dostluk ve Ticaret Antlagmalarinin imzalanmasinin ardindan Samuraylar önce yabancilari sonra da Shogun hizmetlilerini öldürmeye baglamiglardir. Ancak 1889 yilinda Meiji Anayasasi'ni yürürlüge girmesi de ülkedeki sorunlari tam anlami ile çözememig, çatigmalar devam etmigtir.20
Japonya, 1868-1912 yillari arasinda gerçeklegen Meiji Restorayonlari ve dönügüm sayesinde Japonya Edo Döneminde var olan Sakoku (kapali) sürecine son vermigtir. En önemlisi ise Bati'dan gördügü gekilde teknolojik, askeri ve siyasi bir dönügüm yagamigtir. Japonlar, Ming Hanedani gibi, Tokugawa döneminde kendilerini dünyadan soyutlamiglardi. Bu Japon ekonomisine zarar vermese de devletin gücü nispeten azalmigtir. Nitekim
17 Parker, Cambridge Savag Tarihi, 286.
18 Holcombe, Dogu Asya Tarihi, 215.
19 Holcombe, Dogu Asya Tarihi, 215.
20 Holcombe, Dogu Asya Tarihi, 218; Kaoru Iokibe, "Dim Megrutiyet ve Enternasyonalizm?", 1213.
1853 yilinda Komodor Matthew C. Perry'nin "kara gemiler"i ile kargilagan Japon yönetimi, Amerikalarin isteklerini kabul etmigtir.21 Burada Komodor Matthew C. Perry'nin Japonya'yi Bati pazari haline getirme adina ticaret anlagmasi zorlamasi önemli bir yere sahiptir. Çûnkû Japonlar bu sûreçte Bati kargisinda kendilerini sorgulamaya baglamiglardir ve 1868 yilinda hizla yenileme sürecine girmiglerdir. Iokibe Japonya ve Çin'in Bati açilimi sürecinde önemli bir farka dikkat çekmigtir. Japonya'nin Dostluk ve Ticaret Antlagmasi konsolosluk yargi alanlari ve akdi tarife sistemi gibi egit olmayan kogullar içermesine kargin kabul edilmigken, Çing Hanedanligi ilk agamada bunu kabul etmemigtir. Yukarida da degindigimiz gibi Çin, Afyon Savaglarindaki (1840-42, 1856-60) yenilgisinden sonra yabancilarin ülke içinde seyahat etmesi ve ticaret yapmasi gibi diger imtiyazlari kabul etmigtir. Dolayisi ile Japonya savagtan kaçinirken Çin'in kabul etme süreci farkli olmugtur.22
Japonlarin bu degigimler sonrasinda kendilerini uluslararasi alanda bir imparatorluga kargi sinadiklari ilk savag, Çin Imparatorlugu ile yagadiklari savagtir. 1894-95 Çin-Japon Savagi sadece Uzak Dogu degil ayni zamanda uluslararasi alanda büyük sonuçlari olan bir degigimin adimidir. Çûnkû Japonya, o tarihe kadar Uzak doguda sömürgeci politikalar takip eden Avrupali imparatorlularin varligina son vermig ve bu savag ile Uzak Dogudaki gûç dengesine dâhil olmugtur. Dolayisiyla sömürgeci politikalara Asyali devletler de dâhil olmugtur.23
Öte yandan Rus Imparatorlugu'na baktigimizda, Rus geniglemesinin Avrasya kitasindaki belirli bir gûç dengesi ve jeopolitik kazanim ekseninde sürdürüldügü görülmektedir. Bu baglamda Ruslarin dogu ve bati hattinda genigleme politikalari öne çikmaktadir. Nitekim Rus Tarihçi Victor Larin'in de dikkatini çektigi önemli tarihsel kirilma noktalari bizim aragtirma dönemimiz ile benzerdir. Larin, Rusya'nin bölgede gûç mücadelesindeki yerini ûç tarihsel döneme ayirmaktadir. Larin'e göre, Rusya kendisini Asya-Pasifik gûcû olarak kabul ettirme adina ilk girigimini XIX. yûzyilin ortasinda ikincisini ise XlX'in sonu ve XX. yûzyilin baginda gerçeklegtirmigtir. Nitekim bu bizim de inceleme dönemimizin önemini bir kez daha arttiran bir durumdur. Larin ûçûncû girigimin de XX. yûzyilin ortalarinda gerçeklegtigini belirtmigtir. Rusya'nin bu adiminin arka planinda gûphesiz konjonktûrel
21 Kennedy, Büyük Gûçlerin Yükselig ve Çôkù§leri, 41.
22 Iokibe, "Dinî Megrutiyet ve Enternasyonalizm?", 14.
23 Fahir Armaoglu, 20. Yüzyil Siyasi Tarihi (Istanbul: Alkim Kitabevi, 2005), 93-94.
degigimler ile Dogu Asya ve Pasifik'in dünya siyasetindeki artan önemi yer almaktadir. 24
XVII. yüzyil itibari ile Rusya'nin Dogu Sinirinda Qn ile yagadigi anlagmazliklar söz konusudur. 1567 yilinda ilk kez iki Kosak Pekin'e ulagmigtir. Bu dönemde, Ruslarin Urallar ve Sibirya nehirleri boyunca geniglemig olmalari onlari Pasifik sahiline getirmigtir. Ruslar, Amur Havzasina ilerleyerek burada Amur'un tepelerinde Nerchinsk adinda müstahkem bir kasaba kurmuglar ve kürk ticareti igin bölgede bulunmuglardir. XVI. yüzyilda bölgenin yaklagik yarim milyon nüfusa sahip oldugu gömülmektedir. Halk genel olarak bölgeye dagilmig gekilde yagamakta idi.25 Dolayisi ile bölgede Ruslarin kendilerine yer edinmelerinin uzun süre de dikkat gekmedigi dügünülebilir. Yüzyilin ortalarina gelindiginde, yeni Mangu26 yöneticileri, kendi alani olarak gördükleri bu bölgede saldirilarin yagmacilarin baskinlari olmadigini, esasinda emperyalist bir mücadeleyi temsil ettigini fark etmiglerdir.27 Böylece Kosaklar, Pasifik'e dogru doguya ilerlerken, Mangurya bölgesi XVII. yüzyilda en sikintili sinirlardan biri haline gelmigtir. Temmuz 1683'te Mangular, Grigorii Myl'nikov liderliginde bir grup Kosak'i esir almiglardir. Eylül ayinda iki Kosak, Ch'ing birliklerinin Amur Nehri Vadisine gönderildigini ilan eden ve Ruslara ültimatomu yollayan Li-fan Yuan [Mogol Müfettigligi] 'nin bir belgesini kullanarak evlerine gönderilmiglerdir. Bu ültimatom gu gekilde idi: "Ya sinirlarimizi bang iginde terk et, evine dön, ve kagaklanmizi teslim et, ki bu her geyi sonlandiracaktir; ya da kagaklarini alip elimize dügen herkesi öldürecegiz. "28 Nitekim gatigmalarin baglamasinin ardindan, 1685'te Ruslar bir siniri belirlemeye yönelik müzakereler önermiglerdir. Böylece iki taraf 1689 Agustos'unda Nerchinsk diginda bir araya gelerek sinir konusunda anlagmaya varmiglardir.
Bir diger durum da Rusya'nin 1856 yilinda Osmanli Imparatorlugu ile yaptigi Kirim Savagi sonrasinda büyük bir yenilgi almasidir. Buradaki temel
24 V.L. Larin, Tihookeanskaya Rossiya v Kontekste Vnegney Politiki i Mejdunarodnih otnogeniy v ATR v nagale XXI v.: Izbranniye Stat'i i Dokladi (Vladivostok: iiAE DVO RAN, 2011), 216.
25 Holcombe, Dogu Asya Tarihi, 204.
26 XVII. yuzyil oncesinde Mangu adinin gok yaygin olmadigi gorulmektedir. Mangular eski Jurgen kabilelerini igine alan bir kimlik olarak kargimiza gikmaktadir. Mangular step gogebeleri olmasalar da Mogollar ile yakin iligkileri soz konusudur. Ayrintili bilgi igin bkz.: Holcombe, Dogu Asya Tarihi, 203-205.
27 Neville Maxwell, "How the Sino-Russian boundary conflict was finally settled: From Nerchinsk 1689 to Vladivostok 2005 via Zhenbao Island 1969," Critical Asian Studies 39/2 (2007): 230.
28 V. S. Miasnikov, "The Manchu Invasion of the Amur River Valley and the 1689 Treaty of Nerchinsk," Chinese Law & Government, 6/4 (1973): 26
sorun Osmanli'nin yaninda yer alan Fransa ve Britanya imparatorluklarmm Rus imparatorlugunun yenilgisindeki payidir. Britanya açisindan Rus imparatorlugu sistemde dengeyi bozucu adimlar atmakta idi bu nedenle de Osmanli imparatorlugu'nun toprak bütünlügünün devami noktasinda Rusya kargiti bir tavir alinmigtir.
Ruslar, savag sonrasi imzalanan Paris Antlagmasi ile Karadeniz'deki hâkimiyetini kaybetmigtir. Ruslar açisindan bu savag ile kaybedilenlerden biri de II. Katerina Döneminde 1774 yilinda Osmanli imparatorlugu ile yapilan Kûçûk Kaynarca Antlagmasi dâhilinde elde ettigi Osmanli imparatorlugu'ndaki Ortodokslarin hamiligini üslenme hususunun da ortadan kalkmig olmasidir.29 Böylece 1854-56'da Kirim Savagi'ndaki Rus yenilgisinden sonra, Çar II. Alexander'in, Dogu'da genigleme için yeni firsatlar bulmak amaciyla Orta Asya'da bir askeri fetih stratejisini onayladigi görülmektedir. Bu politika degigimi ile XIX. yüzyilda Ruslarin Orta Asya'ya ilerlemesi hizli baglamigtir. 1865'te Ruslar Tagkent'i almig ve 1867'de General Konstantin Kaufman orada yeni Türkistan eyaletinin Genel Valisi olarak görevlendirilmigtir.30 I. Nikola Döneminde öne çikan "Ortodoksluk, Otokrasi, Milliyet" (Pravoslaviye, Samoderzhavie, Narodnost) esaslari yeniden canlandirilmakta oldugu görülmektedir. III. Aleksandr hükümeti bir yandan "tahtin dokunulmaz haklarini" muhafaza etmeye çaligirken bir yandan da Rusya'yi "tek bir devlet", "tek bir millet" ve "tek bir görüg" (Ortodoksluk) haline getirmeyi hedeflemigtir. Rusya iç politik alanda muhafazakârlagma egiliminde ilerlerken dig politikada da emperyal yayilimini devam ettirme hedefindedir.
Uzak Dogu'da Rus Japon Rekabeti ve Arka Plani
Uzak Dogu için rekabet XIX. yüzyilin ortalarinda keskin bir gekilde artmig olmakla birlikte daha çok Avrupali gûçlerin burada hegemonik ve emperyal girigimleri öne çikmakta idi. Ancak bu durum imparatorluk Rusya'si ve Japon imparatorlugu'nun diger gûçlerin yani sira bölgede hâkim olma hedeflerini tegvik etmigtir. Rus-Japon iligkileri XVIII yüzyildan baglayarak ikili bir tarihsel ayrima tabi tutulabilir. Esasinda bu durum bagta da belirttigimiz gibi Ruslarin Asya-Pasifik bölgesine olan ilgilerine benzer bir tarihsel çizgidedir. Bu noktada ilk olarak XVIII. yüzyilin sonu ve XIX. yüzyilin baglarinda her iki ülkenin vatandaglari arasinda resmi olmayan temaslarin yagandigi, özellikle ticari iligkilerin gekillendigi dönemdir. 1855 yilinda Rus-Japon imparatorluklari arasinda "Barig ve Dostluk Hakkinda" anlagmasi
29 Enver Ziya Karal, Osmanli Tarihi, Cilt: VII (Ankara: TTK Yayinlari, 1995), 54.
30 Robert Middleton, The Russians in the Great Game (Bi§kek: University of Central Asia, 2019), 6.
imzalanmigtir. Bu anlagma kapsaminda iki ulke arasindaki deniz siniri belirlenmig ve Japon hukumeti Shimoda, Hakodate, Nagasaki limanlarini Rus gemileri için açmigtir. 1895'te, "kargilikli ticaret ve seyahat ozgurlugu "ne iligkin anlagma imzalanmigtir. 31
Ikincisi, XIX. yuzyilin ortalarinda kargilikli toprak taleplerinin ortaya çikmasidir. Bu donemde yukarida gordugumuz gibi iki devlet arasinda "Barig ve Dostluk Hakkinda" (1855) antlagmanin imzalanmasi ve iligkiler için olumlu yonde atilan bir adimdir. Yine bu donemde Japonya "kapali" bir devlet politikasini yurutmugse de Çarlik Rusya'siyla ticari iligkileri dikkat çekmektedir. Ozellikle, bunda Rus-Amerikan Çirketinin32 onemli rol oynadigi ileri surulmektedir. Çirket karini arttirmak için Japonya'ya çok onem vermig ve girketin sozlegmeli belgelerinde ilk kez Guney Kuril Adalari'ni geligtirme gorevinin belirlendigi ileri surulmugtur. Ancak, o donemde sanayiciler Guney Kuril Adalari'nin Rusya ya da Japonya'ya ait oldugunu dugunmekten ziyade, girketin karina odaklanmiglardir. Yine de girketin Guney Kuril Adalari'ni geligtirmeyle Japonya'ya ait adalari "dokunulmazlik" prensiplerini de esasen ihlal ettigi soylenebilir. Rusya tarafindan Uzak Dogu'da gerçeklegtirilen eylemler Japonlari alarma geçirmeye baglamigti.33 Bu durum iki imparatorlugun kargi kargiya gelmesinde giden sureçte kargilagilan çatigma noktalarindan biridir. Nitekim bu sinir konusu bugun hala devam eden anlagmazliginda onemli tarihsel temelidir.
1905 yilinda yaganacak savaga giden surece baktigimizda ozellikle Ingiltere'nin bolgede etki ve kontrol alanini genigletme çabasi onemlidir. Bu noktada Dogu Asya'da Rusya'nin ozellikle Ingiltere'nin bolgedeki gucu kargisinda durma istegi sadece kendi tahakkum alanini yaratma degil, ayni zamanda bolgede bagka bir gucun etkin olmasini da sonlandirma amaci tagimakta oldugu soylenebilir. Konuya Japon imparatorlugu açisindan baktigimizda ise sisteme dâhil olan bu yeni gucun kendini kabul ettirme ve
31 I.A. Ivanov i N.N. Popov, "Russko-Yaponskaya Voyna 1904-1905 gg.: Itogi i Problems," Ural v Voyennoy istorii Rossii: Traditsii i Sovremennost (Yekaterinburg: Institut Istorii i Arheologii URO RAN, 2003), 189-192.
32 Rus-Amerikan girketi, 8 Temmuz 1799'da Imparator I. Paul tarafindan onaylanan ticaret girketidir. §irket, 1783 yilinda Grigorii Ivanovich Shelikhov (1747-95) ve Ivan Larionovich Golikov tarafindan kurulan bir ticaret girketi olan Shelikhov-Golikov §irketi'nin ve bir bagka girketin büyümesinden mütegekkildir. 1784 yilinda Shelikhov, Alaska'daki ilk kalici Rus yerlegimini Kodiak Adasi'ndaki Üg Azizler Körfezi'nde kurmugtur. Ayrintili bilgi igin bkz. "Annual Report of the Russian-American Company for 1863," Erigim: 11.11.2019, https://www.wdl.org/en/item/20084/.
33 M.P. Gerasimova, "Siba Ryotaro: Ogerki o Rossii i Natsionalnoye Samosoznaniye Avtora," Yaponskiye issledovaniya 3 (2019): 18.
hizla sömürgelegtirme çabasina girdigi görälmektedir. Ancak bu iki gûcûn kargilagmasinin belli dûgûnel araka planlari da söz konusudur. Özellikle Japon geniglemesi noktasinda, 1883-1937 yillari arasinda yagayan Japon jeopolitiginin ana temsilcilerinden biri olan Ikki Kita, Japonya'nin Asya iggaline iligkin "Kokutai Teorisi ve Gerçek Sosyalizm" kitabinda, Japonya'nin Uzak Dogu ûlkeleriyle ilgili mesihçi rolûnû vurgulamig olmasi önemlidir. Kita'ya göre, "240-250 milyon nûfusa sahip olmak" için Japon topraklarinin geniglemesi gerekmekteydi. Bu kadar bûyûk bir nûfusa kargilik gelen alan da bölgedeki pek çok ûlkeyi iggal etme anlamina gelmekteydi. Bu baglamda Japon imparatorlugu Kore, Ryukyu Adalari, Tayvan, Avustralya, Yeni Zelanda, Hong Kong, Dogu Sibirya ve Sovyetlerin de Dogu kismina sahip olmaliydi.34
Bunun yani sira Ruslarin bölgede yayilmaci politikalar takip etmesi ve 1900'lerin baginda Rus Imparatorlugu'nun Uzak Dogu valisi Amiral Yevgini Alkesiyev'in Yalu Nehri civarinda yûrûttûgû faaliyetler, Japonlarin korku ve endigelerini arttirmigtir.35 Shiba Ryotaro Rusya'yi, "kara bir bulut"a benzeterek korku yarattigini ifade etmigtir.36 Japonya'nin sahip oldugu bu ve benzer endigeler ve Rusya'nin Japonya'ya yaklagmasi korkusunu daha da desteklemigtir. Bu da Japon ordusunun silahlanmasina ve gûçlenme arayigina neden olmugtu37 Japonya 1896'da orduyu yeniden dûzenlemek için 7 yillik bir programi kabul ederek, kitada sistematik olarak yeni bir savaga hazirlanmaya baglamigtir. Bûyûk Britanya'nin destegi ile modern bir donanma kurulmaya baglanmig ve 1902 yilinda da Bûyûk Britanya ve Japonya bir ittifak anlagmasi imzalamiglardir.38 Eg zamanli olarak bunun yarattigi psikolojik etki ve muhalefeti kigkirtan bu korku, sonunda bir sonraki baglikta inceleyecegimiz Rus-Japon savagi geklinde bir patlamaya giden sûreci de tetiklemigtir.
1905 Rus-Japon Sava§i ve Sonuçlari
Rus-Japon iligkilerinde bir ûst baglikta ele aldigimiz iligkilerin kirilma noktalarinin ûçûncû dönemi olarak Rus-Japon Savagi'ni alabiliriz. XIX. yûzyilda yaganan geligmelerin patlamasi noktasi olarak 1904 yilinda Rus-Japon Savagi baglamigtir. Bu sûrecin ilk adimi Rusya'nin Çin cografyasina dogru yayilma girigimleri ile yaganmigtir. Rusya, Mançurya'ya ekonomik
34 Go Yuytsi, "Rossiysko-Yaponskiye Otnogeniya s Toçki Zreniya Geopolitiki," Erigim: 27.11.2019, http://src-h.slav.hokudai.ac.jp/jcrees/20130saka/76GuoYuqi.pdf.
35 Vernadsky, Rusya Tarihi, 296.
36 Akt: Gerasimova, "Siba Ryotaro," 6-22.
37 Gerasimova, "Siba Ryotaro," 12.
38 Ivanov i Popov, "Russko-Yaponskaya Voyna."
nüfuz amaciyla 1895'te bir Rus-Qn Bankasi kurulmasini saglamig ve ertesi yil da Qn-Dogu Demiryolunun ingaati baglamigtir. Bu demiryolu Qn'in Heilongjiang eyaletinden gegerek Chita'yi en kisa yol boyunca Vladivostok ile baglamak üzere tasarlanmigti. Bu geligme, Ruslarin bölgede ulagim ve kontrol saglayabilmesi adina önemli bir adim olmugtur. Rusya, 1898'de Liaodong Yarimadasi'nin güney kismini 25 yil boyunca Qn'den kiralayarak Port Arthur ile birlikte bir deniz üssü kurma adimi atmigtir. 1900 yilinda "Yi-Etuan isyani"ni bastirma bahanesiyle, Rus birlikleri tüm Mangurya'yi iggal etmigtir.39 Ruslarin, Qn'deki karigikliklardan yararlanarak Mangurya'ya yerlegme girigiminde bulunmasi, her ne kadar bölgesel bir adim gibi görülse de, esasinda Ingiltere'nin Hindistan ve Qn üzerindeki etkisi agisindan bir tehdit yaratmaktadir. Bu nedenle de Ingiltere ve Japonya Rusya'nin bölgedeki askerlerini gekmesini istemigtir. Ancak, Rusya bunu gergeklegtirmeyince Japonya, §ubat 1904 tarihinde Rusya'ya savag ilan etmigtir (bkz Harita II). 40
Esasen, Rusya agisindan bu savag kolay bir zafer olarak dügünülebilir ancak Rus imparatorlugunun o dönemde yagadigi iki önemli sorun dikkat gekmektedir. Trans-Sibirya Demiryolu, Baykal Gölü hatti üzerinde ulagimi saglayan tek demiryolu hatti idi, bu nedenle de Ruslar, Sibirya'da askeri gücü sinirli gekilde konuglandirabilmekte idi. Ruslarin Qn'de kurmak istedikleri Heilongjiang'dan Vladivostok 'a uzanan demiryolu hatti da zaten bu noktada önem kazanmaktadir. Ikinci sorun ise ig politikada yaganan karmaga idi. Ruslarin sanayilegme adimlari Avrupa'da yaganan süregten gok farkli olmugtu.41
Rusya kendi iktisadi geligiminden önce sanayilegmeye agirlik vererek yilda yüzde 8'lik bir büyüme saglamig olsa da bir süre sonra bu hizli sanayilegme gabasi dengesiz bir geligim ortaya gikarmigtir.42 Bununla birlikte 1860'li yillardan ve özellikle 1890'li yillardan itibaren, otokrasi, ülkeyi sanayilegtirerek ve silahli kuvvetlerini modernize ederek sosyal ve siyasi reformlar yaparak, büyük Avrupa gügleri arasindaki yerini korumaya galigmigtir. Ancak XIX. yüzyilin sonlarindan itibaren büyük sanayi gügleri -Almanya, ABD, Ingiltere ve Fransa - jeopolitik ve ekonomik güglerini hizla genigleterek Rusya'yi ikinci sinif devlet statüsünde görmügledir.43 Dolayisi ile
39 Ivanov i Popov, "Russko-Yaponskaya Voyna."
40 Armaoglu, 20. Yüzyil Siyasi Tarihi, 94.
41 Parker, Cambridge Savag Tarihi, 287.
42 Georges Langlois vd., 20. Yüzyil Tarihi, ^ev. Ömer Turan (Istanbul: Nehir Yayinlari, 2003), 27.
43 S. A. Smith, Russia In Revolution: An Empire in Crisis, 1890 to 1928, Chapter 1 (London: Oxford University Press, 2017); Nicholas V. Riasanovsky ve Mark D. Steinberg, Rusya Tarihi. Ba§langigtan Günümüze, ^ev. Figen Dereli (Istanbul: Inkilap Kitabevi, 2011), 446.
Ruslarin bu savaga daha en bagta geride bagladigi görülmektedir. Buna kargilik Japonlar ise 1850'lerden itibaren hizla teknolojik ve askeri açidan kendini geligtirirken merkezîlegmenin önündeki sorunlari da gözmeye yönelik adimlar atmigti. En önemlisi de güphesiz Japonlarin Ingiltere tarafindan desteklenmesidir. 1902 yilinda imzalanan Ingiltere ile Japonya arasindaki ittifak, Japonya ile bir bagka güg arasindaki bir savagta Ingiltere'nin tarafsiz kalacagini öngörse de esasinda Japonya açisindan önemli bir destektir.44
Harita II: Rus-Japon Savagi
Kaynak: Parker, Cambridge Savag Tarihi, 289.
Savag, Münkler'e göre "klasik bir emperyalizm savagi"dir.45 Her ne kadar taraflardan Japonya sömürge sürecine geç dâhil olmug olsa da bagtan itibaren emperyal hedeflerle ilerlemigti. Savag bagtan itibaren Japonlarin askeri olarak üstün oldugu bir temelde ilerlemigti. Bunun nedeni Ruslarin Baykal'in dogusunda 100 bin askerine kargilik; Japonlar, Asya anakarasina hemen 250 bin kigilik ordu gönderme kapasitesine sahip olmasidir. Üstelik Japonlar bu sayiyi yedeklerle birlikte ikiye katlanabiliyordu.46 Ancak kara ordusu bakimindan her iki imparatorlugun asker sayilari birbirine yakindir. Ruslarin en büyük sorunu savag alanina asker gönderilmesi ve takviye güglerin vaktinde yetigmesi noktasindadir.47
44 Ayrintili bilgi için bkz. "British Assistance to the Japanese Navy during the Russo-Japanese War of 1904-5," Australian Association for Maritime History 2/1 (APRIL 1980): 44-54.
45 Henfrid Münkler, imparatorluklar: Eski Roma'dan ABD'ye Dünya Egemenliginin Mantigi, Çev. Zehra Aksu Yilmazer (Istanbul: Iletigim Yayinlari, 2009), 41.
46 Parker, Cambridge Savag Tarihi, 288.
47 Vernadsky, Rusya Tarihi, 297.
Bir diger noktada Japon ve Rus donanma gucu ile ilgilidir. Ruslarin donanmasi Baltik uzerinden Pasifik bolgesine binlerce mil katederek ulagirken Japonlarin donanmasi zaten bolgede idi. Ote yandan askeri modernizasyon kapsaminda Japonlarin ingiltere ile ortakligi da yine kendilerine bolgede guven veren bir durumdur. 1904 yilinda Japonlar Port Arthur'daki Rus donanmasina saldirarak savagi baglatmiglardir. Ardindan Japon ordusu Seul'de bir us kurarak, dogrudan Ruslara saldirmaya baglamigtir.48
Son noktada iki imparatorlugun da bolgede ustunluk savagi Japonlarin zaferi ile sonuglanmigtir. Savagin ardindan Portsmouth Barigi 5 Eylul 1905'te ABD Bagkani Theodore Roosevelt araciligi ile gergeklegmigtir. Ancak barig anlagmasinin en onemli ismi Rus Politikaci ve Maliye Bakani Sergey Witte olmugtur. Witte Rus Imparatorlugu'nun Japon yenilgisi sonrasinda agir gartlar altinda ezilmesine yol agacak bir anlagmanin imzalanmasini onlemigtir. Japonlar savag tazminati almaktan vazgegmig ancak kargiliginda Guney Sakhalin'i almiglardir. Ruslar Liao-tung Yarimadasi'ni da Kuzey Mangurya'dan gegen demiryolunun kontrolu kargiliginda Japonlara birakmigtir.49
Sonug
Japonya yuzyillarca kendi bolgesinde diga kapali bir politika ile kendi sistemini surdurmugtur. Ulke, XVI. yuzyil itibari ile somurge arayigindaki Avrupali devletlerin yeni ticaret bolgelerinden biri olmaya baglamigtir. Bu etkilegim sonrasinda Japonlar, Batili devletlerden gordugu teknolojik, askeri, iktisadi ve siyasi geligimleri hizla igsellegtiren bir ornek olarak XIX. yuzyilda dunya sistemi iginde yerini alan guglu bir ornek olmugtur. Bolgede Qn imparatorlugu etkisinin de azalmaya baglamasi, gug boglugu yaratirken Japonya bunu kendi lehine kullanabilecegi konjonkturel firsatlari yakalamigtir. Buna kargilik Rus imparatorluguna baktigimiza ozellikle Avrasya bolgesinde hegemon gug olarak varligini surdurmekte oldugu gorulmektedir. Ruslarin kendi ig politikalarinda yagadigi sorunlar onlarin Avrupa ile eg bir ilerleme gostermesinde en onemli sorundur. Ruslarin tarim toplumu agirlikli ulkelerinde sanayilegme ve kapitalizmi entegre etmedeki sorunlari Japonya ile nerede ise eg zamanli bagladiklari modernlegme girigiminde geride kalmasina yol agmigtir. Ancak bu olumsuzluklara kargin Ruslar emperyal yayilimlarina ara vermeden devam edebilmigtir.
48 Parker, Cambridge Sava§ Tarihi, 288-289.
49 Vernadsky, Rusya Tarihi, 298: ivanov i Popov, "Russko-Yaponskaya Voyna," 189-192.
Uzak Dogu'da guçlenen Japonya kargisinda jeopolitik konumunu koruma ve yayilimina devam etmek isteyen Rusya'nin kargi kargiya gelmeleri yaklagik yarim yuzyillik bir surecin sonucudur. Bu donemde her ne kadar, Rusya ve Japonya arasindaki çatigma veya savag çegitli anlagmalar ile sonlandirilmaya çaligilmig olsa da sadece ertelemeye yonelik donemsel tedbirler olarak kalmigtir. Nihayetinde Rusya'nin Uzak Dogu'da takip ettigi yayilmaci politikalar bolgede sorunlari da beraberinde getirmigtir. Rusya'nin Çin'deki karigikliklardan yararlanarak Mançurya'ya yerlegmek istemesi Ingiltere ve Japonya'yi endigelendirmigtir. Rusya'nin bolgedeki iggalci konumunu devam ettirmesi uzerine Japonya Çubat 1904'te Rusya'ya savag ilan etmigtir. 1904-1905 Rus-Japon Savagi sonrasinda Japonlar Ruslari hezimete ugratmigtir.
Japonlar açisindan buyuk bir prestij ve guven kaynagi iglevini gormug ve Japonlarin Rus Imparatorluguna kargi durmasinda da onemli rol oynamigtir. Boylece Japonlarin kendilerini uluslararasi alanda one çikardiklari ikinci savag Rus Imparatorlugu ile yaganmigtir. Bu savag sadece bir imparatorluk ve bolge gucunun kargi kargiya gelmesi degil, ayni zamanda Britanya'nin destekledigi Batililagma surecini tamamlamaya çaligan Japonya'nin da ilk sinavi olarak gorulebilir. Bu savag sonrasinda, Japonlar Mançurya'nin kaynaklarina el koymug ve uluslararasi alanda bir guç olarak kendilerini gostermiglerdir. Japonya'nin yani sira Çin Imparatorlugu'nu bu baglikta ele almamizin nedeni, ulkede var olan ideolojik kamplagma ve yarattigi milliyetçi-komunist çekigmenin Çin aleyhine bolgesel sonuçlar dogurmasidir. Bu açidan Çin, Japonya'nin golgesine kaldigi kisa sureli bir geçig donemi yagamigtir. Ote yandan savagin Rusya açisindan sonucu dig politikada yeniden Avrupa siyasetine yonelmeleridir. Ancak ulkede uzun suredir yaganan iç sorunlar ve halkin memnuniyetsizligi ne ek olarak Japonlara kargi savagin kaybedilmesi, Rusya'da 1905 Devrimi'ne giden sureci de buyuk olçude tetiklemigtir.
Kaynakga
Tetkik Eserler
Adda, Jacques. Ekonominin Kuresellegmesi. ^ev. Sevgi ineci. istanbul: iletigim Yayinlari, 2017.
Armaoglu, Fahir. 20. Yuzyil Siyasi Tarihi. istanbul: Alkim Kitabevi, 2005.
"British Assistance to the Japanese Navy during the Russo-Japanese War of 1904-5." Australian Association for Maritime History 2/1 (APRIL 1980): 44-54.
Burbank, Jane ve Frederick Cooper. imparatorluklar Tarihi: Farkliliklarin Yonetimi ve Egemenlik. ^ev. Ahmet Aybars ^aglayan. istanbul: inkilap Kitabevi, 2011.
^elik, Hatice. "Middle Power Theory Literature: The Case of South Korea", I. Uluslararasi insan ve Toplum Bilimleri Kongresi. Ankara: 2017.
Frank, Andre Gunder. ReOrient: Global Economy in the Asian Age. University of California Press, 1998.
Gerasimova, M.P. "Siba Ryotaro: Ogerki o Rossii i Natsionalnoye Samosoznaniye Avtora." Yaponskiye issledovaniya 3 (2019): 6-22.
Harman, Chris. Halklarin Dunya Tarihi Tag Devri'nden Yeni Binyila. ^ev. Uygur Kocabagoglu. istanbul: Yordam Kitabevi, 2016.
Holcomebe, Charles. Dogu Asya Tarihi: Qin, Japonya, Kore Medeniyetin Koklerinden 21. Yuzyila. ^ev. Muhammed Murtaza Ozeren. istanbul: Dergah Yayinlari, 2016.
Iokibe, Kaoru. "Dim Megrutiyet ve Enternasyonalizm? Modern Japonya'nin Meydan Okumasi." Meiji Japonya'sina 150. Yilindan Bakiglar: Segilmig Makaleler. Haz. Merthan Dundar. 9-16. Ankara: Apam, 2019.
ivanov, i.A. i N.N. Popov, "Russko-Yaponskaya Voyna 1904-1905 gg.: itogi i Problemi," Ural v Voyennoy istorii Rossii: Traditsii i Sovremennost. Yekaterinburg: institut istorii i Arheologii URO RAN, 2003, 189-193.
Karal, Enver Ziya. Osmanli Tarihi. Cilt: VII, Ankara: TTK Yayinlari, 1995.
Kennedy, Paul. Buyuk Guglerin Yukselig ve Qokugleri (16. Yuzyildan Gunumuze Ekonomik Degigim ve Askeri Qatigmalar). ^ev. Birtane Karanakgi. istanbul: Turkiye i§ Bankasi Kultur Yayinlari, 2001.
Langlois, Georges vd. 20. Yuzyil Tarihi. ^ev. Omer Turan. istanbul: Nehir Yayinlari, 2003.
Larin, V.L. Tihookeanskaya Rossiya v Kontekste Vnegney Politiki i Mejdunarodnih otnogeniy v ATR v nagale XXI v.: izbranniye Stat'i i Dokladi. Vladivostok: iiAE DVO RAN, 2011.
Levy, Jack S. War in the Modern Great Power System. NewYork: The University Press Of Kentucky, 1983.
Maxwell, Neville. "How the Sino-Russian boundary conflict was finally settled: From Nerchinsk 1689 to Vladivostok 2005 via Zhenbao Island 1969." Critical Asian Studies 39/ 2 (2007): 229-253.
Miasnikov, V. S. "The Manchu Invasion of the Amur River Valley and the 1689 Treaty of Nerchinsk." Chinese Law & Government 6/4 (1973): 22-91.
Münkler, Henfrid. imparatorluklar: Eski Roma'dan ABD'ye Dünya Egemenliginin Mantigi. ^ev. Zehra Aksu Yilmazer. istanbul: iletigim Yayinlari, 2009.
Parker, Geoffrey. Cambridge Savag Tarihi. ^ev. Füsun Tayang- Tung Tayang. istanbul: ig Bankasi Yayinlari, 2014.
Polanyi, Karl. Büyük Dönügüm: Qagimizin Siyasal ve Ekonomik Kökenleri. ^ev. Ayge Bugra. istanbul: iletigim Yayinlan, 2010.
Riasanovsky, Nicholas V. ve Steinberg Mark D., Rusya Tarihi. Baglangigtan Günümüze. ^ev. Figen Dereli. istanbul: inkilap Kitabevi, 2011.
Smith, S. A. Russia In Revolution: An Empire in Crisis, 1890 to 1928. London: Oxford University Press, 2017.
Vernadsky, George. Rusya Tarihi. ^ev. Dogukan Mizrak. Egemen Q Mizrak. istanbul: Selenge Yayinlari, 2015.
Zinnes, Dina A. "An Analytical Study of the Balance of Power Theories." Journal of Peace Research 4/3 (1967): 270-288.
internet Kaynaklari
"Annual Report of the Russian-American Company for 1863." 11.11.2019. https://www.wdl.org/en/item/20084/.
"Asia map, 1815." Erigim: 02.11.2019.
https://www.britishempire.co.uk/maproom/asiamap1815.htm.
