CC BY
19Yazar: Hatice Kerimov*
KiTAP iNCELEMESi: Vasiliy Aleksandrovig Potto, Kavkazskaya voyna v otdelnih ogerkah, epizodah, legendah i biografiyah, V 5-ti tomah, SPB: Tip. Y. Yevdokimova i tip. Okrujnogo gtaba Kavkazskogo voyennogo okruga, 18871899.
XIX. yuzyilin sonuna kadar devam eden ve gunumuzde de birgok sorun ve gatigmaya neden olan Kafkas Savaglari, Rus Imparatorlugu'nun en uzun iggal hareketidir. Bu savaglar hakkindaki eserler, askeri harekatlar sirasinda ya da hemen sonrasinda ortaya gikmig, esasen Rus ordusunun askeri yetkilileri ve memurlarina ait olmakla birlikte olaylara dair resmi gorugu yansitmiglardir. Ayni gekilde Rus ordusu bunyesinde gorev yapan ve bazi savaglarin bizzat katilimcisi olan askeri tarihgiler de Kafkasya'daki harp tarihini konu alan eserler kaleme almiglardir. Bunlar arasinda devrim oncesi donemde Rus ordusunun Kafkasya'daki askeri harekatlari ile Dagistan ve ^egenya dagli halklarinin ulusal kurtulug mucadelesi hakkinda genig gapli bilgiler veren askeri tarihgi General V. A. Potto'nun eserleri dikkat gekmektedir. 1836 tarihinde Tula Guberniyasi'nda dunyaya gelen Potto, Novorossiysk Dragoon alayinda askeri hizmete baglamig ve 1853-1856 yillari arasinda devam eden Kirim Savagindaki Kars kugatmasina igtirak etmigtir. Sefer sonrasinda ilk defa Kafkasya'yi ziyaret eden Potto, Rus Kazaklari ve dagli halklarin sozlu oykuleri, garkilari ile tarihsel geleneklerini toplamig ve tum bu veriler bir dizi tarihi eserin temelini olugturmugtur. Potto'nun ilk tarihi yazilari, Dragoon ve Dragoon subayi takma ismiyle Voyenniy Sbornik isimli dergide yayinlanmigtir.1
Potto'nun 1896 senesinde Kafkasya Askeri Okrugu Karargahinda askeri-tarih bolum gefi olmasi, yayincilik faaliyetlerini onemli olgude geligtirmesine vesile olmugtur. Bu tarihten itibaren galigmalarini Kafkasya'ya adamig ve Rus askeri tarihi hakkinda rehberligi altinda ya da bizzat kendisinin kaleme aldigi eserlere imza atmigtir.2 Kafkasya'daki Rus iktidarinin olugumu ve geligim
* Dr., esenbikem@hotmail.com, https://orcid.org/0000-0002-3503-5962.
1 V.A. Potto, "Vospaminaniya o Zakavkazskom Pohode 1853 i 1854 goda", Voyenniy Sbornik, No: 1, 1860; V.A. Potto, "Neskolko Dney na Kubani (Iz Putevih Zapisok, Vedennih na Kavkaze v 1853-1856 godah)", Voyenniy Sbornik, No: 5, 1861.
2 Utverjdeniye Russkogo Vladigestva Na Kavkaze; K Stoletiyu Prisoyedineniya Gruzii K Rossii. 18011901, Pod Redaktsiyey V.A. Potto, Tiflis: Tip. Kavkazskogo Voyennogo Okruga i Y. I. Libermana, 1901-1908; istorigeskiy Ogerk Kavkazskih Voyn Ot ih Nagala Do Prisoyedineniya Gruzii K Rossii, Pod Redaktsiyey V.A. Potto, Tiflis: Tip. Kanselyarii Glavnonagalstvuyugego Grajdanskoy ^astyu Na
66
agamalari, gok yilli Kafkas Savaglari ile Rus Kazaklarinin yerlegim tarihini kaleme alan eserleri, Rus askeri edebiyatinda Kafkas temasini en iyi tasvir eden eserler arasinda kabul edilmigtir. Askeri tarihginin ilk büyük gapli galigmasi ise XVI. yüzyilin baglarindan 1831 yilina kadar Rusya'nin Osmanli, Iran ve Kafkasya'nin dagli halklariyla savaglarinin tarihini kapsayan Özel Denemeler, Olaylar, Destanlar ve Biyografilerde Kafkas Savaglari adli galigmasidir. Potto, gok ciltli galigmasinda Kafkas Arkeografi Komisyonu tarafindan toplanan belgeler, A. Berje, N. Dubrovin, I. Popko, R. Fadeyev, A. Zisserman ve P. Korolenko'nun Kafkasya hakkindaki eserleri, Russkaya Starina, Russkiy Arhiv ve Voyenniy Sbornik gibi tarih dergileri ile Kavkaz Gazetesi ve XIX. yüzyilin bagindan itibaren yayinlanan diger süreli yayinlardan faydalanmigtir. Kafkas Savaglarinin Rus devlet tarihindeki özel rolünü ortaya koymak maksadiyla uzun yillar boyunca gok gegitli belgeler, askeri kronikler ile argiv materyallerini toplamigtir. Sunulan koleksiyonun her cildini kronolojik olarak Kafkasya bagkomutanlari idaresi ve bu dönemindeki silahli gatigmalara, ayni zamanda Rus ordusunun her rütbedeki komutanlari önderligindeki askeri seferlere adamigtir. Hatta bu askeri-tarihsel aragtirma yayinlandigi dönemde o kadar talep görmügtür ki son cilt yayinlanana kadar ilk dört cildin yeniden yayinlandigi ikinci bir baski yapilmigtir. Beginci cilt ise koleksiyonun son baskisinda (Kafkas Askeri Okrugu Merkez Matbaasi'nin basimi) olugturulmugtur.
Beg ciltten olugan eserin her bir cildi ayri bölümlerin birlegiminden meydana gelmigtir. ^aligmanin birinci cildi Ot Drevneygih Vremen Do Yermolova [Eski Zamanlardan Yermolov'a Kadar] ismiyle 1887 senesinde yayinlanmigtir. Kendi iginde dört ana bölüme ayrilan birinci ciltte yazar, XVI. yüzyildan baglayarak Petro dönemine kadar Kafkasya ile iligkiler, Petro ve II. Yekaterina dönemindeki askeri harekatlara yer vermig, Gürcistan'in iggali ile Rus Kazaklarinin Kuban ve Kafkasya hattina yerlegtirilme sürecine deginmigtir. Ayni zamanda bu bölümde Kafkasya Bagkomutani A. P. Yermolov dönemine kadar Karadeniz ordusu ve Kafkas hattinda General Glazenap, Lihagev, Bulgakov, Portnyagin ile Delpotstso komutasindaki savaglara yer ayirmigtir. Potto, Ruslar tarafindan 1763 senesinde Kabarda topraklarinda kurulan Rus kalesi Mozdok'un kurulug yilini, Kafkas Savaglarinin baglangig tarihi olarak saymaktadir. Hatta Terek Nehri'nin sol kiyisinda kurulan Mozdok Kalesi'nin kurulugunu "Kafkasya'yi fethetmek igin temel tagi attigimizdan kimse güphe duymaz" sözleriyle ifade etmigtir.
Kavkaze, 1889; Pamyatniki Vremen Utverjdeniya Russkogo Vladigestva Na Kavkaze, Pod Redaktsiyey V.A. Potto, Tiflis: Tip. Kavkazskogo Voyennogo Okruga, 1906.
1887 senesinde yayinlanan ikinci cildi Yermolovskoye Vremya [Yermolov dönemi] ismiyle A. P. Yermolov'un Kafkasya Bagkomutanligi dönemine ayirmigtir. 1816-1827 yillarini kapsayan ve 45 bölüme ayrilan ikinci ciltte yazar, öncelikle Yermolov'un hayatindan baglayarak onun Kafkasya Bagkomutanligi dönemini özetlemig, olaganüstü yetkili elgi olarak 1816 senesinde Tebriz'de Abbas Mirza ve Sultaniye'de §ah Feth Ali ile görügmesine ayrintili bir gekilde yer vermigtir. Ardindan kronolojik sira ile Yermolov'un Iran elgiligi dönügü görevden alinma yili olan 1827 senesine kadar ^egenya (Groznaya ile Vnezapnaya kalelerinin kurulmasi, General Grekov'un harekatlari) ve Dagistan topraklarindaki (Tabarasan, Bagli, Akuga ve Gazi Kumuk Hanligi'nin zapti) askeri harekatlara deginmigtir. Bu ciltte ayni zamanda 1819 senesinde Hive Hanligi'na gönderilen Rus subay N. Muravyev'in seyahatine de yer vermigtir. Son olarak Kafkas savunma hattinin sag kanadinda yagayan ^erkes ve Kabardeylerle olan askeri münasebetler ile Karadeniz Rus Kazak ordusunun harekatlarina yer vermigtir. Ikinci cilt, 1828 senesinin yazinda patlak veren Rus-iran savagi ile son bulmugtur.
40 bölüme ayrilan ve 1888 senesinde yayinlanan ügüncü cilt Persidskaya Voyna 1826-1828 g. [1826-1828 Yili iran Savagi] ismiyle 1826-1828 yillari arasinda devam eden Rus-iran Savagina ayrilmigtir. Potto ügüncü ciltte savaga götüren nedenler ve tarihsel süregte diplomatik iligkiler hakkinda bilgi vererek iran ordusunun saldirilari, Yermolov'un harekatlari ve §emkir Savagi'na deginmigtir. Ardindan Yermolov'un görevden alinarak i. F. Paskevig'in göreve getirilmesi, Egmiadzin ve Revan'in iggali, Ruslarin Tebriz ve Erdebil harekatlari, Türkmengay Antlagmasi ve Griboyedov'un Tahran elgiligi ve ölümüne yer vermigtir. Yazar bu ciltte son olarak Ermeni vilayetinin olugturulma sürecine de deginmigtir.
Dördüncü cilt Turetskaya Voyna 1828-1829 g. [1828-1829 yili Osmanli Savagi] ismiyle 1889 senesinde yayinlanmig ve 1828-1829 yillarinda devam eden Osmanli-Rus Savagina ayrilmigtir. Yazar bu ciltte Paskevig'in Kars ve Ahiska'yi iggali, barig antlagmasi ile Osmanli'dan Hristiyanlarin gög ettirilme sürecine yer vermigtir. Cildin sonunda ayni zamanda 1829 senesinde ikinci kez Kafkasya'ya gelen A. S. Pugkin'in seyahatine de deginmigtir. 1889 senesinde Vremya Paskeviga [Paskevig Zamani] ismiyle yayinlanan son ciltte ise yazar Paskevig'in dagli halklari itaat altina alma planlari, Müridizm hareketinin ortaya gikma süreci ve Osetya seferlerine yer vermigtir. Bu bölümde ayni zamanda Paskevig'in Zakatala seferi, Yermolov'dan sonra ve 1828-1829 Osmanli-Rus savagi sirasinda ^egenya'nin vaziyeti hakkinda bilgi vermig, 1831 senesinde Kafkas hatti komutani olan General Velyaminov'un seferleriyle beginci cilt son bulmugtur.
^ok ciltli eserde yazarin yer yer destansi bir anlati üslubu benimsedigi göze garpmaktadir. Bölümlerin iginde sik sik kigiler arasindaki diyaloglar, hatta Rus ordusunun kahramanliklarim konu eden giirlere de rastlanir. Yazar, büyük gogunlugu iggalci bir devletin komutanlari olan tüm tarihi karakterleri gergek olamayacak kadar iyi, tam anlamiyla birer kahraman olarak göstermektedir. Ayrica tüm ciltlerin sonunda higbir kaynakgaya da rastlanmamaktadir. ^ünkü Potto, sadece özel bir askeri bilimsel makale yazmayi amaglamadigini iddia etmigtir. Onun en büyük gayesi Kafkas Savaglarinin tarihini popülerlegtirmek, halka Rus ordusunun Kafkasya'daki kahramanliklarindan alinan bir dizi hikaye, efsane ve kronolojik sirayla düzenlenmig biyografiler vermek ve Rus halkinin yalnizca Kafkas mücadelesinin dig cephesine degil ayni zamanda efsane, asker garkilari ve yoldaglarin hikayelerini yansitan ig mekanina da agina olmasini saglamaktir. Yazar, Kafkas Savaglari hakkinda yeni bir gey söyleme iddiasinda olmadigini da savunmugtur. Savaglarin unutulmamasini saglamak ve siradan bir okuyucunun kolayca erigemeyecegi farkli yerlerdeki gok sayida daginik materyali tutarli bir gekilde sunmak istedigini belirtmigtir. Birinci cildin girig kismindan da anlagilacagi üzere yalnizca geng askeri nesle degil, tüm topluma Rusya'nin Kafkasya'daki kahramanlik destanini hatirlatmak istemigtir. Diger bir ifadeyle Potto, XIX. yüzyilda Türkistan ve Kafkasya'da aktif bir gekilde devam eden savaglardan sonra bu topraklarin nasil getin bir mücadeleye sahne oldugu ve bundan hareketle kaybedilmesinin asla mümkün olmadigini halka agiklamaya galigmigtir.
Birinci cildin giriginde Kafkas Savaglarinin sona erdigi ve Rusya'nin büyük hedefe ulagtigindan söz etmektedir. Ona göre sürekli bir savagin gök gürültüsünden rahatsiz olmayan Rus halkinin bu topraklari korumak igin Rus ordusunun kahramanliklariyla dolu Kafkasya'nin tarihini hatirlamasi yeterlidir. Rus halki, bir Rus'un ahlaki gücünün ne kadar yükselebileceginin bir örnegi olan Kafkas askeriyle gurur duymali ve henüz gocukluk gaginda kahramanlarin isimlerine saygi duymayi ögrenmelidir. Potto'ya göre tüm Rus halki yüksek rütbe sahipleri P. Sisianov, A. Yermolov ve P. Kotlyarevsky gibi komutanlari tanimakta fakat P. Karyagin, V. Gulyakov, I. Montresor, I. Ovegkin, P. §erbin ve birgoklarinin mütevazi isimlerini bilmemektedir. Bundan hareketle yazar Rus tarihinde gok fazla bilinmeyen dügük rütbeli komutanlarin askeri harekatlari hakkinda da ayrintili bilgi vermigtir.
Eser, Rus Kazaklarinin Karadeniz'e yerlegtirilme süreci, yagam tarzlari, ekonomik özellikleri, gelenekleri ve dagli halklarla olan iligkileri hakkinda
önemli bilgiler de ihtiva etmektedir.3 Yazar çok ciltli eserinde özellikle devletin güney sinirlarinin korunmasi ve Kafkasya'nin iggalinde Rus Kazaklarinin oynadigi muazzam rolü kanitlamaya çaligmaktadir. Potto'ya göre ilk günlerden itibaren Rus Kazaklarinin yagami, daglilarin baskinlari sebebiyle "ruhlarini sertlegtiren ve gûçlendiren" hiç bitmeyen kaygilar ve tehlikelerle doluydu. Tarihçinin ayni gekilde Kafkasya halklarinin yagam tarzi ve gelenekleri hakkindaki notlari da oldukça ilginçtir. Eserde argiv kaynaklarinda dahi bulunmayan dagli halklarin yagami hakkinda belgeler ve kigisel gözlemlere de dayanan bilgilere rastlamak mümkündür. Ancak devrim öncesi yazarlarin çogunda oldugu gibi Potto da eserinde Rus iggaline kargi vatan savunmasina girigen Kafkasya'nin dagli halklarinin özünde ulusal kurtulug mücadelesi olan ana karakterini reddetmig ve onlari haddini bilmez savagçilar olarak degerlendirmigtir.
Netice olarak Potto'nun genig çapli incelenmesi pek mügkül bir konuda hazirladigi çok ciltli eseri, Kafkasya'nin dagli halklarinin birçogunun yazi dilinin bulunmamasi ve bu sebeple hiçbir yerel kaynaga rastlanmamasi dolayisiyla oldukça önemli ve degerlidir. Diger taraftan Rus askeri tarihçiler tarafindan kaleme alinan eserler, ideolojik ve politik konumlarina ragmen Kafkasya halklarinin tarihi için nadir bilgiler ihtiva etmektedir. Onlarin biraktigi birçok etnografik ve antropolojik materyaller elbette faydalidir ancak daha çok Rus milliyetçiliginin hakim oldugu bu eserlerdeki bilgileri alternatif kaynaklarla teyit etmekte fayda olacaktir.
3 Ayni zamanda tarihgi Potto, Terek Kazaklarinin iki yuzyili isimli iki ciltten olu§an gali§masmda Kafkasya'daki ilk Rus Kazak yerle§imleri, Greben, Terek ve diger Rus Kazak birliklerinin olu§umu ile Rus Kazaklarinin savunma tahkimatlari, kaleler ve §ehirler kurmalari hakkinda ayrintili bilgiler vermektedir. Asil amaci kronolojik olarak askeri harekatlar hakkinda bilgi vermek olan yazarin gali§masmda Rus Kazaklarinin ya§am tarzi hakkinda da onemli bilgilere rastlanmaktadir. Ayrintili bilgi igin bkz. V.A. Potto, Dva Veka Terskogo Kazagestvo (1577-1801), Tom 1-2, Vladikavkaz: Elektropegatnya Tipografii Terskogo Oblastno Pravleniya, 1912.
