TÜRK SAĞIR KÜLTÜRÜNDE MİZAH ÇEVİRİSİ ÜZERİNE BİR İNCELEME Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

□ывжаы

INTERNA'nONALJOURNAL OF LANGUAGE, LITERATURE AND CULTURE RESEARCHES МЕЖДУНАРОДНЫЙ ЖУРНАЛ JIИ II I ВИСТИЧ EG КИ X. ЛИТЕРАТУРОВЕДЧЕСКИХ И КУЛЬТУРОЛОГИЧЕСКИХ ИССЛЕДОВАНИЙ

E-1SSN: 2667-4262

Atif/Citation: Oral, Z. (2024). Türk sagir kültüründe mizah jevirisi üzerine bir inceleme. Uluslararasi Dil, Edebiyat ve KültürAra§ürmalan Dergisi (UDEKAD), 7 (1), s. 45-66. DOI: https://doi.org/10.37999/udekad.1391322

A. Zeynep ORAL"

TÜRK SAGIR KÜLTÜRÜNDE MlZAH CEVlRiSi ÜZERiNE BiR iNCELEME_

ÖZET

Bu gali§mada kendilerine ait, zengin kültürel verimleri olan Türk Sagir Toplumunun mizah anlayi§i ve komik anlatilan, Sagir gali§malari ve Türk i§aret Dili gevirisi baglaminda ele alinmi§tir. Qali§ma, ülkemizde TiD, Sagir gali§ma ve ara§tirmalanm desteklemek, katki sunmak adina agilan tezli ve tezsiz yüksek lisans programlannda, i§aret dili gevirisi derslerinde Sagir kültürü ve Sagir toplumun mizah unsurlanna yönelik bir farkindalik yaratmayi ve i§aret dili gevirisinde mizahi unsurlarin aktariminda geviri kararlari ve stratejileri üzerine odaklanmayi amaglamaktadir. Qali§ma dört ana bölümden olu§maktadir. Birinci bölümde i§aret dillerinin genel özellikleri ele alinmi§, ikinci bölümde genel mizah kuramlanna deginilmi§tir. Ügüncü bölümde Sagir mizahi bu alanda yapilan temel ara§tirmalar gergevesinde Sagir kültürü odaginda irdelenmi§tir. Son bölümde ise Türk Sagir toplumunda mizahi unsurlar ile komik anlatilann özellikleri Sagir bireylerin kendilerine ait Instagram hesaplanndan, YouTube kanallarindan, Sagir dernek ve federasyon gibi topluluklarda gözlemlenen verilerden hareketle somut verilere dayandinlarak agiklanmi§ ve gruplandinlmüjtir. Bu veriler, i§aret dili gevirisi baglaminda gevirmen stratejileri, kararlari ve yaklaijimlan odaginda ele ahnmi§tir. Sonug olarak bu gali§mada, Sagir mizahi konusuna odaklanilarak i§aret dili, geviribilim ve Sagir kültürü gali§malarina katki saglamak amaglanirken, günümüzde giderek sayilari artan i§aret dili gevirisi ve ara§tirmalan programlannda mizah gevirisine yönelik ders igerigi, strateji ve uygulamalan gergevesinde bir veri sunulmaya galüjilmüjtir.

Anahtar kelimeler: Sagir kültür, Sagir mizahi, Türk i^aret Dili gevirisi, Türk Sagir toplumu

A STUDY ON HUMOR TRANSLATION IN TURKISH DEAF CULTURE

ABSTRACT

This study examines the sense of humor and jokes related to the experiences of the Turkish Deaf Community, which possesses a distinct heritage of culture. The analysis is conducted within the framework of Deaf studies and Turkish Sign Language Interpreting. The objective of this study is to increase awareness of the humorous features of Deaf culture and the Deaf community in sign language interpreting courses offered in both thesis and non-thesis master's programmes. The study aims to provide support and contribute to the field of Turkish Sign Language (T1D) and Deaf studies and research in our country. Additionally, it aims to examine translation decisions and strategies involved in conveying humorous elements in sign language interpreting. The study is developed in four main sections. The first half of the text examines the overall characteristics of sign languages, while the second part focuses on basic theories of humor. In the third chapter, Deaf humor is discussed with a focus on Deaf culture within the framework of basic research in this field. In the last section, humorous elements and the characteristics of funny narratives and deaf-experimented jokes in the Turkish Deaf society are explained and categorized based on concrete data, collected from popular Instagram accounts, YouTube channels of Deaf individuals and communities such as Deaf associations and federations. These data were discussed with a focus on translator strategies, decisions, and approaches in the context of sign language interpreting. This study aims to enhance the field of sign language interpreting studiesa and Deaf culture by examining the topic of Deaf humour. It seeks to provide data on course content, strategies, and practices related to translating humour in the growing number of sign language interpreting and research programmes.

Keywords: Deaf culture, Deaf humor, Turkish Sign Language interpreting, Turkish Deaf Community

* Dog. Dr., Hacettepe Universitesi, Edebiyat Fakultesi, Fransizca Mutercim ve Tercumanlik Ana Bilim Dali, Ankara / Turkiye. E-posta: zen@hacettepe.edu.tr / Assoc. Prof. Dr., Hacettepe University, Faculty of Letters, Department of French Translation and Interpreting, Ankara / Turkiye. E-mail: zen@hacettepe.edu.tr

Makale Bilgisi (Article Info): Ara^tirma makalesi / Research Article, Makale Geli§ Tarihi (Received): 15.11.2023, Makale Kabul Tarihi (Accepted): 13.02.2024

Giri§

Temel ileti§im dili i§aret dili olan S/sagir ve i§itme engelliler, geni§ toplum i9inde yerel-alt kültürler olarak kabul edilmektedir. (Dikyuva vd., 2015; Kubu§ vd., 2016). i§iten toplum ve kendileri i9inde olduk9a heterojen bir yapiya sahip olan S/sagir ve i§itme engellilerin bu yapilari, bireyin dogu§tan sagir olmasi, dil edinimden sonra bir kaza, hastalik, travma vb. nedenlerle i§itme yetisini kaybetmesi, zaman i9inde ya§la birlikte i§itme kaybina ugramasi gibi unsurlarla bi9imlenmektedir. Geni§ toplum i9inde i§itme engelli ve sagir sözcükleri birbirlerini yerine kullanilabilmekte ve 9ogunlukla i§iten bireylerin sagir sözcügünü nezaketsizlik olarak algilayarak kullanmaktan ka9indigi dikkat 9ekmektedir. Bununla birlikte alan yazininda "sagirlik" kavrami ve sagir bireylerin tanimlanmasinda tibbi/odyolojik ve sosyo-kültürel olmak üzere iki farkli yakla§im söz konusudur (Bertin, 2010). Tibbi/odyolojik yakla§imda sagir bireyi tanimlarken "s" harfi kü9ük harfle yazilir. Odyolojik baki§ a9isinda kü9ük "s" harfi ile yazilan sagir sözcügü i§itme kaybinin fiziksel durumunu ifade eder ve zaman i9inde hastalik, kaza, travma vb. nedenlerden dolayi i§itme yetisini kaybetmi§, dil edinimi oldugundan sözlü dili kullanabilen ve kendini i§iten toplumun bir par9asi olarak gören bireyleri tanimlamakta kullanilmaktadir (Salmon, 2011, s. 44). Sosyo-kültürel ya da antropolojik yakla§imda ise Sagir sözcügü, kültürel bir kimligin, Sagir topluma aidiyetin, öncelikli ileti§im dili olarak i§aret dilini kullanan, bu toplulukla ortak kültürü payla§an Sagir bireyleri i§aret etmektedir (Baillet, 2013, s.135).

i§aret dillerinin yapisina ili§kin ilk ara§tirmalar 1960'li yillarda dilbilimci William Stokoe'nin 9ali§malariyla ortaya 9ikarak geli§mi§tir. Sagir toplumu ve kültürünün ayrilmaz par9asi olan i§aret dilleri hakkinda yapilan ara§tirmalar, Sagir toplumun kültürel yapisini farkli baglamlarda ortaya koyarak alana katki saglami§tir. Bu 9er9evede 1970'li yillardan itibaren sagirlik olgusunu bir engellilik yerine bir varolu§ bi9imi ve kültürel bir olgu olarak ele alan Deaf Sudies (Sagir £ali§malari), Amerika'da 1970'lerde Sagirlarin kültürlerinin, tarihlerinin ve egitsel uygulamalarinin ögrenilmesinin önem arz ettigine dikkat 9ekmek üzere 9aba gösteren bilim insanlarinin üretimlerinden dogmu§tur (Kemaloglu & Kemaloglu, 2012, s. 4). Sagir kimligi ve kültürü odakli "Sagir £ali§malari", Sagir toplumu kültür, tarih ve dillerine göre bir alt kültür olarak inceler ve kimliklendirirken tibbi/odyolojik yakla§imdan ayrilir (Baillet, 2013). Krentz (2009), Sagir toplumun kültürel geli§imi ve i§iten toplumda belli bir yer edinebilmesi i9in benlik algilarinin mümkün oldugunca pozitif olmasi ve kendi kapasitesitelerini farketmeleri gerektiginin altini 9izmektedir.

Sagir kültürü, i§aret dilini ana dilleri olarak kullanan Sagir toplumun ortak ali§kanliklarini, ortak tarihlerini hem kendi i9lerinde hem de i§iten toplum i9inde ku§aklardan ku§aklara iletilen ortak deneyimlerini, birikimlerini, ya§am §ekillerini, sosyal kurallarini, davrani§ §ekillerini, kültürel mirasini tanimlamak i9in kullanilmaktadir (Lane, 2005; Poirier, 2005). Sagir toplumunun ve kültürünün ya§ günleri, evlilik yil dönümleri, ba§ari öyküleri, ev, araba, vb. yeni alinan bir §eyi görkemli olarak kutlamalari, 9ok geveze olmalari, görsellige ve taklide dayali bir mizah anlayi§larinin bulunmasi, aralarinda evlenmeleri, tabularinin i§itenlere göre daha az olmasi gibi unsurlar Sagirlarin ortak noktasidir (Delaporte, 2002). Genellikle ulusal ve uluslararasi federasyonlar, dernekler, kulüpler bünyesinde bir araya gelerek spor organizasyonlari, tiyatro, sanatsal faaliyet, yari§ma vb. ortak etkinliklerde bulu§an Sagir toplum, kendi aralarinda gü9lü bir dayani§ma sergileyerek, kültür ve kimliklerine sahip 9ikmakta ve Sagir olmalariyla gurur

duymaktadir. (Butterfield'dan akt. Firat, 2022). Sagir toplumun kültürü ve dünya görü§ü ortak ya§anti ve deneyimle kullandigi i§aret dillerine yansimakta ve bu diller kültürel izler ta§imaktadir.

Ortak dilin alt düzeyini olu§turan §aka, mizah, alay i9eren ifadeler Sagir toplumda sik sik kullanilmaktadir. Sagirlarin Instagram, Facebook, You Tube gibi sosyal medya platformlarinda mizah ba§ligi altinda §akalar, taklitler yaparak gülmekte ve eglenmektedirler. i§iten toplumun mizah anlayi§indan 9ok farkli olan bu komik anlatilar, Sagir toplumun dünya görü§ünü, i§iten toplumu, algilama bi9imlerini ve deneyimlerini yansitmaktadir. Sagir toplum tarafindan en 9ok takip edilen Instagram, Youtube kanallarinda ve Sagir derneklerinde Sagirlarin birbirlerine anlattiklari komik ya§antilar, §akalar ve alayla kari§ik mizahi anlatilar kültürel baglamda zengin veriler sunmaktadir. Bu veriler, Sagirlarin i§iten topluma göre mizah anlayi§larinin farkli oldugunu, ayni §eylere gülmedikleri, komik ögelerin kültürel olarak degi§kenlik gösterdigini ortaya koymaktadir. Bu baglamda iki farkli dünya ve kültür arasinda köprü görevini üstlenerek i§itsel-sözel bir dilden görsel-uzamsal bir dile 9eviri araciligiyla eri§im saglayan i§aret dili 9evirmenlerinin §aka, komik anlatilar gibi mizahi unsurlari 9evirmesi ve anla§ilir kilabilmesi zorlu bir edimdir. Nitekim i§aret dili 9evirmeninin i§aret dili hakimiyetinin yani sira Sagir toplumun, kültürüne, dü§ünce bi9imine, ya§antisina, ali§kanliklarina ve i§iten toplumu algilama §ekillerine hakim olmasi gerekmektedir. Bu baglamda kültürden, kültüre, toplumdan topluma degi§iklik göstermesi itibariyle mizah unsurlarinin ve yapilarinin dogru yorumlanarak 9evrilmesi, bu ama9 dogrultusunda uygun strateji ve tekniklerin kullanilmasi önemlidir.

Bu 9ali§ma, i§aret dili 9evirisi siniflarinda i§aret dilinden konu§ma diline ve konu§ma dilinden i§aret diline dogru yapilan mizah 9evirisi altinda i§lenecek bölümde 9eviri stratejileri ve yakla§imlarini ele almadan önce ögrencilerin edinmesi gereken 'Sagir kültürü ve mizahi' farkindaligina yönelik olarak kaleme alinmi§tir. Ülkemizde i§aret dili 9evirisi i9in belli programlarin ve sertifika programlarinin a9ildigi gözlemlenmekte ve i§aret dili 9evirmenleri 9ogu durumda Sagir kültürü ve i§iten kültürü olmak üzere 9ift kültürlü CODA'lar arasindan alayli olarak yeti§mektedir. Yukarida da söz edildigi üzere, Sagir £ali§malari bir alan olarak geli§irken i§aret Dili ara§tirma alani (TiD baglaminda) i§aret dili 9evirisi de önem kazanmakta, alanda yapilan akademik 9ali§malar da artmakta ve 9e§itlenmektedir. Dolayisiyla, a§agida verilen incelemede i§aret dili mizah 9evirisine bir giri§ yazini mahiyetinde Sagir kültürde mizah olgusu dünyada Sagir mizahina ili§kin alan yazinina katki saglayan ara§tirmacilarin 9ali§malarindan hareketle TiD'e dayali olarak irdelenmi§, olu§turulan ara§tirma bütüncesinden ve örneklerden hareketle ileride kurulacak veya hali hazirda varligini sürdüren i§aret dili 9evirisine ili§kin ara§tirma programlari (bkz. Ankara Üniversitesi Tömer i§aret Dili Yüksek Lisans Programi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Disiplinler arasi Türk i§aret Dili ^ali§malari ve Uygulamalari Tezsiz Yüksek Lisans Programi) 9er9evesinde konu incelenirken TiD'den verilerle bir kuramsal anlati örneklenmeye 9ali§ilmi§tir. Söz konusu 9ali§mada ele alinan örneklerin belli kategoriler altinda incelenmesi, mizahin 'ögretilebilir' §ekilde kategorilere ayrilarak betimlenmesi ve mizahi olu§turan ögeler Sagir toplum kültürü baglaminda ele alinmi§tir. Zira, ancak bu unsurlar üzerinden yapilacak bir 'kaynak metin analizi' üzerine bir erek 9eviri metin in§a edilebilecektir. Mizah 9evirisinin zorluklari üzerine 9eviribilim alan yazininda kaleme alinmi§ kuramlar ve yakla§imlara ek olarak bu 9ali§mada Sagir mizahi konusuna odaklanarak 9eviribilim, mizah 9evirisi, i§aret dili ve Sagir kültürü 9ali§malarina katki saglama ama9lanmi§, ve günümüzde sayilari artan i§aret dili 9evirisi ve ara§tirmalari programlarina da ders i9erigi ve yakla§imi olu§turabilecek bir referans sunulmaya 9ali§ilmi§tir.

1. i^aret Dillerinin Genel Özellikleri

Sagir toplumunun kültürel özelligini yansitan komik anlatilari ele almadan önce Sagir kültürünün ayrilmaz par9asi olan i§aret dillerinin yapisi, dilbilimsel özellikleri ile ilgili genel kavramlara deginmek uygun olacaktir. i§aret Dilleri S/sagir ve i§itme engellilerin, kendi aralarinda ve duyan konu§an bireylerle ileti§im kurmak amaciyla kullandiklari, görsel-uzamsal dillerdir. Türk i§aret Dili, "Türkiye'de bulunan Sagir toplumunun kullandigi kendine özgü dil bilgisi, söz varligi, kullanim özellikleriyle Türk Sagir toplumunun kültürünü yansitan dogal, görsel-uzamsal bir dildir." (Zeshan, 2003; Akalin, 2013; Kubu§ vd., 2016; Oral, 2016). Her ülkenin S/sagir ve i§itme engelli toplumunun kullandigi bir i§aret dili vardir (Fransiz i§aret Dili, Amerikan i§aret Dili vb.). Bu nedenle i§aret dilleri evrensel degildir. i§aret dilleri evrensel olmamakla birlikte görsel-uzamsal yapilari dolayisiyla farkli ülkelerde ya§an S/sagir ve i§itme engellilerin birbirleriyle ileti§im kurabilmelerini mümkün kilmaktadir; nitekim Sagirlarin dünyayi görerek algilamalariyla olu§an dünya görü§leri ve ortak deneyimleri bu ileti§imi saglamaktadir (Holcomb, 2016, s.365). S/sagir ve i§itme engelliler özellikle uluslarasi spor organizasyonlari, toplantilar, tiyatro, güzel sanatlar vb. kültürel ortak faaliyetlerde birbirleriyle "uluslararasi bir i§aret sistemi" sayesinde anla§abilmektedirler. (Sallandre, 2020, s. 10).

Her dilin oldugu gibi i§aret dillerinin de kendine özgü birtakim kurallari vardir ve konu§ma dillerinden türememi§ dogal dillerdir. Türk i§aret Dilinde cümlelerin yapimi TiD dil bilgisi kurallarina göre ger9ekle§mektedir. Ayrica i§aret dilleri konu§ma dillerindeki kelimelerin i§aret kar§iliklarinin ardi ardina yapilmasiyla olu§turulan bir dil degildir. (Kubu§ vd., 2016). Bu nedenle sadece i§aretleri bilmek Sagirlarla ileti§im kurmak ifin yeterli olmamaktadir.

i§aret dillerinde dilsel yapilarin üretimi vücudun ön kisminda ve bel seviyesine kadar olmak üzere i§aret alaninda e§ zamanli olarak ger9ekle§ir. Örnegin "Ben 9ok 9ali§iyorum" sözcesinin üretiminde i§aretleyicinin 9ali§mak i§aretini tekrarlamasi ve yüz mimikleriyle 9ok 9ali§tigini desteklemesi e§ zamanli olarak ger9ekle§mektedir. Konu§ma dillerinde ise bu üretim ardi§iktir. i§aret dillerinin dilbilgisinde, temel olarak i§aretin olu§masi ve i§aret dilinde sözce yapimini düzenleyen kurallar bulunmaktadir. (Moody vd. 1998, ss. 50-51). i§aret dili alaninda önemli ara§tirmalar yapan dilbilimciler i§aret dillerinin ikonik yani gösterimsel yapisindan hareketle i§aret dili alaninda yapilan dilbilimsel 9ali§malara göstergebilimsel bir baki§ a9isi getirmi§lerdir (Cuxac, 2000; Lakoff & Turner, 1989; Taub, 2001). ikonik göstergeler Sagir toplumun deneyimi, kültürü ve dünyayi görerek algilama bi9imi dogrultusunda olu§maktadir. ikoniklik bir sözcügün anlami ile yapisi arasindaki ili§kinin nedensiz olmayip fiziksel benzerliklere dayanmasidir (Lakoff & Turner 1989; Taub, 2001). i§aret dillerinin göstrerimsel özelligi anlam üretiminde temel yapilardan biridir. Bu yapilar standart i§aretler, parmak abecesi ve parmakla i§aret ederek göstermek gibi yapilardan ayrilmaktadir. Gösterimselligin zihinsel modellerdeki görünümüne bakildiginda, iki varlik arasinda kar§ila§tirma (benzerlik a9isindan) yapilirken, yapi koruyucu uyumlar (structure-preserving correspondences) olu§turulmaktadir ( Taub, 2001). Böylece, varligin yapisi algilanip bu yapi ba§ka bir varliga aktarilmaktadir. i§aret dillerinde, anlamli birimlerden olu§an dördü ele ait, dördü ise el di§i hareketler i9eren sekiz sesbilimsel parametre bulunmaktadir. Bu özellik Türk i§aret Dili (TiD) i9in de ge9erlidir. Bu parametreler a§agidaki gibidir (Cuxac, 2000, s.23; Dikyuva vd., 2015, ss.101-115):

• Elin §ekli: Elin a9ik, kapali, parmaklarin düz, kivrik, vb. kullanilmasi.

• Elin yönelimi: Elin yönü (sag, sol, 9apraz, ön, arka, yukari, a§agi vb.).

• Elin Konumu: i§aretin yapildigi yer, ba§ seviyesi ya da üstü, gövde, omuz, 9ene vb.

• Elin hareketi: Kolun, bileklerin, parmaklarin ve elin büyük9ül ve kü9ük9ül hareketi.

Bu parametrelerin di§inda el di§i hareketlerden olu§an ve i§aretler gibi dilbilgisel ve anlamsal yapilari barindiran dört parametre bulunmaktadir:

• Gözler ve ka§ hareketleri: i§aret dillerinde gözlerin odaklanmasi, kar§ilikli konu§mada nesne ve ki§i gibi göndergeleri belirleyerek dilsel bilgiyi aktarmaktadir. (Liddell, 1980). i§aret dili alanyazininda ka§ hareketlerinin sözdizimsel rolü oldugu ve diger el di§i i§aretlerle birlikte kullanildiginda bürünsel role sahip oldugu öne sürülmektedir (Wilbur 2000, 2003; Wilbur ve Patschake, 1999'dan akt. Makaroglu, 2012, s. 12).

• Yüz ifadeleri: Dudak, yanak ve 9ene olmak üzere yüzde farkli bölgelerin hareketiyle ger9ekle§mektedir.

• Vücut hareketleri: i§aret alani i9inde i§aretleyicinin vücudunu nesne ve ki§i gibi göndergelere, ileti§imde söz alan ki§iye göre sag ve sola göre konumlandirmasi, saga, sola hareket ettirmesidir.

• Agiz jest ve hareketleri: Agiz jestleri i§aret dilinin bir par9asidir ve konu§ma diliyle bir baglantisi yoktur. Örnegin Türk i§aret Dilinde "ölü" i§aretinin üretiminde dilin di§ari 9ikmasi buna örnek olarak gösterilebilir. Agiz hareketleri ise S/sagir ve i§itme engellilerin konu§ma dilinin etkisiyle i§aret üretiminde kullanilan hareketlerdir. (Dikyuva vd., 2015, ss.116-117). Bu hareketler konu§an ve duyan ki§inin dudak ve agiz hareketlerinin taklit edilmesiyle meydan gelmektedir.

Yukarida belirtilen tüm bu hareketler belli bir i§aret alani i9inde ger9ekle§mektedir. £evirmen 9eviri sirasinda vücudunu konu§an ya da i§aretleyicinin söylemine göre konumlandirir.

Cuxac (2000) i§aret dilinde anlam üretiminde birbirlerinden farkli iki temel yapinin bulundugunu belirtmektedir. Bunlardan ilki "grand iconocite" (büyük ikonosite) ya da transferler (aktarimlar), digeri ise standart i§aretler, parmak abecesi ve de parmakla i§aret etmek, göstermektir. Büyük ikonosite terimi halen TiD ile ilgili 9ali§malarda ge9memekle birlikte i§aret dillerinin ortak özelliginden biridir. Büyük ikonositede bir olayi anlatirken, bir nesneyi ya da ki§iyi betimlerken görselle§tirmek, hikäyele§tirmek söz konusudur. Transferlerin kullanildigi yapi dört ayri transfer (aktarim) §eklinden olu§maktadir:

• §eklin ve boyutun aktarimi: Elin veya vücudun bahsedilen nesne ya da varligin §ekli ve boyutunu almasi, bu aktarimda TiD'de de kullanilan ebat ve §ekil göstericiler ile siniflandiricilar söz konusudur. Siniflandiricilar nesneleri, §ekilleri ve nesne kullanimlarini siniflandirmaya yarayan 9ok bile§enli, birden fazla i§aret degi§kesine sahip karma§ik i§aret öbekleridir (Özyürek vd. 2010; Arik, 2013).

• Bir olayin, durumun aktarimi: i§aretleyicinin olay ya da durumu i§aret alani i9inde görselle§tirerek aktarmasi,

• Ki^ilerin aktarimi: i§aretleyicinin gönderme yaptigi ki§iye fiziksel görünü§üne ve karakter özelliklerine öykünmesi,

• Cift aktarim: i§aretleyicinin ayni anda hem bir ki§iye öykünmesi hem de bir durumu, olayi aktarmasidir (Cuxac, 2000).

Transfer (aktarim) ve büyük ikonosite Sagir toplumun mizahi ve komik anlatilarinda 9ok belirgin olarak gözlemlenmektedir. A§agidaki bölümlerde bu aktarim türlerinin i§aret dili 9eviri sürecindeki yapilari irdelenecektir.

2. Mizah Kuramlari

Mizah, genel mizah kuramlari, dilbilimsel mizah kuramlari ve sosyal mizah kuramlari olarak farkli alanlarin inceleme konusu olmu§tur. Mizahi, unsurlar üretildikleri dil ve kültürün izlerini ta§imaktadir. Kültür, toplumlarin mizah anlayi§lari, komik anlatilari, gülme bi9imleri üzerinde etkili olmaktadir. Kültürden kültüre farkli olan mizah, gülme ve komik anlatilar iletildikleri düzgüler baglaminda sözel, yazili ve görsel olarak da birbirinden ayrilir. Sagir toplumunda mizah, komik anlatilar ve §akalar tamamen görsel yollarla ifade edilmektedir. Sagirlar dünyayi gözleriyle anlamlandirmakta ve kavramaktadirlar. Türk Sagir toplumunun komik anlatilari, mizah anlayi§lari, farkli ülkelerin Sagir toplumlarindan farkli olabilmektedir. Türk Sagir toplumuna özgü komik anlati, gülme ve mizahi unsurlari ele almadan önce genel olarak mizah kuramlarini ele almak uygun olacaktir.

Kültürden, kültüre, dilden, dile, toplumdan, topluma degi§iklik gösteren mizah kavrami i9in farkli tanimlamalar yapilmi§tir. John Morreall'a göre mizah "uyumsuz bir durumdan kaynaklanan gülmedir" (Morreall, 1997, s.90). Stephen Leacock mizahin "ya§ami yorumlamanin bir §ekli" oldugunu belirtirken, (Ögüt Eker, 2009, s.169) Kierkegaard, mizahin temelinde aykirilik ve 9eli§ki oldugunu ifade eder (Güler & Güler, 2010, s. 245). Bu tanimlarin di§inda (Raskin, 1985; Attardo, 1994) mizahi dilbilimsel baglamda inceleyerek bu alanda ilk 9ali§malari ger9ekle§tirmi§lerdir. Raskin mizahi uyu§mazlik, rahatlama ve üstünlük kurami olarak ü9 §ekilde siniflandirmi§tir. Immanuel Kant'in temellerini attigi uyu§mazlik kurami ali§ilagelmi§in di§inda birbirine uymayan, uyumsuz ve zitlik yaratan olay ve durumlarda insanlarin gülme egiliminde oldugunu ifade etmekte, insanlar mantiksiz, beklenmedik bir durumla kar§ila§tiginda, bu olaylara §a§irarak gülmekte ve mizahi unsurlar olu§maktadir (Berger, 1976; Palmer, 1994). Vandaele (2010) bu kurami bili§sel kurallara aykiri hareket edildigi durumlar olarak tanimlamaktadir. Üstünlük kuraminda insanin kendini üstün gördügü ki§iler ve durumlarda hissettikleri söz konusudur. Özünlü (2000) bu kurami "herhangi bir gülmece ögesini ya da fikrayi okuyan, ya da duyan, ya da seyreden bir kimse, olay kahramaninin yaptigi yanli§ligi kendisinin yapmayacagindan emin olarak, kendisini gülmece kahramanindan daha üstün hisseder, bir rahatlama duyar, bu durumu ho§una gider ve güler." §eklinde tanimlamaktadir (Özünlü, 2000, s. 21). Freud tarafindan geli§tirilen rahatlama kurami §iddet, cinsellik, vb. insanlarda gerilim yaratan bastirilmi§ duygularin a9iga 9ikartan durum ve olaylar kar§isinda insanin gülerek rahatlamasini ifade etmektedir. Rahatlama kurami mizahtan 9ok bir gülme kurami olarak ifade edilebilir (Mulder & Nijholt, 2002'den akt. Panichelli, 2007, s. 39). Geleneksel mizah literatüründe Victor Raskin'in (1985) Senaryo Temelli Anlambilimsel Mizah Teorisi (SSTH) önemli bir yere sahiptir. Raskin'in kurami genellikle bir uyumsuzluk teorisi olarak siniflandirilirken, Raskin kuramini dilbilimsel bir temele oturtarak §öyle tanimlamaktadir: "ideal olarak, dilbilimsel bir mizah teorisi, metnin komik olmasi i9in gerekli ve yeterli dilbilimsel ko§ullari belirlemeli ve formüle etmelidir." (Raskin 1985, s.47) Raskin 'in sözlü mizah üzerine temellendirilmi§ kitabi teorik ve pratik olmak üzere iki bölüme ayrilmi§tir. Teorik bölüm kelime oyunlari, belirsizlik tetikleyicileri, mizah teorileri ve 9ok kiplilik üzerine bir analiz i9erirken, pratik bölüm cinsel mizah, etnik mizah ve politik mizah üzerine ampirik örnekler sunmaktadir. SSTH'nin ana hipotezi §öyledir: Bir metin iki senaryo ile kismen

ya da tamamen uyumludur ve metnin uyumlu oldugu iki senaryo da özel anlamda zittir (Raskin, 1985, s.99). Raskin'e göre senaryo: sözcügü çevreleyen ya da onun tarafindan çagri§tirilan büyük bir anlamsal bilgi yiginidir. Senaryo, anadili konuçucusu tarafindan içselle§tirilmi§ biliçsel bir yapidir ve anadili konuçucusunun dünyanin kûçûk bir bölümüne iliçkin bilgisini temsil eder. Her konuçmaci, belirli rutinler, standart prosedürler, temel durumlar vb. hakkindaki bilgisini temsil eden oldukça geni§ bir sagduyu senaryosu repertuarini içselle§tirmi§tir (Raskin, 1985, s.8). Raskin, bir §akada, can alici noktaya kadar her zaman birbirine kar§it iki farkli senaryo tanimlanabilecegini açiklar. Sadece bu belirli anda kahkahayi tetikleyerek bir senaryodan digerine geçi§ mümkün hale gelir. Can alici nokta, dinleyicinin farkina vardigi ani temsil eder. (Raskin, 1985). Attardo (1994) mizahi biliçsel, toplumsal ve psikoanalitik olarak ûç ana baçlik altinda degerlendirmiç, bu kavramlari da alt kategorilere ayirmiçtir. Buna göre biliçsel baçligin altinda uyuçmazlik ve çatiçma, toplumsal baçliginin altinda dü§manlik, saldirganlik, zafer, alay ve açagilama, psikoanalitik baçliginin altinda ise rahatlama, yüceltme, özgürle§tirme ve ekonomi kavramlari yer almaktadir. Raskin'in Senaryo Temelli Anlambilimsel Mizah teorisinden hareketle Attardo Genel Sözlü Mizah Teorisi'ni ortaya koymuçtur (2019). Attardo bu teoride çakalarin bileçenlerini, birbirleriyle olan iliçkilerini, §aka metinleri arasindaki benzerlik derecesini ve genel olarak mizahi metinler arasindaki farkliliklari tanimlamak için bilgi kaynaklari olarak nitelendirdigi dil, anlati stratejisi, hedef, durum, mantiksal mekanizma, isotoplarin kaçitligi (mizahi ögenin oluçtugu kaynak kültür ve alimlandigi erek kültür) olmak üzere alti kategori önerisinde bulunur (2019, s.5). Attardo daha sonra Translation and Humour: An Approach Based on the General Theory of Verbal Humour (GTVH) adli kitabinda bu parametreleri mizah çevirisi baglaminda ele alir. Edimbilim ve kültürler arasi söylem çözümlemesi alaninda çaliçmalar yapan Kerbrat-Orecchioni (1981) mizahin edimbilimsel boyutuna dikkat çekerek hedefi gülme eylemi yaratan bir metin olarak tanimlamiçtir. Mizah, görsel mizah, figüratif mizah, sözlü, görsel-i§itsel ve yazili olarak farkli kategorilerde incelenebilir. (Öngören, 1998, s.37). Görsel mizah, daha çok pandomima, taklit ve diger hareketlerde görülmektedir. Figuratif mizah ise karikarürleri içermektedir. Sözcüklerle oluçturulan sözlü mizah, yazili ya da sözlü olarak dile getirilebilir.

Décuré (2015) mizah ve gülme kavramlarinin birbirlerinin yerine kullanilmamasi gerektigini belirtirken mizahin sözlü ve yazili dilde kullanarak eglendirmek, dü§ündürmek, güldürmek ya da gülümsetmek, gergin bir ortami yumuçatmak, tuhaf bir ögeyi içaret etmek, öne çikarmak gibi ince bir espriyle kasitli ve istendik bir çekilde oluçturuldugunu ifade etmektedir. Diger taraftan mizahi özellikler taçiyan gülme, komik olarak hissedilen, beklenmedik, tuhaf, uyumsuz bir durum karçisinda gerçekleçen istemsiz bir refleks, bir cevaptir (Décuré, 2015, s. 38). Gülmenin toplumsal boyutuna dikkat çeken (Morreall, 1997), gülme eylemini, güzel bir yemegi paylaçmaya benzetmektedir. Éric Smadja (1993) kültürel bir olgu olan gülmenin toplumdan topluma farklilik gösterdigini belirtirken toplumsal sinif, sosyo kültürel yapi, gülmece ögesinin amaci, kim tarafindan iletildigi ve neye hizmet ettigi gibi unsurlarla dogru orantili oldugunu ve bu baglamda çok anlamli, çok fonksiyonlu ve çeçitli biçimlerde oldugunun altini çizmektedir.

3. Sagir Mizahi ve Sagir Kültürü

Sagir mizahi yeni bir çaliçma konusudur. Dünyada Sagir toplumla ilgili yapilan araçtirmalar arasinda özellikle Sagir mizahi, Sagir kültür baglaminda ele alinmaktadir. Sagir Çaliçmalari'nin yayginlaçmasi ile engellilerin haklarini ve engelsiz eriçimi önceleyen BM Engelliler Hakkinda Sözle§me, AB Engellilik Stratejisi gibi uluslararasi düzenlemelerle oluçan toplumsal farkindalikla

birlikte bu alanda akademik ara§tirmalar ivme kazanmi§, i§aret dilleri ve Sagir kültür üzerine yapilan 9ali§malar, farkli ve 9e§itli a9ilardan ele alinmaya ba§lami§tir. TiD ara§tirmalarinda özel olarak Sagir mizahina yönelik bir 9ali§ma yer almamakla birlikte 2022'de Onur Sömen Türk Sagir ve i§itme Engelli Halk Bilimi ba§ligi altinda yaptigi doktora tezinde Sagir mizahini halk bilim a9isindan ele almi§tir. Bu bölümde Sagir mizahi ile ilgili literatüre temel olan ara§tirmacilarin görü§lerine yer verilecektir.

Sagir mizahi ile temel literatürün ingiliz (BSL) ve Amerikan i§aret Dili (ASL) üzerine yapilan 9ali§malari kapsadigi görülmektedir. Literatürde yer alan ara§tirmacilar arasinda M.J. Bienvenu, G. Bouchauveau gibi Sagirlar da bulunmaktadir. ilgili literatürde J. M. Bienvenu, (1994), Reflections of American Deaf Culture in Deaf Humor, Guy Bouchaveau (1994), The Deaf way Perspectives from the International Conference from Deaf World, Rachel Sutton-Spence ve Donna Jo Napoli (2012), Deaf Jokes and Sign Langauge Humour, Suzan D. Ruherford, (2014), Funny in Deaf. Not in Hearing, Delaporte (2022) Les Sourds C 'est Comme Qa, Perez ve Klimkova (2016), Linguistic and cultural determinacy of Deaf humour temel kaynaklari olu§turmaktadir. Sagir toplumunu i§iten toplumdan ayiran en belirgin özellik ileti§im modalitesi ve temsilidir. Nitekim Sagirlar i§itemediklerinden görme organi olan göz ve baki§, görerek algilama ve anlamlandirmaya dayanan bir kültürü in§a ederler. Buna paralel olarak görsel kültür, Sagir mizahin olu§masinda anahtar rol oynamaktadir. Bu özellik Sagir mizahi üzerine 9ali§malar yapan ara§tirmacilar tarafindan da dile getirilmi§tir. (Bienvenu, 1994, Delaporte, 2022; Perez & Klimkova, 2016; Sutton-Spence & Napoli, 2012, Bouchauveau, 1994). Görerek algilama, dudak okuma, i§aret dili kullanma ve i§iten toplumun bir par9asi olarak ya§ama, toplumda temsil edili§, yerle§ik ön yargilar gibi unsurlar zaman i9inde Sagir toplumun kültürünün olu§masinda belirleyici olmu§tur (Koch, 2016). Buchauveau, (1994) Sagir mizahinin olu§masi i9in Sagirlarin dernekler, federasyonlar, 9e§itli kulüpler bünyesinde, tiyatro, dans, el sanatlari, spor müsabakalari vb. faaliyetlerde belli bir mekanda toplanarak, fikirlerini, ya§am tarzlarini, proje ve sorunlarini payla§masinin en önemli rolü oynadigini belirtmektedir. Bouchauveau, bu toplantilarda Sagirlarin standart i§aret dili kullanimin yani sira i§aretleri kendi anlamlarinin di§inda komik öge yaratabilecek §ekilde kullandiklarini ve buna güldüklerini ifade eder. Ara§tirmaci kitabinda bu i§aretlerin kullanimini fotograf kareleri halinde göstermi§tir (1994, s.29). Boucheauveau, Sagir mizahinin nesilden nesile aktarilmasinda yeti§kin Sagir bireylerin Sagir 9ocuklara görsel kültür ve buna bagli olarak Sagir algisini aktardiklarini da belirtmektedir. £ogunliukla bir arada dayani§ma i9inde ya§ayan Sagir toplumda gülme Sagirlari yakinla§tiran ortak bir ögedir ve nesilden nesile aktarilir. (Sutton-Spence & Napoli, 2012, s. 312). Türkiye'de de genillikle Sagirlarin 9e§itli dernek, kulüp, federasyonlar bünyesinde biraraya gelmeleri bu özelligi yansitmaktadir. Bouchauveau (1994), Sagir mizahinin analizinde önemli olan ba§ka bir noktanin da mizahin ya§tan ya§a farklila§masi ve degi§kenlik göstermesi oldugunu belirtir. Fiziksel ve ruhsal degi§imlerin ya§andigi ergenlik döneminde, Sagir gen9lerin, birbirleriyle cinsel i9erekli alayla kari§ik §akalar yapmasi kizlar ve erkekler arasinda ileti§imin bir par9asini olu§turmakta, bu §akalarda i§aret dilinin kullanimi yaninda el di§i hareketler ve görsel unsurlar komik ögeyi yaratmaktadir. Guy Bienvenu (1994), Reflections of Deaf culture in Deaf Humor ba§likli kitap bölümünde Amerikan kültürü ve Sagir mizahi arasindaki ili§kiden hareketle ki§isel gözlemlerine dayandirarak Sagir mizahini mizahin görsel dogasi, i§itme duyusunun olmamasindan kaynaklanan mizah, dilbilimsel bir perspektiften mizah ve azinlik grup olmaya kar§i bir yanit olarak mizah olmak üzere dört kategoriye ayirir.

Rachel Sutton-Spence ve Donna Jo Napoli tarafindan 2012 yilinda yayimlanan Deaf jokes and sign language humor adli makale ana akim kültür ve ara§tirmacilarca siklikla göz ardi edilen ve 9ok 9e§itli bir azinlik kültüründe mizahin önemini vurgular. Bu makalede de Bienvenu (1994); Bouchauveau (1994) ve Delaporte'un (2002) belirttigi üzere görsel deneyimin Sagir mizahinin olu§masina etkisinin önemi vurgulanmaktadir. Makale, ü9 ana bölüme ayrilmi§tir. "Sagir mizahi ne i9indir?" ba§likli ilk bölümde iki yazar, genellikle sosyolojik veya psikolojik alanlarda ara§tirilan bir yön olan mizahin i§levine odaklanmi§tir. Mizah, alicilar ve onu üretenler i9in yararli ve i§levsel olabilir: "Herhangi bir kültürde mizahin komedyene ve/veya izleyiciye zevk vermesi, eglendirmesi ve güldürmesi beklenebilir. Ayrica topluluk üyelerinin deneyimlerini payla§masina, komiklik veya §aka yapanla izleyici arasinda bir bag olu§masina olanak tanir" (Sutton-Spence, & Naopli, 2012, s. 312). Bu özellik, Sagir azinlik i9inde 9ok önemlidir; 9ünkü bir9ok yeni üyenin uzun süredir gizledikleri ya da görmezden geldikleri Sagir kimliklerini bulmalarini ve sergilemelerini saglar. Yazarlar tarafindan bireyselle§tirilen bir diger i§lev ise mizahin Sagirlarin kendi i9lerinde olu§turduklari gurubu desteklemek i9in kullanilabilmesidir. Sagir mizahi, toplulugun yeni üyelerine kendi toplumlarinin kurallarini ögreterek ve mevcut üyeler i9in bu kurallari peki§tirerek Sagir i9 grubunu desteklemektedir. Bu unsur Bouchauvau'nun (1994) görü§erinde de yer almaktadir. £ali§manin ikinci bölümü, i§aret dilinden kaynaklanan mizah türünü tanimlamaktadir. Sutton-Spence ve Jo Napoli mizahin dilbilimsel perspektifini "i§aret diliyle oynamak" olarak adlandirarak bunu ü9 ba§likta ele almi§tir: Yeni ve görsel temsil gücü yüksek i§aretlerin, özellikle yüz ifadesi ve el di§i hareketlerleri kullanarak yaratilmasinin bir sonucu olarak mizah, i§aretlerin i9 yapisiyla oynayarak yaratilan mizah ve konu§ma ve i§aret dillerinin bi9im ve anlamini harmanlayarak ol§turulan mizah. (Sutton-Spence & Napoli, 2012, ss.314-315). Mizah, konu§ma ve i§aret dillerinin bi9im ve anlamini harmanlamak i9in iki dilli mizahin kullanilmasindan" kaynaklanir. ilk özellik klasik geleneksel Sagir mizahi olarak adlandirdiklari §eydir, yani bir anlatinin i§aret diliyle icra edilme §eklinin sonucudur. i§iten insanlar bu komik anlati ya da §akanin sonunda bir uyumsuzluk ya da gülmeye neden olan can alici bir cümle, komik bir 9özüm veya bir hikayede ali§ilmadik bir sonu9 bekleyebilirken, Sagir hikayesinde mizah etkisine neden olan §ey, sahnelerin görsel olarak ger9ekle§tirilme §ekli ve karakterlerin eglenceli görüntülerle nasil yaratildigidir. Bu tür i§aret mizahinda, el di§i i§aretler dilsel unsurlarla birlikte dili yeni ve eglenceli boyutlara ta§iyan performanslar yaratir. Yazarlara göre, mizahi etkiye sahip yeni ve ayrintili görsel imaj olu§turmanin ana stratejisi, tüm i§aret dillerinin ortak özelligi olan siniflandiricilarin kullanilmasidir. Elbette, her dilde oldugu gibi, görsel bir imgenin hangi yönünün sunulacagina karar vermek ve ardindan bunlari yeni ve son derece görsel bir §ekilde temsil etmek i9in beklenmedik (ancak yine de mantikli) siniflandirici yapilari se9mek i9in kavramsal yaraticilik gerekir. i§itme engelli yeti§kinler ayrica, karakterlerin kapsamli bir §ekilde taklit edilmesinin, rollerin degi§tirilmesinin, hikaye anlaticisi tarafindan ki§inin aktarilmasinin bile eglendirici oldugunu belirtmektedir. Burada ki§ilere, hayvanlara ve nesnelere öykünme, yani transfer yoluyla taklit söz konusudur. Komik analatiyi hikayeleyen ya §aka anlatan tarafindan somutla§tirilan özneyle ilgili olarak, genellikle doktorlar, ögretmenler, sosyal hizmet uzmanlari gibi görsel olmayan, sesle ilgili, grup di§i üyeler olarak tanimlanan ki§iler vardir. i§aretleyiciler ayrica hayvan ve meyve, rüzgar, araba gibi cansiz nesnelere de insan duygulari katarak canlandirabilir, bu özellik eglendirici olabilmektedir. Burada daha 9ok gözler ve yüz ifadeleri gibi el di§i hareketlerle nesnenin hareketi ve ruh hali gösterilir (Sutton-Spence & Napoli, 2012, s.318). Bu özellik i§aret dilinde 9ocuklara yönelik olarak anlatilan fabllarda da büyük öl9üde kullanilmaktadir. Diger ara§tirmacilarin da belirttigi üzere (bkz. Bouchauveau,1994;

Bienvenu, 1994; Delaporte, 2022) Sagir mizahinin bir diger önemli parçasi da yüz ifadesidir. Komik öge, yüz ifadesinin büyük ya da kûçûk i§aretlerle abartildiginda ve karikatürize edildiginde izleyiciler için eglenceli olmasinin ve i§aret dilini kullananlarin dil becerilerini sergilemelerine olanak saglamasinin yani sira, Sagirlar arasinda kendini Sagir toplumdan çok i§iten toplumun bir parçasi gibi görmek isteyen (oralist yöntem i§itme cihazi ve kohler implant kullanan) ki§ilere kar§i da bir savunmadir. Kalitesiz bir tercümanin ya da içaret kullanimini yasaklayan sert bir oralist ögretmenin karikatürü, onlari gûlûnç ve dolayisiyla daha az tehditkâr gösterir (Sutton-Spence, 2012, ss. 316-317). Îçaretlerin iç yapisiyla oynamak" yoluyla yaratilan mizahla ilgili olarak, hikâye anlaticisinin bir içareti oluçturan çemalardan birini, komik hale gelen ek bir anlam vererek degiçtirme yetenegini vurgulanir. Bu çekilde, geleneksel parametrenin aliçilmadik bir uyarlamasi sayesinde yeni bir i§aret yaratilmaktadir. Sagir Mizahi alanindaki araçtirma ve çaliçmalar Sagir mizahinin Sagir kültürünü oluçturan önemli bir bileçen oldugunu göstermektedir. Sagir mizahi Sagir toplumun iç yapisinin, i§iten toplum ve diger engelli gruplari arasindaki konumlarinin, kendi temsillerinin algilanmasinda belirgin veriler ortaya koymaktadir. Her ne kadar mizah kültürden kültüre farklilik gösterse de Sagir olma durumu, görerek algilama dünyadaki farkli Sagir toplumlarinin deneyimlerinin evrensel oldugunu ve dünyanin dört bir yanindan Sagir bireylerin bir araya gelmeleri durumunda dil engellerini açarak iletiçim kurabildiklerini ve i§itme yetilerinin olmamasinin dezavantajlari, i§iten toplum karçisinda bazi avantajlari ile ilgili yapilan §akalari anlayabildikleri gözlemlenmi§tir (Bouchauveau, 1994; Perez & Klimkova, 2016; Sutton-Spence & Napoli, 2012). Bahan (2006), Sagir toplumun kendi içinde dayaniçma içindeyken içiten toplumu di§ grup olarak nitelendirdigini ve aralarinda içiten toplumla alay eden çe§itli komik anlatilar üreterek çok eglendiklerini belirtir. Delaporte (2002) Sagirlarin güldügü anlatilarin Sagir birey tarafindan uydurulmasi, Sagirlari konu etmesi gerekmedigini, bu anlatilarin sadece Sagirlari güldürmesi çartiyla komik anlatilar olarak tanimlanabilecegini dile getirmektedir. Perez ve Klimkova (2016, ss. 109-110), mizah baglaminda Sagir kültürünün farkli yönlerini açagidaki gibi siniflandirmiçlardir:

• Sagir toplumun içiten toplumla olan iliçkisinde iletiçim modalitelerinin farkli olmasindan kaynaklanan yanliç anlaçilmalar ve iletiçim kopuklugundan dolayi Sagir toplumun kendini öteki olarak görmesi, Sagir toplumun içiten toplum içinde bir azinlik olmasi ve Sagirlarin bu olguyla mücadele etmesi;

• Sagir toplumun heterojen yapisi geregi kendi içlerinde çatiçmasi. Örnegin, Sagir olmayi kabul etmeme, kohler implant, içitme cihazi kullananlarla, kendini içiten topluma ait hissetmek isteyenlerle ilgili §aka yapma, igneleme ve komik anlatilar üretmesi;

• Mizahi unsurun oluçmasinda önemli bir yeri olan içaret dili kullanimina iliçkin unsurlar. Yeni içaretlerin üretimi, istendik olarak muglak içaret kullanimi, içareti yaparken konumunu ya da hareketini farkli yaparak komik ögenin yaratilmasi.

Sagir mizahin ayni zamanda Sagir dernek ya da bir gruba sonradan dahil olan Sagir bir bireye Sagir kültürünü ve geleneklerini ögretmek ve grup içinde dayaniçmayi kuvvetlendirmek gibi bir etkisinin oldugu belirtilmektedir. (Sutton-Spence & Napoli, 2012; Delaporte, 2022). Sagir mizahi içaret dilini ögrenen içitenler üzerinde de Sagir dünyasini ve kültürünü anlamak baglaminda etkili olmaktadir. CODA çevirmenler tarafinda anlatilan ku§ fikrasi buna örnek gösterilebilir: Ormanda bir büyük agacin dalina on iki ku§ konmuçtur. Bir avci yaklaçir ve tüfegiyle ate§ eder, ancak avci sarhoçtur ve hedefi iskalar, tüfegin sesiyle daldaki on ku§ uçarak uzaklaçir ama iki ku§ dalda durmaya devam eder. Bunun nedeni ise kuçlarin sagir olmasidir. Sagirlar bu fikrayi özellikle içiten

ve i§aret dilini ögrenen birine anlatarak i§iten ki§iye sagirlarin dünyasini mizah yoluyla anlatmaktadir. Bu Türk Sagir toplumu ve diger ülkelerdeki Sagir toplum tarafindan da bilinen bir fikradir. Ayni fikrayi Fransiz Sagir toplumunda da anlatilmaktadir (Delaporte, 2002, s.273).

Türkiye'de ya§ayan S/sagir ve i§itme engelliler Türk Sagir toplumunu olu§turmaktadir. Bu toplum Türkiye'nin dört bir kö§esinde daha 9ok i§itme engelliler/Sagirlar federasyonu ve dernekleri i9erisinde yer alan, ulusal ve uluslararasi tiyatro, film gibi sanatsal etkinlikler yürüten, lisansli sporcular yeti§tiren 9ok zengin bir altkültür" (Dikyuva vd. 2015, s. 47). Derneklerde kadin ve erkekler olarak sik sik bulu§an S/sagir ve i§itme engelli bireyler, bo§ zamanlarinda okey, tavla, vb. oyunlar oynamakta, birbirleriyle §akala§arak, güzel vakit ge9irmektedir. Bu durum Sagir toplumun diger engel gruplarina göre daha mutsuz ve üzgün olduklari gibi yerle§ik bir önyargiyi da 9ürütmektedir (Delaporte, 2022, s.267).

Dünyada Sagir toplumla ilgili yapilan ara§tirmalar arasinda özellikle Sagir mizahi Sagir kültür baglaminda ele alinmaktadir. Türk Sagir toplum You Tube, Facebook ve Instagram gibi sosyal payla§im platformlarini aktif bir §ekilde kullanmaktadir. Sagirlarin sosyal platformlari aktif olarak kullanarak komik anlatilari payla§masi ile farkli ülkelerin Sagir toplumlarinin birbirlerinin mizah anlayi§i ve kültürüne de eri§imini mümkün kilmaktadir. Bu platformlarda bazi Sagirlarin kendilerine ait sayfa ve kanallarda Sagir mizahi baglaminda 9e§itli komik anlatilar payla§tiklari, bunlarin Sagir toplutarafindan olduk9a begeni gördügü ve yorumlarin yapildigi saptanmi§tir. Geni§ kitleye a9ik olan bu kanallar Sagirlarin 9ok güldügü ve ho§9a vakit ge9irdigi platformlardir. Bu kanallar incelendiginde Sagirlarin güldükleri ve §aka olarak kabul ettikleri anlatilarin geni§ toplumun mizah anlayi§indan ayrilan yapilari oldugu gözlemlenmi§ ve Sagir kültürüne özgü komik yapilar tarafimizca ba§liklar halinde siniflandirilmi§ ve 9evirmen baki§ a9i§indan 9eviri sorunsali yaratan örnekler üzerinde durulmu§tur.

4. Türk Sagir Toplumunda Sagir Mizahin Aktariminda i^aret Dili £evirisi

Mizahin aktarimi olduk9a zorlu bir edimdir. Nitekim bir i9erigin mizah olarak kabul edilmesi alici kitlenin kültürel özellikleri dili ve mizahi söylemin i9erigiyle dogru orantilidir. Chiaro, mizahin yeni bir kültür ve cografyaya aktarildiginda alici kitlenin dilsel ve kültürel normlariyla uzla§mak zorunda oldugunu ve mizahin sadece üretildigi kaynak dil ve kültüre özgü olmasindan dolayi alici kültürde mizahi gücünü kaybettigini belirtir (Chiaro, 2010, s. 1). i§iten toplumla ayni cografya i9inde ya§ayan Sagir toplumun mizahinin i§iten topluma aktariminda da benzer durum söz konusudur. Ayrica bu aktarimi zorla§tiran unsurlardan biri de ileti§im kanallarinin farkliligidir. Bu nedenle mizahin aktarimi diller arasi, kültürler arasi ve de göstergeler arasi zorlu bir edimdir. Vojtechovsky Sagir toplumun i§iten kültürün mizahina, i§iten toplumun da Sagirlarin mizahina anlam veremedikleri i9in gülmediklerini ifade etmektedir (Vojtechovsky 2011'den akt. Perez & Klimkova, 2016).

Türkiye'de i§aret dili 9evirmenlerinin meslekle§mesi ve belli standartlarda degerlendirilmesi amaciyla MYK i§aret Dili £evirmen Yeterliligi revize edilerek 16/05/2020 yilinda yayimlanmi§tir (T. C. Resmi Gazete sayi 16.05.2020-31129). Bu baglamda Türkiye'de i§aret dili 9evirmenlerinin 9ali§ma alanlari göz önünde bulundurularak konferans, e§zamanli, görsel-i§itsel ve egitimde e§lik9i i§aret dili 9evirmenligi olmak üzere dört yeterlilik hazirlanmi§, i§aret dili 9evirmenlerinin uzmanlik alanlari da tanimlanmi§tir. Yukarida belirtilen alanlarin her biri, i§aret dilini akici ve ileti§imsel baglamda, dogru bir §ekilde kullanma, kaynak metinde yer alan bilgiyi eksiksiz iletme, yüz mimikleri ve el di§i hareketleri yerinde, abartisiz kullanma, kaynak ve erek kitle normlarina,

iletinin amaci ve niyetini dogru yorumlama, her iki kültüre de hakim olma gibi yetkinlikleri gerektirmektedir. Bununla birlikte her alanda 9evirmenin uygulayacagi teknik ve se9ecegi stratejiler, alinan kararlar farklilik gösterecektir. Zorlu bir edim olan mizah 9evirisinde de i§aret dili 9evirmeninin Sagir toplumun kültürüne ve deneyimine hakim olmasi, birlikte ya§anti ge9irmesi, Sagir toplum ali§kanliklarini bilmesi önemli unsurlardir. Bunun yani sira i§aret dili 9evirmeninin komik anlatilarin 9evirisinde her durumda farkli 9eviri kararlari almasi ve kendi bili§sel süzgecinden ge9irerek göstergeler arasi bir yeniden yarati, kurgulama ve komik ögenin amacina hizmet edecek bir 9eviri yapmasi beklenmektedir. Genellikle 9ift dilli ve 9ift kültürlü olan CODA 9evirmenlere komik anlati, §aka gibi mizahi unsurlarin 9evirisinde ne gibi yöntemleri kullandiklari ve hangi kararlari aldiklari soruldugunda bunun ileti§im ortamina, alici kitleye ve baglama göre degi§tigini ve bazi zorluklarda anlik 9özüm yollarina gittikleri cevabi alinmi§tir. Bazi durumlarda da özellikle kültürel unsurlar söz konusu oldugunda anlamin a9imlanarak aktarildigi ve i9erigin kaynak kültürdeki deger ve anlamini ilettikleri anla§ilmi§tir. Mizahi i9eriklerin 9evirisinde önce kaynak dil ve kültürde üretilen bütüncenin baglam i9inde yorumlanmasi, daha sonra erek dilin kültürüne uygun olarak e§deger ve edimbilimsel bir anlam olu§turmak amaciyla kaynak dil ve kültür i9indeki yapisindan arindirilmasi ve erek dil ve kültür dizgesinde yeniden olu§turulmasi uygun olacaktir. Bu dogrultuda 9ali§manin giri§ kisminda sözü edilen TiD ve Sagir Kültür alaninda 9ali§ma ve ara§tirma yapan yüksek lisans programlarimda 9evirmen egitimine ili§kin hazirlanacak ders i9eriginde mizahi unsurlarin 9evirisindeki a§amalar, saptanan zorluklar, belirlenecek stratejiler ve yakla§imlarin yer almasi öngörülmektedir. Bu 9er9evede 9evirmenin kaynak dil ve kültürde iletilmek istenen mizahi unsuru analiz ettikten sonra zorluklari saptamasi zorlugu kavramasi, zorlugun tespitini yapmasi ve farkli durumlarda olasi yakla§imlari dü§ünerek, 9evirinin bir yaraticilik edimi oldugu bilincinde olmasi gerekmektedir. Bu bölümde elde edilen veriler ve Sagir toplum ya§antisina dair gözlemlerden hareketle Sagir mizahinin temel özellikleri ele alinarak bunlarin 9evirisinde kullanilabilecek bazi strateji, uygulamalar ve 9evirmen kararlarina yönelik öneriler ortaya konacaktir.

a) Taklit etme: Sagirlar bir araya geldiklerinde birbirlerini, i§iten birini, ünlü bir bireyi taklit ederek eglenmekte 9ok gülmektedir. Sagirlar arasinda 9ok yaygin olan taklit etme bir gülme unsurudur (Delaporte, 2022; Bouchaveau, 1994). Delaporte (2022) Sagir toplumda taklit etmenin gözlem yapmak, görsel hafizayi kullanmak ve kendi algilarina göre tekrar olu§turmak olarak ü9 a§amada ger9ekle§tigini belirtmektedir. Taklit etme Sagirlarin bir araya geldikleri her ortamda gündeme gelebilmektedir. Bu taklit, ki§inin fiziksel özelliklerinin yani sira belli davrani§ kaliplari, ki§iligi ve karakteristik özelliklerine gönderme yapmaktadir. (bkz. Bouchaveau, 1994). Bir ortamda orada bulunmayan bir ki§iden bahsederken herkes dikkatle taklit edilen ki§iyi tahmin etmeye 9ali§maktadir. Burada Sagir bireyin i§aret dilinin yaninda taklit ettigi ki§inin hareketlerine, davrani§ §ekline, karakteristik özelliklerine öykünmesi ve bunlari abartarak yapmasi söz konusudur. Ayni ki§i farkli Sagir anlaticilar tarafindan 9ok degi§ik §ekilde taklit edilebilmektedir. Nitekim her Sagir kendi deneyimi, söz konusu ki§iyle olan ili§kisi, duygulari ve gözlemleri 9er9evesinde bir taklit yapmaktadir. Bu taklitlerde hareket, yüz ve baki§lar bir bütün olu§turur. Abartili mimikler vücut ve agiz hareketleri komik ögeleri olu§turmaktadir. Sagir anlaticinin gönderme yaptigi ki§iye öykünerek, onun ki§iligine bürünmesi yani transfer, yapmasi söz konusudur. Taklit yapan Sagir bireyin mimikleri, kendi gözlemiyle ki§iyi betimlemesi, i§aret dili kullanimi gibi unsurlar Sagirlarin gülme derecelerini etkilemektedir.

Taklit, i§iten birine gönderme yaptiginda biraz karikatürize edildigi gözlemlenmektedir. A§agida verilen örnek tarafimizca gözlemlenmi§tir. Örnegin Sagirlara bilgisayar dersi veren bir bayan ögretmen ögrenciler tarafindan sinifa girerken havali yürüyü§ü, 90k canli ve hareketli ders anlatmasi ve el hareketlerinin abartili bir §ekilde kullanilmasiyla taklit edilmi§tir. Burada Sagir anlatici sadece mimik ve transfer yoluyla yani ögretmene öykünerek bir taklit yapmi§, bu taklit, Sagir ögrencileri 90k güldürmü§ ve eglendirmi§tir. £evirmen baki§ a9isindan ele alindiginda bazi sorular belirmektedir. ilk etapta i§aret dili 9evirmeni bu anlatiyi i§iten topluma konu§ma dilinde aktarmak durumundadir. Görsel-uzamsal bir düzgüden i§itsel-sözel bir düzgüye ge9i§ yani göstergeler arasi bir 9eviri söz konusudur. Bu 9er9evede öykünerek yapilan taklitte i§aret dili 9evirmeni büyük ikonositenin par9asi öykünmeyi sözcüklere dökerek anlatabilir. Yukaridaki öykünme, 9evirmen tarafindan "Ögretmen kendine güvenli adimlarla sinifa girdi. Derste enerjisi olduk9a yüksekti, her §eyi 9ok güzel anlatti." §eklinde 9evrilebilir. Burada ögretmenin havali yürüyü§ü kendine güvenli olarak aktarilmi§tir. i§iten erek kitleye 9evrildiginde komik ögenin kayboldugu da gözlemlenmektedir. Nitekim Sagirlarin gülmesine neden olan abartili yüz, vücut, el haraketleri ve baki§lardir.

b) Sagirlar tarafindan i$itme yetilerinin olmamasi bir avantaj olarak görülmesi ve i^iten toplumu yeren komik anlatilarin üretilmesi: A§agida yer alan saptamalar Sagir toplumla ortak yapilan proje ve toplantilarda, 9e§itli organizasyonlarda tarafimizca gözlemlenmi§tir. Bu ba§likta mizah kuramlarinda biri olan üstünlük kuramindan bahsedilebilir. Sagirlarin i§aret dilini yeni ögrenen biri i9in gülerek "Senin i§aret 9ok yava§ ya da o i§aret olmaz! Senin pratik yapman lazim, senin mimik hi9 yok 9ünkü sen Sagir degilsin. Siz konu§anlar hep böyle!" diyerek i§iten bireyden daha üstün oldugunu ifade eder ve güler. Ayni §ekilde Sagirlar i§itenleri 9ok donuk ve mimiksiz bulmakta, bununla ilgili olarak da i§iten bireyin bu halini taklit ederek aralarinda gülmektedir. £evirmen bu ifadeyi 9evirirken kar§i tarafin yanli§ anlamamasi i9in biraz yumu§atmasi uygun olacaktir: "i§aret dilini ögrenmek i9in pratik yapmak ve mimik kullanmak gerekir, konu§an ve duyanlar fazla mimik yapmiyorlar" §eklinde bir 9eviri önerilebilir. Ancak söylemi yumu§atarak ve genelleyerek bir 9eviri yapildiginda komik öge kaybolmaktadir. Bunun i9in 9evirmen a9imlama yaparak Sagirlarin bu duruma 9ok güldüklerini ekleyebilir. Böylece konu§an ve i§iten toplumun Sagir kültürüne ili§kin bir mizahi unsur hakkinda bilgi sahibi olmasi saglanir. £evirmenin söylemi yumu§atmasi ve genelleme yapmasinin gerek9esi Sagirin söyleminin i§iten toplum a9isindan kaba olarak algilayabilme durumudur. S/sagir ve i§itme engelliler TiD konu§anlar i9in "sen" adilini kullanmaktadir. "siz" daha 9ok 9ogul ki§i adili olarak kullanilmaktadir.

c) Yüz mimikleri, agiz hareket ve jestlerini kullanilarak komik ögenin yaratilmasi:

Kendi Instagram ve Youtube kanalinda kendisi gibi Sagir olan e§i Melek Pehlivanla sik sik komik anlatilara yer veren Ali Pehlivan, Sagirlar tarafindan 9ok takip edilmektedir. Pehlivan'in Instagram adresinde kayitli videolar arasinda haftanin günlerinde insanin psikolojik durumuna ili§kin sadece yüz mimikleri ve agiz jestiyle ürettigi bir komik anlati bulunmaktadir (Pehlivan, A., @ali_pe-deaf, 2022). Bu anlatida Pehlivan araba kullanmaktadir. Pazartesi günü, yüz ifadesinde bir ciddiyet gözlemlenmektedir. Sali günü yüzünde 9ok hafif bir gülümseme, £ar§amba günü bu gülümseme biraz artmakta, Per§embe günü daha da artmakta, Cuma günü ise gülümseme ile birlikte ne§eli bir yüz ifadesi olu§makta, Cumartesi günü bu ne§e co§kuya dönü§mekte ve Pazar günü ise yüzünde mutsuz bir ifade gözlemlenmektedir. Sagirlarin 9ok güldügü ve begendigi bu anlatinin 9evirisinde 9evirmenin Sagirin yüz ifadesini ve mimiklerini söze dökmesi ve a9imlama yapmasi uygun bir

strateji olabilir. £evirmen, "Pazartesi haftanin ilk günü oldugu ve i§e gitmek durumda oldugumuz ifin kendimiz pek iyi hissetmeyiz, Sali günü biraz daha iyi hissederiz, £ar§amba ise haftanin ortasi oldugu i?in biraz keyifleniriz, Per§embe hafta sonuna bir gün kaldigi ifin mutlu oluruz, Cuma ise 90k rahatlariz 9ünkü haftanin son günüdür, Cumartesi tatil, dinleniriz, arkada§larimizla bulu§uruz, ailemizle zaman ge9iririz, Pazar günü ise biraz keyfimiz ka9ar tatil biter, ertesi gün i§ ba§lar." §eklinde bir a9imlama yoluna gidebilir. Burada i§iten birey yüz hareketlerinden Sagirin ruh halini anlayabilir; bununla birlikte alici kitlenin görme engelliler oldugu dü§ünüldügünde 9evirmenin a9imlamasi etkili olacaktir. Ancak komik ögeyi yaratan yüz ifadesidir; bu nedenle komik i9erik a9iklayici sözel bir i9erige dönü§tügünde gülme etkisi kaybolmaktadir.

d) Sagir anlatici tarafindan komik anlatilarin hikäyele^tirilmesi: Bu anlatilarin bazilarinda beklenmedik sonu9 gibi uyumsuzluk kurami gözlemlenmektedir. Bu anlatida Sagir anlatici Özgür Akbulut (2021) kendi You Tube kanalinda "£ocuk Ütüleme Hayalleri" adi altinda Sagir toplum tarafindan 9ok komik bulunan bir hikäye anlatmaktadir. Bu hikayedeki anlatinin konvansiyonel i§aret diliyle transkripsiyonu verilmi§, ardindan Türk9e yazi diline dönü§türülmü§tür:

BÍR + ANNE + ÜTÜ YAPMAK + (BETÍMLEME: AYAKTA ÜTÜ YAPIYOR) (MÍMÍK: DUDAK HAREKETÍ ÍLE ÖZENLE ÜTÜ YAPAN MUTLU BÍR ANNE) + £OCUK + (YÖNELME: ANNEYE BAKIYOR, ANNENÍN BOYU £OCUKTAN UZUN OLDUGU igÍN gOCUK YUKARI DOGRU BAKIYOR) ANNE + BAKMAK + £OCUK + ANNE + BAKMAK + ÜTÜ + YAPMAK + ? ? + (MÍMÍK: SORGULAYICI BAKI§) ANNE + ÜTÜ + YAPMAK + (ANNE MÍMÍK: SEVGÍ DOLU BAKI§, GÜLÜMSEME) gOCUK + BAKMAK + ANNE + ÜTÜ YAPMAK + NE + ?? HER GÜN + GÖRMEK + GÖRMEK + ÜTÜ + YAPMAK + HEP + SEN + ? + EVET + (MÍMÍK: KAFA ÍLE ONAYLAMAK) KIYAFET + ÜTÜ + TEMÍZ + HEP + KADIN + ÜTÜ + ÖYLE + KIYAFET/GÖMLEK + DÜZ + LAZIM + DÜZ + £OCUK + ÜTÜ + DÜZ + (MÍMÍK:ANLAMAMAK) ANLAMAMAK + ANNE + SÖYLEMEK+ ÜTÜ + OLUMSUZLUK ͧARETÍ (ÜTÜSÜZ) KIYAFET + KIRI§MAK + SIKI§MI§ + BURU§MAK + (MÍMÍK: AGIZ YAMUK HALDE) gÍRKÍN + (MÍMÍK: OLUMSUZ KA§LAR £ATIK) + KIYAFET + ÜTÜ + KIYAFET + DÜZGÜN + £OCUK + BAKMAK + (MÍMÍK: HIMM ANLADIM) + ANLAMAK + ANNE + (MÍMÍK: §EFKATLÍ, SEVGÍ DOLU BAKI§) + TATLI + OGLUM + gOCUK + ANNE + BAKMAK + YÜRÜMEK + DURMAK + (BETÍMLEME: AKLINA BͧEY GELDÍ) GÜZEL +YAPMAK + AKIL + (BETÍMLEME: KENDÍ KENDÍNE DܧÜNÜYOR) GERÍ + DÖNMEK + (MÍMÍK: SORGULAYICI BAKI§) + ANNEYE DOKUN + ANNE + ÜTÜ + YAPMAK + TEKRAR + OGLUM + TATLI + BENÍM (AGIZ: TATLIM) COCUK + SEN + ÜTÜ + DÜZGÜN + (MÍMÍK: GÖZLER A^ILIYOR) + EL + (BETÍMLEME: EL ÜERÍNDEN DÍGER EL GÍDÍYOR, DÜZ ZEMÍN )DÜZ + FÍKÍR + O + BENÍM + NÍNE + YÜZ + BURU§UK + (BETÍMLEME: GÖZLER KISIK, YÜZ BURU§UK ELLERÍ ÍLE YÜZÜNDEKÍ YA§LILIGA BAGLI KIRI§IKLIK VE BURU§UKLUGU ANLATIYOR) ÜTÜ + ? ANNE (MÍMÍK: §A§IRMI§) AHHH ! (https://www.youtube.com/watch?v=pjyrjiMfE_g)

"Bir gün bir gocuk annesini ütü yaparken gördü. Zaten sik sik annesi ütü yapiyordu. Annesinin yanina gidip neden sürekli ütü yaptigini, bunun ne i§e yaradigini sordu. Annesi ona §öyle dedi: "Ütüyü bütün kadinlar hep yapar oglu§um, günkü kiyafetlerimizin kiri^ik buru§uk olmasi hig güzel degil. Ütülenince bak kiri§ikliklar düzelir, mis gibi olurlar, tertemiz bak tatlimm " dedi. Qocuk cevabini alinea "himm tamam " dedi ve oradan ayrilip yürümeye ba§ladi. O anda aklina bir§ey

geldi kendi kendine bu güzel fikri gok begendi. Tekrar annesinin yanina döndü. "Anneee " dedi, annesi biricik ogluna "efendim tatlim" diye cevap verdi. "annecigim, aklima bir fikir geldi, madem ütü bu kadar kiri§ikligi gideriyor, güzel yapiyor kiyafetlerimizi, büyükannemi de ütülesek ya! Baksana onun yüzü kiri^ik buru§uk, onu da ütüle yüzü dümdüz olsun".

Yukaridaki anlatida i§aret dili ve Sagir kültürüne özgü kullanimlara hakim olan 9evirmen i9in zorlayici bir unsur bulunmamaktadir. Ancak Sagirlarin olaylari anlatirken 9ok detay ve tekrar kullanmasi, kisa bir olayi bile eklemeler yaparak anlatmasi kültürel bir özelliktir. (Delaporte, 2002, s. 270). Bu nedenle 9evirmen bu anlatida tekrarlari ve detaylari 9ikararak komik ögeye vurgu yapmalidir. Bununla birlikte sözcüklere döküldügünde 9ocugun yüzündeki ve baki§indaki komik öge kaybolmaktadir. £eviri sürecinin sonunda Sagirlarin hikaye olarak adlandirdiklari komik anlatilar 9eviri yoluyla fikraya dönü§mektedir. Bu komik öge anlati olmasi itibariyle digerlerinden ayrilmaktadir.

e) i§aret dili kullanimiyla komik ögenin olu^turulmasi: Üstünlük kurami baglaminda Sagir bireyin i§iten topluma kar§i kendini üstün görmesi olarak ele alinabilecek bu duruma örnek olarak kiskan9 sözcügünün i§areti verilebilir. i§aret ve kü9ük parmaklarin a9ik, diger parmaklarin kapali olarak i§aret parmaginin alina degdirilmesi ile gösterilen bu i§aretin konumunun ve hareketinin degi§mesi ile anlami degi§mekte "hayat kadini" anlamina gelmekte, bu durum Sagir bireyde gülmeye neden olmaktadir. Burada 9evirmen 9evirisinde i§aret dilinde sadece i§areti bilmenin yaninda i§aretin konumu ve hareketinin 9ok önemli oldugu bilgisini de vererek i§iten topluma i§aret dilinin kullanimina ili§kin bir bilgiyi de aktarir. i§aret dilinin sadece i§aretten olu§tugu gibi yaygin inani§a da bu a9idan a9iklik getirir. Bunun yani sira Sagirin i§areti yaparken parmagin gözlüge takilmasi ve gözlügün gözden firlamasi Sagirlar tarafindan yüz mimikleriyle abartilarak gülmeye neden olmaktadir (bkz. Denli, §. @sidenli89 "ü9lü gözlük dü§en", Komedi-Dram Hikaye). Diger bir öge farkli i§aret dillerinin kullanilmasiyla harmanlanan i§aretlerdir. Burada i§aretin yapimi ile komik öge olu§turulmaktadir (bkz. Denli, §. @dragunovandrey.ru; @sdenli89). Rus i§aret dili ve TiD i§aret dilinin kullanimi buna örnek gösterilebilir.

f) Sagir bireyin ba^indan ge?en bir olayi anlatmasi ve komik unsurlarla senaryola^tirmasi:

Bu anlatilarin bazilarinda beklenmedik sonu9 gibi uyumsuzluk kuramina uygun yapilar gözlemlenmektedir. Burada Sagir bir bireyin ba§indan ge9en olayi yüz, hareket, durum, ve öykünme gibi unsurlari kullanarak komik etkiyi vermektedir. Sagir birey bu olayi §öyle anlatir: Bir gün yolda yürüyordum, dört tane köpek 9ikti önüme (köpege öykünme, yüzünde korku ifadesi) 9ok korktum önümde bir duvar vardi. Duvardan hemen atladim (jest mimik atlama hareketi). Ama bir de baktim gözlügüm yok. (abartili yüz ifadesi). Orada bekledim. Köpekler gidince gözlügümü dü§ürdügüm yere gittim. Ama gözlük yok! (§a§kinlik ve merak ifadesi). Aradim, aradim, yok. Yaramaz köpekler gözlügümü alip gitmi§ler, belki gözlügümü yediler (bkz. Dagtekin M.E. @musaemredagtekin). Bu anlatida köpekleri betimlerken ve aktarimlarim (transfer) ve siniflandiricilarin kullanilmakta yüz ifadesi ve baki§ komik öge olarak algilanip gülmeye sebep olmaktadir (Bahan, 2006; Bouvhauveau, 1994; Sutton-Spence & Napoli, 2012).

Bu anlati Sagirlar tarafindan 9ok komik olarak algilansa da i§iten toplum i9in komik ögeler i9ermemektedir. ^evirmenin anlatidaki Sagir kültürüne özgü el di§i hareketleri, iyi yorumlamasi ve sonunda Sagirlarin bu anlatiya 9ok güldüklerini de eklemesi önerilebilir. Ki§inin korkusunu ve kaygisini yani ayni etkiyi aktarmasi önemlidir.

g) Sagir toplumun diger engelli gruplarindan farkini vurgulayan ve i^iten toplumla ileti^iminde kilit rol oynayan i^aret dili ^evirmenine ili^kin komik hikayelerin anlatilmasi:

Sagirlar geni§ toplum i9inde büyük oranda i§aret dili 9evirmeni araciligiyla ileti§im kurmaktadir. Bu nedenle i§aret dili 9evirmeni Sagir i9in 9ok önemli bir rol oynamaktadir. Sagirlar 9evirmenlerin onlar i9in ne kadar önemli oldugunu 9e§itli fikralarla anlatmaktadir: Görme engelli biri vefat eder ve defnedilirken bastonuyla birlikte gömülür, bedensel engelli biri vefat eder ve tekerlekli sandalyesiyle birlikte gömülür, i§itme engelli bir vefat eder, i§itme cihaziyla birlikte gömülürken birden biri 9ikar ve bu ki§inin senelerce bir 9evirmenle 9ali§tigini söyleyerek i§aret dili 9evirmeniyle birlikte gömülmesi gerektigini söyler. Bunu üzerine 9evirmen buna feryat eder. "Olur mu öyle §ey" der. Sagirlar bu fikraya 9ok gülmektedir. £evirmen bu fikrayi i§ten topluma aktarirken i§aret dili 9evirmenin Sagir toplum i9in ne kadar hayati oldugunu ve 9evirmenlerin Sagir toplum i9indeki kültürel yerini belirtmesi uygun olur. Burada Sagir toplum farkindaligi yaratilir ve konu§ma dillerinde 9eviri yapan bir 9evirmene göre i§aret dili 9evirmeninin farki vurgulanir. (bkz. Korkmaz, H.H. @isaretadam)

h) Türk Sagir toplumuna özgü §akayla kari^ik oyunlarin oynanmasi: "£aydanlik §akasi bu oyuna örnek verilebilir (Sagir derneklerindeki ya§antilarimiz sirasinda gözlemlenmi§tir). Türk toplumunda 9ay genel olarak vazge9ilmeyen bir i9ecektir. Sagir derneklerinde 9ay gözde i9eceklerden kabul edilir. Sagir birey bo§ 9aydanligi alarak oturan Sagirlara tek tek yakla§arak üstlerine 9ayi döküyor gibi yapar. Sagirlar bu durum kar§isinda hem korkar hem de gülerler. Oyun §eklinde diger bir §aka ise "sinek konma" §akasidir. Bu §akada be§ ila on ki§i halka §eklini alir. Oyunu bilen ki§i ba§larken elinde bir sinek varmi§ gibi hareket ederek sinegi u9urarak sagindakinin herhangi bir yerine kondurur (örnegin omuzuna). Bu ki§i, hayali sinegi kondugu yerden alip u9urarak bir yanindakinin vücudunun herhangi bir yerine koyar. Oyun halkanin sonuna kadar devam eder. Halkanin ba§ina gelindiginde ba§langi9taki oyun kurucu hayali sinegin vücudunda kondugu yeri öper. Buna herkes §a§irir, 9ünkü oyuncular bilmeden yanindakinin herhangi bir yerine sinegi koymu§ olabilir ve öpmek zorundadir. Bazisi enseyi, bazisi koltuk altini, bazisi ise ayak bilegini, bacagini öpmek durumunda kalir. Bu §akayla kari§ik oyunda komik ögeyi yaratan hareket, jest ve mimiklerdir. Oyunun i9erigi 9evirmen tarafindan aktarilir bununla birlikte jest ve mimiklerle ifade edileni de aktarmak önemlidir. Bu nedenle Sagir kültürüne hakimiyet önem kazanmaktadir.

1) Sagir anlatica tarafindan bilmece niteliginde kisa fikralarin anlatimi: El di§i hareketlerin ve yüz mimiklerinin olduk9a fazla oldugu bu anlatilarda Sagir anlatici tarafindan sorulan bilmecelere Sagirin cevap vermesi beklenmektedir. Verilen cevap Sagirlarda gülme etkisi yapmaktadir. Bu anlatilardan bir tanesinde odada bir adam intihar etmi§tir ve yerde boynunda bir ip yatmaktadir. Her yer su i9indedir. Sagir anlatici neden her yerin su oldugunu sorar; cevap ise adamin sandalye yerine buz kalibinin üzerine 9ikmasidir. Buz eriyince adam dü§mü§ ve ölmü§tür. Bu bilmecenin cevabi verildiginde Sagirlarin 9ok güldükleri yapilan yorumlardan anla§ilmaktadir. Burada da komik öge bilmecenin anlatili§ §eklidir. Konu§ma diline aktarildiginda komik öge kaybolmaktadir. (bkz. Özgür Akbulut, https://www.youtube.com/watch?v=2-zi1V6Wb2Q&t=25s).

Yukarida ele alinan örneklerde hareketle mizah unsurlarinin 9evirisinde 9evirmenin ba§ vurabilecegi stratejiler, a9imlama, anlami ve komik unsuru koruyarak i9erigi daraltma, ifadeyi yumu§atma, mizahi unsurun amacini ve i§levini gözetme, el di§i hareketleri iyi analiz etme ve bunlari konu§ma dilinde e§deger sözcüklerle aktarma olarak siniflandirilabilir. Görsel kültür ve el

di§i hareketlerin agir bastigi Sagir mizahinda konu§ma diline dogru 9ikildiginda 9eviri sürecinde komik ögenin kayboldugu görülmektedir. Bu veriler Sagir Kültür ve 9eviri 9ali§malarinda Sagir toplumun mizah ürünlerinin 9evirisinde 9evirmen stratejilerine yönelik ders kaynaginin olu§turulmasinda bir egitim materyali önerisi olarak ele alinabilir.

Sonu?

Sagir mizahi, Sagir £ali§malari baglaminda yeni bir konudur. Sagir kültürünün önemli bir bile§eni olan Sagir mizahi alaninda yapilan ara§tirmalar genellikle ingiliz (BSL) ve Amerika (ASL) i§aret dillerine ve Sagir toplumuna yöneliktir. Türkiye'de sadece bu alana özgü bir 9ali§ma yapilmamakla birlikte bazi tez ve ara§tirmalarda Sagir kültürü baglaminda kismen ele alinmi§tir. Bu dogrultuda öncelikli olarak genel mizah kuramlari, ardindan Sagir mizahina yönelik literatür taranmi§, alan yazininda temel ara§tirmacilarin görü§lerine yer verilmi§tir. Buradan hareketle Türk Sagir toplumunda mizah anlayi§i irdelenmi§ ve 9eviri baglaminda ele alinmi§tir. Bilindigi üzere Türkiye'de i§aret dili egitimine ili§kin bir lisans egitimi bulunmamaktadir. Bununla birlikte TiD ve Sagir 9ali§malarin desteklemek ve ara§tirma alanlari olu§turmak amaciyla a9ilan tezli (Ankara Üniversitesi Tömer Türk i§aret Dili) ve tezsiz yüksek lisans programlari (Hacettepe Üniversitesi Disiplinler arasi Türk i§aret Dili £ali§malari ve Uygulamalari) ile engelsiz eri§im alaninda yapilan giri§im ve ara§tirmalar, bu alana önemli katkilar sunmaktadir. Sagir Kültürü odakli 9ali§malar arasinda Sagir Toplum mizahini konu alan bu 9ali§mada Türk Sagir toplumunun kültürel degerleri i9erisinde yer alan ve Sagirlarin ortak deneyimlerinin ürünü olan Sagir mizahi ve komik anlatilar Sagir topluma dair gözlem ve Sagirlarin kendilerine ait sosyal medya platformlarindan elde edilen verilerden hareketle mizah kuramlari 9er9evesinde ele alinmi§tir. Bu veriler, Sagir mizahi ve Sagir kültür odaginda zorlu bir edim olan i§aret dili 9evirisi baglaminda incelenmi§, 9evirmen kararlari ve stratejileri a9isindan öneriler getirilmi§tir. Sagir mizahi Sagir toplumun i§aret dili kullanimi ve görerek algilamasiyla bi9imlenen dünya görü§lerinin, ya§antilarinin ve i§iten topluma baki§ a9ilariyla §ekillenmektedir. Sagir mizahina yönelik literatürde yer alan ara§tirmalar Sagir mizahinin her ne kadar ait oldugu ülkenin kültürel özelliklerini yansitsa da genel olarak Sagir bireyleri ortak bir noktada birle§tirmektedir. i§iten toplumdan ileti§im modaliteleri bakimindan ayrilan Sagir toplumun mizahinin görsel bir kültüre dayandigi ve mizahi unsurlarin üretiminde bu kültürün belirgin oldugu saptanmi§tir. Ayni cografya i9inde bulunmalarina ragmen i§iten toplum ve Sagir toplumun farkli §eylere güldükleri, mizah anlayi§larinin benzer olmadigi görülmektedir. Sagir mizahin aktarimi söz konusu oldugunda kültür ve dilin yani sira göstergeler arasi bir 9eviri de devreye girmektedir. Bu nedenle 9eviri süreci daha da zorla§makta, kaynak dilde olu§turulan komik ögenin erek dil ve kültüre aktariminda kayboldugu gözlemlenmektedir.

Bu 9ali§mayla söz konusu yüksek lisans programlarinda yer alan, i§aret dili 9evirisi dersinde Sagir mizah 9evirisi baglaminda ders i9eriginin olu§turulmasi ve benimsenecek yakla§imlara ili§kin bir veri sunulmaya 9ali§ilmi§tir. Bunun yani sira mizah, Sagir kültürünü ve i§aret dilini daha geni§ kitlelere tanitmak i9in bir ara9 olarak kullanilabilir. Bu tür mizahi i9eriklerin S/sagir ve i§itme engelli bireylerin kar§ila§tiklari zorluklara dikkat 9ekmek, toplumda farkindalik yaratmak i9in etkili bir egitim materyali mahiyetinde kullanilmasi ve Sagir kültürüne ili§kin yapilan akademik 9ali§malarin i§aret dili 9evirisi, ayrintili alt yazi gibi engelsiz eri§im ara9lariyla S/sagir ve i§itme engelliler i9in eri§ilebilir hale getirilmesi önerilmektedir.

Extended Abstract

International regulations such as the United Nations Convention on Rights of Persons with Disabilities and the EU Disability Strategy, emphasize the integration of people with disabilities into the wider society. These have led to an increase in awareness and acceleration of academic research and studies on disabilities. Thus, various master's programs have been initiated in Turkiye to contribute to academic research in the field of TiD (Turkish Sign Language), Deaf studies and accessibility. People who are D/deaf and hard of hearing (DHH) in Turkey constitute the Turkish Deaf community. "This community is a very rich subculture that is mostly involved in the federations and associations of the DHH throughout Turkey, conducting artistic activities such as national and international plays, films, and training licensed athletes" (Dikyuva et al. 2015, p. 47). This study aims to raise awareness about the humor elements of the Turkish Deaf community and to focus on translation decisions and strategies in conveying humorous elements in sign language interpreting.

The study consists of four sections. The first section outlines that sign languages, differs from spoken languages using auditory-verbal conventions in terms of language modalities and representations with their visuospatial structure and show different structural features. The iconic structure of TiD, the use of sign language, and non-hand signs such as facial expressions and gestures are the basic elements that form the meaning in funny narratives and jokes in Deaf humor.

In the second section, general humor theories are discussed with relevant literature. Special emphasis is placed on the humor theories produced by Raskin (1985) and especially Attardo (1994) used in the methodology of the analysis section.

In the third chapter, Deaf culture and Deaf humor, it is emphasized that Deaf humor is a new subject of study, and that Deaf humor has been dealt with in the context of Deaf culture among the research on the Deaf community. In this section, the views of the researchers who are the basis of the literature on Deaf humor were included. In the related literature, J. M. Bienvenu, (1994), Guy Bouchaveau (1994), Rachel Sutton-Spence and Donna Jo Napoli (2012), Suzan D. Ruherford, (2014), Delaporte (2022) Perez and Klimkova (2016), and other researchers are discussed. It has been stated that visual culture, which is the most prominent feature that distinguishes the Deaf community from the hearing community, plays a key role in the formation of Deaf humor. For the formation of Deaf humor, Deaf people gather and share their ideas, lifestyles, projects and problems. Furthermore, they use signs in a way that can create a funny element outside of their own meanings and laugh at it, as well as using standard sign language. Humor is an important component of Deaf culture, as humor is passed down from generation to generation in the Deaf community and brings Deaf people closer to each other.

In the fourth chapter the transmission of humor is presented as a challenging act and that the acceptance of a content as humor is directly proportional to the cultural characteristics of the recipient audience, the language, and the content of the humorous discourse. In this section, the characteristics of humorous elements and funny narratives in the Turkish Deaf community are explained based on concrete data from the Instagram accounts of Deaf individuals, You Tube channels and data observed in communities such as Deaf associations and federations, and grouped under nine different headings. Strategies such as paraphrasing, narrowing the content while preserving the meaning and the comic element, softening the expression, observing the purpose

and function of the humorous element, analyzing the off-hand gestures well and conveying them with equivalent words in spoken language have been suggested in the translation of these narratives, which contain structures specific to Deaf culture, where off-hand gestures such as facial expressions, eyebrow and eye movements are intense, but it has been observed that the comic element is lost. It was stated that these data can be considered as a training material suggestion in Deaf Culture and translation studies for the creation of a course resource for translator strategies in the translation of humor products of the Deaf community.

Kaynakça

Akalin, §. H. (2013). Türk í§aret Dili. Yeni Türkiye Dergisi (Tûrkçe Ozel Sayisi), 55, 1496-1502.

Arik, E. (2013). Türk í§aret Dili'nde siniflandiricilar üzerine bir çali§ma, Bilig, 67, 1-24.

Attardo, S., & Raskin, V. (1991). Script theory revis(it)ed: joke similarity and joke representation model", HUMOR:the International Journal of Humor Research, Mouton de Gruyter, (4)3-4, 293-348.

Attardo, S. (1994). Linguistic Theories of Humour. Mouton de Gruyter.

Attardo, S. (2019). Humor in Language. Oxford Research Encyclopedia, Linguistics. USA: Oxford University Press.

Attardo, S. (2002). Translation andHumour: An Approach Based on the General Theory of Verbal Humour (GTVH). St. Jerome Publishing.

Bahan, B. (2006). Face-to-face tradition in the American Deaf community: dynamics of the teller, the tale and the audience. In Bauman, D., Nelson, J. & Rose, H. (eds.). Signing the body poetic, 21-50. University of California Press.

Baillet, C. (2013). Culture Sourde et culture de consommation. La nécessité d'une approche pluridisciplinaire. Management et Avenir, 4 (62), 135-152.

Berger, A. A. (1976). Anatomy of the joke. Journal of Communication, 26(3), 113-115.

Bertin, F. (2010). Les Sourds Une Minorité Invisible. Brochet.

Bienvenu, M. J. (1994). Reflections of deaf culture in deaf humor. In Erting, C., Johnson, R., Smith & Snider, The Deaf way. Perspectives from the International Conference on Deaf Culture, Washington, DC: Gallaudet University Press.

Bouchauveau, G. (1994). Deaf humor and culture. Carol J. Erting, Robert C. Johnson, Dorothy L. Smith, & Bruce C. Snider (Ed.) The Deaf way: perspectives from the International Conference on Deaf Culture, 24-30. Gallaudet University Press.

Chiaro, D. (2010). Translation humor in the media. In D. Chiaro (Ed.), Translation, humor and the media, 1-16. London & Newyork: Continum.

Cuxac, C. (2000). Les langues des signes une perspective sémiogénétique: normes et variations. Acquisition et Interaction en Langue Etrangère, 15(21),11-36. https://doi.org/10.4000/aile.73

Décuré N. (2015). Une promenade ensoleillée: la place de l'humour et du rire dans l'enseignement des langues. Etudes en didactique des langues. Humour, 25, 37-54.

Delaporte, Y. (2002). Les Sourds C'est Comme Ça. Editions de la Maison des Sciences de l'Homme.

Dikyuva, H., Makaroglu, B., & Arik, E. (2015). Türk îçaret Dili DiBilgisi Kitabi. T.C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanligi Yayinlari.

Firat, B. (2023) Sagir Sporlarinda Antrenör-Sporcuîliçkisi ve îçaretDili Çevirmeninin Rolü. Gazi Kitabevi.

Güler, Ç., & Güler, B.U. (2010). Mizah, Gülme ve Gülme Bilimi. Yazit Yayincilik.

Holcomb, T. (2016). Introduction à la culture Sourde. Collection: Connaissance de la Diversité.

Kant, E. (1951) Critique du jugement. Virin.

Kemaloglu, Y. K. & Kemaloglu P. Y. (2012). The history of sign language and deaf education in Turkey, The Turkish Journal of Ear Nose and Throat, 22 (2), 65-76.

Kerbrat-Orecchioni, C. (1981). Les usages comiques de l'analogie, Folia Linguistica, 15(2), 163183.

Koch, L. (2016). Learning American sign language to experience the essence of deaf culture. Ohio University Cognella Academia Publishing.

Krentz, C. (2009). Open Your Eyes: Deaf Studies Talking (review). Sign Language Studies, 10 (1), 110-132.

Kubu§, O., ilkbaçaran, D., & Gilchrist, S. K. (2016). Türkiye'de içaret dili planlamasi ve Türk Îçaret Dili'nin yasal durumu. E. Arik (Der.) içinde, Türk îçaret Dili Araçtirmalari. Koç Üniversitesi Yayinlari.

Lakoff, G., & Turner, M. (1989). More Than Cool Reason: A Field Guide to Poetic Metaphor. University of Chicago Press, Chicago.

Lane, H. (2005). Ethinicity, ethics, and the Deaf World. The Journal of Deaf Edication, 10(3), 291-310, https://doi.org/10.1093/deafed/eni030.

Liddell, S. (1980). American Sign Language Syntax. The Hague: Mouton.

Makaroglu, B. (2020). Türk Îçaret Dilinde anlamsal baglantiligin ve gösterimselligin sözlüksel eriçime etkisi. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 37(2), 276-289 doi: 10.32600/huefd.673802.

Mesleki Yeterlilik Kurumu (MYK). (2020). Îçaret dili çevirmeni (Seviye 6) ulusal yeterliligi onaylandi.https://www.myk.gov.tr/index.php/trhaberler/34-meslek-standarlar-dairesi-bakanl/1794-isaret-cevirmeni-seviye-6-taslak-yeterliligi-hazirlandi.

Moody, B., Vourch'A., Girod, M., Hof, D., Benelhochine, R., & Dumarin. S. (1998/ La langue des signes, tome I. Histoire et Grammaire International Visual Théâtre Edition IVT.

Morreall, J. (1997/ Gülmeyi Ciddiye Almak. (Çev: K. Aysever, §. Soyer), iris Yayincilik.

Oral, A. Z. (2016). Türkîçaret Dili Çevirisi. Siyasal Kitabevi.

Ögüt Eker, G. (2009). însan Kültür Mizah-Eglence Endüstrisinde Tüketim Nesnesi OlarakMizah. Grafiker Yayinlari.

Öngören, F. (1998), TürkMizahi. i§ Bankasi Yayinlari.

Özyürek, A., Zwitserloodand, i., & Perniss, P.M. (2010). Locative expressions in signed languages: A view from Turkish Sign Language (TID). Linguistics 48 (5): 1111-1145.

Palmer, J. (1994). Taking humour seriously. Taylor & Francis e-Library.

Panichelli, C. (2007). Le Mécanisme de défense de l'humour : un outil pour le recadrage. Cahiers critiques de thérapie familiale et de pratiques de réseaux, 2(39), 39-56, https://doi .org/10.3917/ctf.039.0039

Perez, E., & Kilimkova, S. (2016). Linguistic and cultural determinacy of Deaf humour. X Lingua, 9 (4), 108-115, Doi: 10.18355/XL.2016.09.04.108-115.

Poirier, D. (2005). La surdité entre culture, identité et altérité. Lien social et politiques, 53, 5966. http://id.erudit.org/iderudit/011645ar.

Raskin, V. (1985). Semantic mechanismes of humor. Dordrecht: Kluwer Academic.

Rutherford S. D. (1983), Funny in Deaf. Not in Hearing, The Journal of American Folklore, 96381, 310-322.

Sallandre, M.A. (2020). Comparaisons typologiques entre les langues des signes, une approche sémiologique. Lalies, 40, 9-30. Editions Rue d'Ulm, Presses de l'Ecole normale supérieure (halshs-03254264)

Salmon, C. (2011). Sourds: Les Invisibles. Sens Dessous 1(8), 44-54. Editions de l'Association Paroles. DOI: 10.3917/sdes.008.0044

Smadja E. (1993). Le Rire. Que sais-je? PUF.

Sömen, Onur. (2022). Türk Sagir ve îçitme Engelli Halkbilimi. Yayimlanmami§ Doktora Tezi, istanbul Üniversitesi Lisansüstü Egitim Enstitüsü.

Sutton-Spence, R., & Donna Jo, N. (2009). Deaf Jokes And Sign Language Humor. Humor, 25 (3), 311-337.D0I:10.1515/humor-2012-0016.

Taub, S. F. (2001). Language From the Body Iconicity andMetaphor in American Sign Language. Cambridge University.

Vandaele, J. (2010). Humor in translation. In Yves Gambier (Ed). Handbook of translation studies, 147-52. John Benjamins Publishing.

Zeshan, U. (2003). Aspects of Türk isaret Dili (Turkish Sign Language). Sign Language and Linguistics, 6(1), 43-75.

Elektronik Kaynaklar

Instagram

Dagtekin, M. E. [@musadagtekin]. (t.y.)

Kormaz, H.H. [@isaretadam]. 20/01/2024

Pehlivan, A. [@ali_pe_deaf]. 15/08/2022

Denli, §. [@sdenli89 Komedi-Dram Hikaye].2/01/2021

Denli, [@sdenli89, @dragunovandrey Komedi-Dram Hikaye]. 05/05/2020 Youtube

Akbulut, O. (Ozgurthetravel, https://www.youtube.com/watch?v=pjyrjiMfE_g, 27/11/2021). Retrieved, 19/11/2023.

Akbulut, O. (Ozgurthe travel, https://www.instagram.com/isaretadam/reel/C14SGi2sdn6/). Retrieved, 1/01/2024.

Ethical Statement/Etik Beyan: Bu çaliçmanin hazirlanma surecinde bilimsel ve etik ilkelere uyuldugu ve yararlanilan tum çaliçmalann kaynakçada belirtildigi beyan olunur. / It is declared that scientific and ethical principles have been followed while carrying out and writing this study and that all the sources used have been properly cited.

Çatiçma beyani/Declaration of Conflict: Çaliçmada kiçi ya da kurumlar arasi çikar çatiçmasinin olmadigi beyan olunur. / It is declared that there is no conflict of interest between individuals or institutions in the study. Telif Hakki&Lisans/Copyright&License: Yazarlar dergide yayinlanan çaliçmalarinin telif hakkina sahiptirler ve çaliçmalari CC BY-NC 4.0 lisansi altinda yayimlanmaktadir. / Authors publishing with the journal retain the copyright to their work licensed under the CC BY-NC 4.0