CC BY
20Cilt: 5, Sayi: 1, 2022
Vol: 5, Issue: 1, 2022
Sayfa - Page: 38-50
E-ISSN: 2667-4262
iThenticate-
X. Professional Plagiarism Prevention
DiLE AiT OGELERlN KULTURDiLBiLiMSEL ACIDAN iNCELENMESi
A CULTURAL LINGUISTIC EXAMINATION OF LANGUAGE ELEMENTS
Esra ELMACIOGLU*
MAKALE BÎLGÎSÎ ÖZET
|§|Ge% 08.12.2021 >y Kabul: 25.04.2022 Bir ulusun bireylerinin o ulusla olan baglarini oluçturan en önemli ögelerden, etkenlerden biri dildir. Dil, insani çerçevede ele alindiginda, sadece bir gereksinimin açiklanmasi olarak kullanilan bir araç olmaktan öte, insana özgü tüm duygularin yansitilma sürecine eçlik eden bir kavrami açiklar. Herhangi bir toplumun dilini analiz edebilmek için o toplumun tarihiyle birlikte etkileçim içerisinde oldugu diger toplumlarin, o dil üzerinde sagladigi etki de gözetilmelidir. Rus dilinin geliçimsel süreci de Vinogradov ve Çahmatov gibi önemli bilim insanlari tarafindan tarihsel baglamda siniflandinlmiçtir. XXI. yüzyilda ise dil ve kültür arasindaki etkileçimin dil üzerindeki etkisini ortaya koymaya çaliçan kültürdilbilim fenomeninin ortaya çikmasiyla dil ve kültürün birbirinden bagimsiz dü^ünülemeyecegi gerçegi kabul edilmektedir. Bu çaliçmada, dilin toplumlara özgü kültürel degerleri taçimasindaki önemiyle birlikte, bu önemin hangi kültürel ve etkileçimsel etmenler sonucunda bozulmaya maruz kaldigi, bozulmalarin önlenmesi amaciyla yapilmasi gerekenlerin ortaya konulmasi amaçlanmaktadir.
Anahtar Kelimeler: Dilbilim, Kültürdilbilim, Rusça, Kültürel Etkileçim, Yozla§ma.
Araçttrma Makalesi
ARTICLE INFO ABSTRACT
Received: 08.12.2021 s/Accepted: 25.04.2022 Language is one of the most important components or factors in forming relations in society. When language is considered in a human context, it refers to a concept that accompanies the process of reflecting all human emotions, rather than being a tool only used as an expression of a need. In order to be able to analyze the language of a particular society, issues such as the influence other societies have on it and on that language when they interact should also be taken into account. The developmental process of the Russian language has also been classified in the historical context related to important scholars such as Vinogradov and Shahmatov. In the 21st century, with the emergence of the phenomenon of cultural linguistics, which tries to reveal the effect of the interaction between language and culture on language, the fact that language and culture cannot be considered independently of each other is fully accepted. In this study, it is aimed to reveal the importance of language in carrying cultural values specific to societies, as a result of which important cultural and interactional factors are exposed to deterioration, and what needs to be done to prevent deterioration.
Keywords: Linguistics, Cultural Linguistics, Russian, Cultural Interaction, Corruption.
Research Article
* Dr. Ogr. Uyesi, Yozgat Bozok Universitesi, Fen-Edebiyat Fakultesi, Rus Dili ve Edebiyati Ana Bilim Dali, Yozgat / Turkiye,
E-mail: esraelmacioglu(S!hotmail.com.
ORCID https://orcid.org/0000-0003-4689-6060.
Bu makaleyi §u §ekilde kaynak gosterebilirsimz / To cite this article (APA):
Elmacioglu, E. (2022). Dile Ait Ogelerin Kulturdilbilimsel Afidan Incelenmesi. Uluslararasi Dil, Edebiyat ve Kultur Am$tirmalan Dergisi (UDEKAD), 5 (1), s. 38-50. DOI: https://doi.org/10.37999/udekad.1034152.
Extended Abstract
Language, which is one of the most effective elements in revealing the national characteristics of societies, is started to be discussed within the framework of cultural and historical concepts in the light of scientific researches made at the end of the twentieth century. These studies lead to the development of interdisciplinary fields in order to analyze the connections between language and culture. As a result of the research conducted within the framework of these concepts, cultural approaches emerge with the view that language and culture cannot be handled in a separate context. The perspective of cultural linguistics approaches is shaped around three different disciplines such as ethnolinguistics, sociolinguistics and cultural linguistics. Basically, these branches of science deal with language and culture from different perspectives. They examine the structuring of traditional forms of culture with the perspective of cultural linguistics, ethnolinguistics, mythology, folklore, ethnography and linguistics. These approaches, which are put forward with a common perspective by different disciplines examining language and culture, develop in cooperation. Language should also be accepted as the cultural code of traditional lifestyles and the cultural memory of nations. In this context, negative changes in the language of any nation will also harm the culture. Prevention of language deterioration depends on the determination of possible changes and the measures to be taken in the light of these determinations. When intercultural language and cultural exchange are considered in general, they should first be described as an indicator of harmony. The continuation of this harmony between the fields in which any culture or language affects the other language is possible when the target culture and language are handled by adaptation to the existing rules and structure. Adapting the structuring process of linguistic and cultural transitions to current conditions can be achieved through a holistic study and research in this area. In such a context, research on common approaches of disciplines such as cultural linguistics and its supporting ethnological and sociolinguistics can be given as an example.
In this study, which is a cultural linguistic research, the negative changes on language have been examined under the titles of literary language-elite culture, dialects and dialects-folk culture, simple folk language-popular culture, slang-subcultures. Along with these titles, it has been tried to convey what are the mistakes made in the spoken and written Russian language, the importance of preserving dialects and idiolects, the negative effects of slang on the representatives of culture, the research sample of the Belarusian Vitebsk Region of Maslova, a scientist working in the field of cultural linguistics. As a result of our research, the social-commercial activities and technological developments of the nations with each other are considered as one of the main reasons for the change of language with influences from outside. In order for this change to reflect positively on the target language, the necessity of revising that language in accordance with the current grammar and social structure should be taken into consideration. If regulations are not made in this context, as a result of these changes, the negative effect that occurs mostly in the language is primarily reflected on the spoken language, and the wrong uses of language become stereotyped over time. The spread of misused patterns also permeates the written language that creates artistic and scientific texts used by the elite of the society. In our research, it is revealed first of all under which headings these factors that cause language deterioration are discussed. It is observed that anti-humanist actions, which are the most important of these factors, cause young people to lose their culture of speech and traditional cultural codes, and also facilitate deterioration in the moral structure of the existing culture. Another important factor is the existence of a new computer language based on the use of electronic devices, which are at the center of our lives, and the existence of technical terms used in this context, as a result of technological developments. The penetration of all these negative effects into the target language as a synthesis is one of the main reasons for the corruption in culture. In the light of all these changes, this study guides the negative effects on the languages and cultures of nations and the precautions to be taken as a result of these effects.
Giri§
21. yuzyilda dilbilim, dili sadece ileti§im ve kavrama araci olarak degil, uluslarin kulturel kodlarini i9erisinde barindiran bir olgu olarak ara§tirmaktadir. Dilin uluslarin kulturel kodlarinin ta§iyicisi olarak kabul edildigi yakla§imin temelleri, Wilhelm Von Humboldt ve Aleksandr Afanasyevi9 Potebnya gibi onemli dilbilimcilerin 9ali§malari ile atilmi§tir (Maslova, 2004).
Ünlü dilbilimci Humboldt dil-kültür baglantisi üzerine; 'Diller, kendi ba§larina ve bagimsiz olarak dogmamakta, bagli bulunduklari kültür gevrelerinin özelliklerine göre ve özelliklerle birlikte geli§mektedirler' (Dogan 2003: 155) ifadesini kullanir. Johann Gottfried von Herder'e göre ise: 'Dil kültürün aktarim aracidir. Kültür ise bir toplulugun, bir toplumun ya§am bigimidir' (Dogan, 2003).
Bu verilen tanimlarla ele alinacak olursa, dil ve kültürün, insanoglunun ve toplumlarin ya§amlarini sürdürebilmek ifin gerekli olan besinlerden, bunlarin elde edili§lerine, giyim ku§am ve barinmalarindan, tarim-hayvancilik, balik^lik gibi ugra§larina, aile yapilarindan geleneklerine, müzik, dans, yazili ve sözlü yapitlarina, bireylerin birbirleri ile ili§kilerinde ge9erli olan kurallara, selamla§ma bi9imlerine kadar uzanan 9ok geni§ bir 9er9evede ele alinmasi gerekliligi ortaya 9ikar. Bu baglamda, budunkültürel öge olarak adlandirilan milli kültür ögelerinden olu§an dil birimlerinden söz etmekte fayda bulunmaktadir. i9erik bakimindan dil veya konu§maya ait olan budunkültürel ögeler ü9e ayrilir: 1- Halkin somut kültürünü yansitan budunkültürel ögeler; 2- Halkin manevi degerlerini yansitan deger sistemini i9eren budunkültürel ögeler; 3- Halkin ileti§im kültürünü yansitan ileti§im ve davrani§ kurallarini i9eren budunkültürel ögelerdir (Ahmetjanova, 2014). Kisaca farkli toplumlarin farkli ya§am bi9imleri vardir. Farkli toplumlar ya§adiklari ortamin cografi ko§ullarina göre ya§am bi9imleri olu§turur ve bu bi9imler budunkültürel ögelerin ortaya konulmasina yardimci olur. Örnegin; Bir Eskimo'nun yemek yiyi§inden (etin bir ucunu isirmi§ken, kalan kismini bi9akla kesmesi) bir Afrikalininkine (9anaktaki yemegi dört parmagiyla alarak agzina götürmesine), Uzakdogulularin 9ift 9ubukla karinlarini doyurmalarina, 9atal bi9ak kullanan uluslara kadar yemek yeme bi9imlerindeki farkliliklar, selamla§malarinda da kendini gösterir. Benzer bir bi9imde, Türk ve Rus kültürlerindeki misafir davetlerinde, selamla§ma, taziye ya da yemek yeme bi9iminde farkliliklar görülebilir. Uzakdogu ülkelerinde selamla§ma ve te§ekkür i9in belin bükülmesi ve iki elin üst üste 9atilarak gögse götürülmesi söz konusu iken, Türk kültüründe iki veya daha fazla sarilma, kucakla§ma ya da öpü§me selam verilen ki§iye duyulan yakinliga göre degi§ebilmekte ve samimiyet göstergesi olarak algilanabilmektedir (Dogan, 2003).
Dil bir kültür olgusudur, zira: 1) dil, atalarimizdan miras aldigimiz kültürün bile§en par9asidir; 2) dil, kültürü benimsedigimiz temel bir ara9tir; 3) dil, tüm kültür niteligi ta§iyan olgulardan en önemlisidir, kültürün özü olan bilimi, dini, edebiyati anlamak istiyorsak, bu olgulari dile benzer bir §ekilde olu§an kodlar olarak incelemek zorundayiz; dogal dil her §eyden 9ok daha geli§tirilmi§ bir modele sahiptir. Bu yüzden, kültürün bütünüyle anla§ilmasi sadece dogal dil araciligiyla mümkündür (Mosiyenko, 2014). Bu baki§ a9isiyla, herhangi bir toplumun dilini, o toplumun dilinin her biri farkli kullanan bölgelerine ya da gruplarina göre siniflandirma yapma ihtiyaci ortaya 9ikar. Rus dilini örnek gösterirsek, Vinogradov ve §ahmatov ge9mi§te dili tarihsel geli§im süreci i9erisinde ele almi§, dönemlere göre siniflandirma yapmi§lardir. Vinogradov'un siniflandirmasi:
• Milli Devirden Önceki Rus Edebi Dili (XI.-XVII yüzyillar)
• Rus Milli Dilinin Olu§umu (XVII.-XIX. yüzyilin ilk 9eyregi) §eklindedir.
§ahmatov ise yine benzer bi9imde tarihsel 9er9evede;
• Kadim Dönem (XI.-XIV. yüzyillar)
• Ge9i§ Dönemi (XIV.-XVII. yüzyillar)
• Yeni Dönem (XVII. XIX. yüzyillar) §eklinde siralami§tir (Vinogradov, 2001).
Bu siniflandirmalar Rus Dili Tarihi a9isindan olduk9a önemlidir. Rus Dili kültürdilbilim a9isindan incelendiginde eski dönemlerde yapilan 9ali§malarda 'Kilise Slav Dili', 'Kadim Rus Dili', 'Eski Slav Dili' gibi ayrimlar kullanilmi§tir (Özer, 2004). Zaman i9erisinde ara§tirmalar daha da detaylandirilip; Dil kendi i9erisinde 'Edebi Dil'(Literaturniy yazik, Литературный язык) , 'Leh9e ve Agizlar' (Dialekti i gavori, Диалекты и говоры), 'Basit Dil' (Prostoregiye, Просторечие) ve 'Argo' (Argo, Арго) olmak üzere farkli bir siniflandirmaya tabi tutulur. N.i. Tolstoy ise kültürü dört farkli grupta ele almaktadir; 'Elit Kültür' (Elitarnaya kultura, Элитарная Культура), 'Kirsal Kültür' (Derevenskaya kultura, Деревенская культура), '§ehir Kültürü' (Gorodskaya kultura, Городская культура) ve 'Profesyonel Kültür' (Professionalnaya kultura, Профессиональная Культура). Bu 9ali§mada ise dil ve kültür, ortak bir yakla§im i9erisinde kültürdilbilim a9isindan ele alinacagindan;
• Edebi Dil - Elit Kültür
• Leh9e ve Agizlar - Halk Kültürü (Narodnaya kultura, Народная культура)
• Basit Halk Dili - Halk i9in Kültür (Kultura dlya naroda, Культура для народа)
• Argo - Alt Kültürler ba§liklari altinda a9iklanacaktir (Maslova, 1997).
Bu e§le§tirmeler kültür yapisi ve dilin kullanim özelliklerine göre yapilmi§tir. Ancak herhangi bir toplumda, bu sinirlandirmalarin sabit bir düzende kalmasi birbirini etkilememesi imkansizdir. Her dil, bir yandan kendi i9inde söyleyi§ ve anlatim kolayliklarina yönelmesiyle, yeni türetmelerle, toplumdaki geli§melerle ba§kala§maya ugrarken, bir yandan da ba§ka uluslarla siki ili§kiler, yabanci kültürlerin etkisi altina girme, sava§lar ve gü9 dengeleri nedeni ile degi§ime ugrar (Dogan, 2003). Dil di§aridan aldigi etkiler sonucu farklila§ir, bu onun kültürünü de etkiler. Dil ve kültür üzerinde ger9ekle§en bu degi§im, kültürel yozla§ma ya da dil yozla§masi olarak adlandirilabilir. Bu etkile§imin örneklerinden birini, V.A. Maslova'nin Slav dilleri üzerine 9ali§tigi Beyaz Rusya'nin Vitebsk Bölgesindeki ara§tirmasi ortaya koymaktadir. Maslova, bu bölgede ya§ayan gen9lerin dili yanli§ kullanmasina sebep olan olumsuz etkenleri §u §ekilde tespit etmi§tir;
• Ulusun gen9 temsilcileri kitle kültürünün ve satanizm gibi anti hümanist hareketlerin etkisi altinda kalmi§lardir.
• Beyaz Rusya'ya özgü gelenekler günümüzde muhafaza edilememektedir.
• Gen9ler ahlaki degerlerden yoksun bir §ekilde büyümektedirler.
• Su9 dünyasi gen9lerin gözünde idealize edildiginden, kullandiklari dil üzerinde olumsuz sonu9lar ortaya 9ikarmi§tir.
Bu olumsuzluklarin ortaya 9ikardigi sonu9lar i9in, gen9lerin konu§ma tarzlarindaki degi§ikliklerden örnekler verilebilir:
• Geleneksel ve profesyonel kullanilan sözcüklerin alaçimindan ögrencilere özgü, sosyolekt olarak adlandirilan yeni bir grup dili ortaya çikmi§tir.
Örnegin; kelime anlami sabunlamak olan namilitsiya (намылиться) fiili argoda gece kulübü anlaminda kullanilan bulkotriyas (булкотряс) ifadesi namilitsiya na bulkotriyas birle§ik yapisiyla, diskoya gitmek anlaminda kullanilan shodit na diskoteku (сходить на дискотеку) yerine kullanilmaktadir.
• Suçlulara özgü dilin de gençler üzerinde önemli etkileri ortaya çikmi§tir.
Örnegin; Kapusta (капуста) lahana anlamindaki kelimenin, dengi (деньги) para sözcügünün yerine tercih edilmesi.
Düzen saglamak için kullanilan militseyskayadubinka (милицейская дубинка) polis jopu ifadesi yerine insancilla§tirici gumanizator (Гуманизатор) ya da demokratikle§tirici demokratizator (демократизатор) gibi kaliplarin türetilmesi.
• Lehçelere özgü kelimeler ile profesyonel anlamda kullanilan kelimelerin kari§imindan yeni kelimeler türetildigi gözlenmi§tir.
Örnegin; Popast v militsiyu (попасть в милицию) Polise yakalanmak ifadesi karçiliginda zaskoçits (заскочыць)1 ya da zaskoçit (заскочить)2 kelimeleri olu§turulmu§tur.
içkili meclis kurmak ifadesi olan ustroitpyanku (устроить пьянку) kalibi ise §i§e topu çevirmek ifadesini karçilamasi gereken butilbolpagulyats (В бутыльбол пагуляць) gibi alaçim bir kelime grubu ile aktarilmaktadir (Maslova, 2004).
Bu araçtirma Beyaz Rusya'da yapilmiç olmasina ragmen dillerin ve kültürlerin maruz kaldigi olumsuz koçullar birçok ulusta benzerlik göstermektedir. Gençlerin dili üzerine yapilan bu araçtirmalarin yani sira kültürdilbilim açisindan halk ve elit tabakanin kullandigi dillerde farklilaçmalar da ortaya çikmaktadir.
Edebi Dil - Elit Kültür
Bir dil, kendi içerisinde konuçma ve yazi dili olmak üzere iki ana baçlik altinda ele alinabilir. Yazi dili, eserlerde, kitaplarda, yaziçmalarda kullanilan ve kültürü devam ettiren medeniyet dilidir. Ona edebi dil, resmi dil veya ortak dil de denilebilir. Edebi dil üzerine birçok tartiçma olmasina ragmen bazi milletlerin dillerinde henüz böyle bir ayrim söz konusu degildir. Ancak edebi dil kavrami §u çekilde özetlenebilir; Edebi dil herhangi bir ulusun standart ve resmi bir çekilde belirlenip, kullanilmakta olan dilinin yazili biçimidir (Burikin, 2002).
Toplumlarda elit olarak adlandirdigimiz grup edebi dili ve elit kültürü kullanmakta olan sanat, bilim-teknik gibi içlerle ugraçan aydin kiçilerdir. Ancak çevresel faktörlerin de etkisi ile edebi dilin formunda da bozulmalar gözlenmektedir. Edebi dil ve elit kültür üzerine çaliçma yapan bilim insanlari E. Goldin ve O. B. Sirotina bu farklilaçmalari ortaya koyduklari orta edebikültür (sredneliteraturnaya kultura -среднелитературная культура) kavrami üzerine araçtirmalarinda ortaya koymaktadirlar. Bu çaliçmalarda, orta edebikültüre ait egitimli
1 Belarusçada ugramak, atlamak anlaminda kullanilan argo kelime.
2 Rusçada atlamak, ugramak anlaminda kullanilan argo kelime.
çahislarin, kelimeleri kendilerine has özgür bir telaffuzla kullandiklari, bazi üsluplari ihmal ettikleri, konuçmalarinda yabanci kelimelere siklikla baçvurduklari ve baçlica resmi kurallari ihlal ettikleri gözlenmi§tir (Maslova, 2004). Maslova da Vitebsk bölgesinde yaçayan aydin kesimin konuçma kültüründe gözle görülür bir deformasyon oldugunu saptami§, bu kesimin temsilcileri aydinlarin, bilim adamlarinin, ekonomistlerin konuçmalarinda gereksiz yinelemeler oldugunu ortaya çikarmiçtir.
Örnegin; servisnoye obslujivaniye (сервисное обслуживание) servis servisi biçiminde çevrilebilen kalip Türkçede servis hizmetleri olarak iki farkli kelime ile kullanilabilir. Rinoçniy marketing (рыночный маркетинг) Pazar pazarlama yinelemesi de ayni biçimde piyasa pazarlamasi olarak kullanilmalidir (Maslova, 2004). Rusça kullanimlarina bakildiginda, bu iki ifadede de kelime tekrarlari göze çarpmaktadir.
Bunun yani sira konuçma dilinin edebi dil üzerindeki etkisi sadece basin dilinde degil, bilimsel ve sanatsal metinlerde de görülmektedir. Tarihsel baglamda, herhangi bir toplumda konuçulan ve yazilan dilin sözvarligini ortaya koyabilmek için gazete haber dillerinin incelenmesi de farkli bir yöntem olarak kullanilabilir. Maslova, yapmiç oldugu araçtirmada bu gibi örneklere de yer vermiçtir. Örnegin 1999 yilinda Voronej Devlet Üniversitesi'nin yilda iki kez çikardigi Vestnik dergisinde yer alan bir çaliçmada §öyle bir cümle geçmektedir;
Literanurniye danniye svidetelstvuyut ob uluççenii fiziologiçeskogo sostoyaniya nasekomih pri oslablenii ih kormvih rasteniy (Литературные данные свидетельствуют об улучшении физиологического состояния насекомых при ослаблении их кормовых растений). Edebi veriler, bitkilerin yemlerinin azaltilmasi durumunda, haçaratlarin fizyolojik olarak iyileçtigini ortaya koymaktadir (Maslova, 2004).
Araçtirmaci sözü edilen örnekle, farkli alanlara ait terminoloji ve konuçma dilinin kariçmasi ile ortaya çikan ifade bozukluguna i§aret etmektedir. Edebi dil, bir toplumun herkes tarafindan net bir çekilde anlaçilmasi ve bilinmesi gereken bir olgusu iken, bu tarz hatali kullanimlar etkisini zayiflatmaktadir.
Lehçe ve Agizlar - Halk Kültürü
Merkezden uzaklaçan dil topluluklari dil içi ve dil di§i etkenlerle, kimi zaman farkli doga koçullariyla, yabanci kültürün etkisiyle ve zaman zaman bir kapali bölge oluçturarak farklilaçirlar, bunun sonucunda lehçeler (dialekti-диалекты) dogar. Ayni lehçe içerisinde küçük ayrimlar gösteren kullanimlara ise agiz (gavori-говоры) denir. Her dil, farkli bir dil ailesinden gelir ve kendi içerisinde kullanilma özelliklerine göre siniflandirilir. Örnegin Rus Dilini;
Dil ailesi -------Hint-Avrupa Dil Ailesi
Dil toplulugu-------Baltik-Slav Dilleri
Lehçe --------- Rusya Rusçasi
Agiz(çive) ---------Moskova'da Konuçulan Rusça
Birey Dili ----------Puçkin'in §iirlerinde Kullandigi Dil
Ba§liklari altinda siniflandirabiliriz. Bir ülkede, konu§ulan leh9e ve agizlar i9erisinde yayginla§an ve egemen olana ortak dil denir (Bayraktar, 2004). Leh9elerin ait oldugu toplulugun dilsel kimliginin ögrenilmesi dilin bugünü ve gelecegine temel olan ge9mi§inin korunmasi a9isindan önemlidir. Edebi dili kullanan halk ile leh9eyi kullanan halk o dili farkli bir §ekilde ifade etmektedir. N. i. Tolstoy'a göre: 'Tüm ulus kültürleri lehgeler üzerinde kuruludur' (Maslova, 2004). Bir dilde ne kadar 9ok leh9e varsa kültürü o kadar zengindir. Örnegin, Rus dilinde 'ev' kelimesi farkli bölgelerde farkli §ekilde ifade edilmektedir; "Dom, izba, hata, horomi, kuren" (Дом, изба, хата, хоромы, курень) tüm bu kelimeler aslinda insanlarin i9inde barindigi yer, konut, hane anlamindadir. Ancak tek tek incelenecek olunursa, her birinin Rusya'nin farkli bir bölgesinde kullanildigi ortaya 9ikmaktadir.
Dom: Herhangi siradan bir bina.
izba: Köyde bulunan dogranmi§ ah§aptan yapilan ev. Rusya'nin kuzey ve güneydogu bölgelerinde kullanilmaktadir.
Hata: Kilden yapilan, beyaz badanali ev ve özellikle Ukrayna, Beyaz Rusya ve Rusya'nin güneyindeki yerlerde kullanilmaktadir. .
Horomi: Genellikle iki katli, büyük evler i9in kullanilir. Yazlik ve ki§lik evler i9in de kullanilabilir. Hram (Храм) = Eski Rus9a kilise kelimesinden geldigi dü§ünülmektedir.
Kuren: Hata ile ayni anlamdadir, güney kesimlerde kullanilmaktadir. £agatay Türk9esinden, eski Özbek9ede var olan "Küran" (kalabalik, kabile, erkek grubu ve firin v.b.) kelimesinden geldigi ileri sürülmektedir (Nazvaniye jili§9a, Eri§im).
Ayni anlama sahip tek bir kelimenin bile, her bölgede farkli bir kültürden etkilenip farkli §ekilde kullanilmasi, cografi konumun kültür ve dil üzerinde 9ok büyük etkisi oldugu varsayimini desteklemektedir.
Ara§tirmaci Maslova, Kültürdilbilime Giri§ ba§likli 9ali§masinda, A. M. Pe§kovski'nin dilin leh9elere göre farkli kullani§ bi9imlerini: "konu§mayi organizmamizin yürüyü§ veya nefes alma gibi diger ali§kanlik süre9leri ile kar§ila§tiracak olursak, aydinin konu§masi köylünün konu§masindan, ip cambazinin yürüyü§ü siradan bir insanin yürüyü§ünden, bir dervi§in nefes almasi herhangi birinin nefes almasindan farkli oldugu gibi farklilik gösterecektir'' ifadesine deginir (1997). Rus9a, Beyaz Rusya, Kazakistan, Ukrayna ve Rusya gibi ülkelerde iki yüz milyon kadar ki§inin ana dili olarak kullanilmaktadir. Bu sayi, Rus9anin bu kadar geni§ topraklar ve farkli ülkelerde konu§ulmasinin, büyük leh9e farkliliklarini, bununla beraber de zengin bir kültürü i9inde barindirdiginin göstergesidir. Profesör Maslova, Vitebsk Bölgesinde Rus leh9elerini kullanan ve eski gelenekleri koruyarak günümüze kadar ya§atan yüz civarinda köyün oldugunu tespit etmi§tir. Bu bölgenin cografi durumundan dolayi 9ok farkli leh9e ve agizlara sahip sakinleri de geni§ bir yelpaze olarak kar§imiza 9ikar: Beyaz Rus agzi, birbirine kari§mi§ agizlar, Smolensk yakinlarinda Vitebsk-Smolensk agzi, Pskov sinirlarinda Vitebsk-Pskov agzi ve eski gelenekleri devam ettiren köylerde basit eski bir Rus agzi kullanilmaktadir (Maslova, 2004). Bu agizlarin korunmasi kültürel degerlerin devam ettirilmesi a9isindan 9ok önemlidir.
Halk kültürü-halk dili ve edebi dil-elit kültür kültürdilbilimin inceledigi bu iki farkli alan kar§ilikli olarak birbirlerini etkiler ve besler. Bu alanlar, kültürel kodlarin bagli bulundugu leh9e ve agizlarin korunmasi a9isindan önem arz etmektedir. Dili, kendi alaninda öne 9ikaran en önemli özelliklerinden biri de var oldugu toplumun maddi ve manevi kültürü ile olan bagliliginin o dilin sözvarligina yansimasidir. Folklor da bu yansimanin en güzel göstergelerinden biridir. Folklor, halkin manevi kültürünün efsane, inan9lar, halk felsefesi, halkin egitim durumu, estetik baki§ a9isi, sanatsal zevkleri, ahlaki deger ve idealleri gibi kavramlarini kendi i9erisinde barindirir (Maslova, 2004). Bazi ara§tirmacilar, folklor dilini leh9eler üzerine kurulmu§ bir dil olarak tanimlamaktadirlar. Kimisine göre ise folklor da kullanilan dil leh9elerin edebi dilde kullanilma bi9imidir. Bu tespitlerle, halk kültürü ve elit kültürün halk dili ve edebi dilin kar§ilikli olarak birbirini etkiledigi kesinlik kazanir.
Basit Halk Dili - Halk i?in Kültür
Konu§ma dili, edebi ve edebi olmayan dil olarak ikiye ayrilir. Edebi konu§ma dili kavrami Yu. S. Sorokin adli bir dilbilimci tarafindan öne sürülmü§tür. Sade dil leh9e, jargon ve edebi olmayan konu§ma dilinden olu§an dilin en alt katmanidir (Maslova, 2004).
Konu§ma dili, günlük ya§amda diger insanlarla kurdugumuz ileti§im sirasinda kullandigimiz sözvarligindan olu§ur. Konu§ma dili, doga9lama yöntemlerle ortaya 9iktigindan, söylenen sözlerin kuralli bir yapida olup olmadigina dikkat edilmemektedir. Bunun sonucunda, ayni dili konu§an topluluklarda dahi cografi bölgelerin farkliligindan kaynakli ifade degi§iklikleri gözlemlenebilir. Bu degi§iklikler, tarihsel süre9 i9erisinde ele alindiginda ise o dilin kültürel degi§imleri ve leh9eleri §ekillenmektedir.
Konu§ma kültürü, halkin dili kullanma §ekliyle alakali kültürünün en önemli par9asidir. Her ulusun kendi ileti§im ihtiya9larini kar§ilamak i9in temel aldigi dili kullanim §ekilleri vardir. Bu kullanim §ekillerinin, Vitebsk bölgesindeki konu§ma dili ve halk kültürü üzerindeki etkisini a§agidaki ba§liklarda belirtildigi üzere etkiledigi ortaya 9ikmi§tir:
a) Pasif ve öznesiz cümle yapilari yaygin bir §ekilde kullanilmaktadir.
Va§i zameganiya i predlojeniya budut proanalizirovani pri neobhodimosti po nim budut prinyati sootvetstvuyu§giye meri (Ваши замечания и предложения будут проанализированы, при необходимости по ним будут приняты соответствующие меры) - Türk9e olarak kar§iligi: "Uyari ve teklifleriniz tahlil edilecek, ihtiyag durumunda bunlara yönelik uygun önlemler alinacaktir" ifadesinde ve benzeri yapilarda öznenin kullanilmamasi Rus9anin konu§ma stilinin dilde ekonomi ve eksiltili cümleler ba§ligi altinda degerlendirilebilir3.
b) Kelimelerin 9ogul yapida kullaniminda arti§ görülmektedir.
Stalo jit nevmogotu (Стало жить невмоготу)= 'ya§amak canina tak dedi' kalibinda söz konusu kullanim tekil bir ifade iken daje vodolyayem (даже Водоляем), vodolyey (водолей) kova kelimesinden türetilmi§ uydurma bir fiilin birinci 9ogul §ahis 9ekiminde kullanilarak, ayni ifade yerine kullanilmasi görülmektedir.
3 Rus9anin konu§ma stili üzerine daha aynntili olarak "Rus9anin Konu§ma Stilinin Yapisal Özellikleri" ba§likli makale incelenebilir.
c) Çekimsiz isimlerin sayisi artmaktadir.
Ya odyela beloplatye (Я одела бело платье). (Beyaz elbise giydim) Cümlesi kuralli ve çekimli biçimde nadet çto (надеть что) Ya nadela beloye platye (Я надела белое платье) biçiminde kullanilmayi gerektirirken tamamen yanli§ ifade edilmektedir.
Zamarayu vimoyu (Замараю вымою). (Kirletirsem yikarim) Cümlesinde, kullanilmasi gereken §ayet yesli (если) baglacinin eksikligi, yapisal olarak ifadenin anlamini belirsizle§tirmektedir.
Otdayu podrugu zamuj (Отдаю подругу замуж). (Kiz arkada§imi koca veriyorum) ifadesinin 'arkadaçimi kocaya veriyorum' ya da 'arkadaçimi evlendiriyorum ' biçiminde kullanimi daha uygun olacaktir.
Samuyu lyubimuyu (Самую любимую). (Sevdigim) ifadesinde ise, konu§manin içerigine uygun olarak sonuna eklenecek herhangi bir kelimenin, anlami gûçlendirecegi açikardir. Ancak yazili bir metinde, bu tanimlamanin neyi içaret ettigini gorebilmek açisindan tamlamanin bir bütünsellik gostermesi beklenmelidir.
d) Çekimli isimler çekimsiz gibi kullanilmaktadir.
i proçu kayutu. (И прошу каюту). (kendim için ayrica bir kabin rica ediyorum) ifadesinde oznenin eksikligi goze çarpmaktadir.
e) Yeni türetilmi§ kelimelere daha çok yonelmektedirler.
Narkota (Наркота)- Uyuçturucu ilaçlar
Çernuha (Чернуха) - Kara kiz
Gruppovka (Групповка) - Grup ve benzeri kelimeler, genellikle gençler arasinda ve yasal olmayan grup, uyuçturucu ilaç gibi kavramlari içaret etmektedir.
f) Ozel isimleri kisa formda kullanmaktadirlar.
ivan adini Van, Pyotr adinin ise Pet çeklinde ifade biçimi.
g) Fonetik ozellikleri yanliç ya da kisaltmalarla kullanmaktadirlar.
Vaanççe (Вапще)= Voobççe (вообще) - genellikle, tamamen
Kada (Када)= Kogda (когда) - ne zaman
Tadi (Тады)= Togda (тогда) - o zaman ve benzeri kelimelerde kullanim biçimlerinde ses kaybi ortaya çikmaktadir.
Ûçûncû kültür ya da halk kültürü için kitlesel karakter ozellikleri belirleyici olmaktadir. Ûçûncû kültür edebi dile ozgü gûçlû yapilara ciddi bir çekilde zarar verdiginden, konuçma dilinde aliçik yapilardan etkilenmektedir. Bunun sonucunda da devrik cümle yapilari, normal olarak karçilanmaktadir.
Polyubila torgaça (Полюбила торгаша). (Bir saticiyi sevdim)
Na zemke yivo duça (На земке его душа). (Onun ruhu çatoda, sarayda)
Bu gibi kullanim bozukluklarinin yani sira hirsiz jargonunun edebi dile etkileri yogun bir çekilde hissedilmektedir (Maslova, 2004).
Babki (Бабки) = nine olarak da kullanilan bu kelime parayi,
Кща (Крыша)= dam, gati anlamindaki bu kelime hapishaneyi,
Kusok (Кусок) = lokma, parga anlamindaki bu kelime zorunlu asker ya da bin ruble para miktarini,
Legaviy (Легавый)= av anlamina gelen bu kelime polisi,
Musor (Мусор)= gop anlamina gelen bu kelime ise polis veya guvenlik gu9lerini ifade etmek i9in kullanilmaktadir.
Bu gibi kelimeler, son yillarda sadece su9lularin degil toplumun da siklikla kullandigi kelimeler olmu§tur. U9uncu kultur i9in belirgin bir ba§ka ozellik ise lakaplarin sadece arkada§lar i9in degil, onemli siyaset adamlari i9in de kullanilmasidir.
Beyaz Rusya Devlet Ba§kani A. Luka§enko i9in 9ingene anlaminda kullanilan tsigan (цыган) benzetmesi. Benzer bi9imde Rusya eski Devlet Ba§kanlarindan Boris Yeltsin i9in Elkin (Элькин), Yelkin (Елкин), garanti (гарант), BEN- Boris Eltsin Nikolayevig kisaltmasi (БЭН), Benya (Беня) Boris adinin kisaltmasinin daha sevimli versiyonu ve benzerleri gibi. Rusya RUSNANO Yonetim Kurulu Ba§kani ve Siyaset9i Anatoliy £ubays i9in; Anatoliy adinin kisaltmasi Tolik ve kizil anlaminda rjaviy kelimesinin birle§mesi ile Kizil Tolik (ржавый толик), sadece kizil anlaminda (rijiy), kupon anlamina gelen vauger (Ваучер) veya §ahsin gu9lulugunu one 9ikarmak i9in demir oduncu anlamina gelen jelezniy drovocek (Железный Дровoсeк) benzeri farkli lakaplar kullanilmaktadir (Maslova, 2004).
Bu tarz takma isimler kulturel degerleri i9erisinde barindirdigindan, farkli bir ulkeden gelen herhangi biri o ulkenin dilini 9ok iyi bilse bile onun i9in pek de bir anlam ifade etmemesine kar§in, ayni kulture ait iki ki§i konu§urken 9ok rahat bir §ekilde ne demek istedikleri bu kodlar yardimi ile anlayacaklardir.
Dillerin anlam i9erikleriyle par9asi olduklari kulturlerin i9erikleri arasinda tam bir ortu§me ya da ozde§lik vardir. Bir bakima §oyle de denilebilir: dil, kultur i9eriginin aynasi, onun simgelerle yansitilmasi, dile getirilmesidir. Dil ve kulturdeki degi§meler dogal sayilabilir; ancak ba§ka dillerden sozcuk alirken kurallarini da alip kendi dilinde kullanma o dilin yapi, sesbilim, anlambilim, sesletim, yazim- okuma kural ve geleneklerini bozar, dilde karga§aya neden oldugu i9in de dilde yozla§ma ba§lar (Tosun, 2005).
Yabanci kelimelerin Rus diline girmesi ile ozellikle ingilizceden kelimelerin etkisinin yogun §ekilde hissedilmesi, dili yabancila§tirir. Ornegin gen9ler memnuniyetsizlik duygularini ifade etmek i9in; ingilizce sorun anlamini ifade eden trouble kelimesini oldugu §ekliyle Rus9aya aktararak dikiy trabl (дикий трабл) kalibini; altin anlamina gelen gold kelimesini ise Rus9a altin zincir kelimesinin kar§iligi olan zolotaya tsep (золотая цепь) yerine golda (голда) olarak; ayni §ekilde ingilizce ya§li anlamina gelen old ifadesini Rus9ada tam kar§iligi olan stariy (старый) kelimesi yerine oldoviy (олдовый) yerine siklikla kullanmaktadirlar. Bu ve benzeri kelimeler sanki Rus9a gibi dogal bir §ekilde kullanilarak dilde ve kulturde bozulmaya neden olmaktadir. E. Sapir (1949), dil aktarimi ve kulturel etkile§im ile ilgili: "Bir dilin bir ba§ka dil uzerindeki en yalin etkisi sozcuk ali§ veri§idir; ancak, bu genellikle tek yonludur. Eger
kültür aki§i varsa büyük olasilikla sözcük aki§i da ka9inilmaz olacaktir'' ifadesini kullanir. Kültürlerin birbirini etkilemesi, degi§imler göstermesi etkilenen ulusun kültürü i9in yozla§maya sebep olmadigi sürece kabul edilebilir.
Kültür degi§mesi bir uyum göstergesidir, kültürler zaman i9erisinde 9evreye uyum saglarlar. Ko§ullar degi§tik9e yeni gereksinmeler ortaya 9ikar. Bunlari kar§ilamak i9in yeni sorunlari 9özecek deneme, düzenleme ve düzeltmeler yapilir. Duruma göre yeni kurum ve kurulu§lar ortaya 9ikarilir. Humboldt; "Bir ulus, dilini kuvvetle etkileyen devrimlerle kar§ila§irsa, yeni olan §eyleri yeni bi9im ve kar§iliklarla ele almalidir" der (Tosun, 2005).
Dilbilimci Maslova'nin Beyaz Rusya Vitebsk Bölgesinde yaptigi ara§tirmalardan yararlanarak buraya kadar anlatilanlarla, Rus dilindeki degi§imler ve bozulmalarin nelerden kaynaklandigi, leh9elerin ve dildeki yabanci kaynakli degi§iklerin kültürü nasil etkilediginden söz edilir. Hizli bir kültür degi§iminin ya§andigi 9agimizda ancak bu degi§imlere bilin9li bir §ekilde uyum saglayabilen toplumlarin dilleri kendilerini koruyabilmektedir. Bu da o toplumda ya§ayan insanlarin kültürlerine ili§kin egilimleri ve baki§ a9ilari ile ilgilidir. Diller uluslarin kimlikleridir, toplumlar dillerini yitirirlerse kimliklerini de yitirmi§ olacaklardir. Dünya üzerinde tek bir dil yoktur ki, ba§ka bir kültürün ya da dilin etkisi altinda kalmasin. Ancak kar§ilikli birbirini etkileyen bu degi§imin, etki ettigi dilin yazim ve konu§ma kurallarina uyum göstermesi gerekmektedir. Bu konuda dilbilimciler ortak bir baki§ a9isi ile farkli dillerden kelimelerin kendi dillerine girmesinin yanli§ olmadigi, hatali olanin ise o kelimelerin kurallari ile birlikte kendi dillerine ge9mesinin oldugunu kabul etmi§ olmalaridir.
Арго - Alt Kültürler
Herhangi bir ülke ya da herhangi bir dilde, toplumun belirli bir grubunun farkli bir bi9imde anla§mayi saglamak amaciyla olu§turdugu özel diller argo olarak tanimlanir. Jargon da bu gruba girer. Meslek gruplarinin konu§tugu argolara jargon denir (Bayraktar, 2004). Özünde, genellikle toplumlarin alt katmanlarindan bireylerin kullandigi argo, hemen hemen her ülkede, toplumun her katmaninda tutunabilmekte, ayrica bunlar arasinda argonun degi§ik türleri de ortaya 9ikmaktadir (Arslan, 2004).
Teknolojinin gösterdigi geli§meye paralel olarak bilgisayar hayatimizin her alaninda etkisini göstermektedir. Bununla birlikte, bilgisayari yogun bir §ekilde kullanan gen9 nesil ona ait yeni bir dil geli§tirmi§tir. Örnegin; bilgisayarla ugra§mayan §ahislara sözlük anlami takas olan meni (мэны), bilgisayari yeni kullanmaya ba§layanlara gaylak anlamina gelen gayniki (чайники), program hirsizlarina ingilizce hacker kelimesinden hakeri (хакеры), sadece klavyeyle ugra§anlarprogramcilar anlamindaprogrammeri (программеры), orijinal program üreticilerine ise programcilar programmisti (программисты) gibi isimler verilmektedir (Maslova, 2004).
Argo konu§ulurken kullanilan günlük konu§ma dili sözcüklerinin argo sayilabilmesi i9in; mutlaka günlük konu§ma dilinin di§inda mecazi bir anlam da ta§imasi gerekmektedir. Dilbilimci Maslova, Vitebsk Bölgesi'nin 9ok uluslu bir bölge oldugu i9in i9erisinde bir9ok toplulugun kültürel kodlarini barindirdigini saptami§, bu farkli kodlarin konu§ma kültürlerini de etkiledigini ortaya 9ikarmi§tir. Ancak bu 9ok 9e§itlilik tam bir ahenk i9erisinde sorunsuz
devam ettirilmektedir. Rus dili ve Belarus dili bir düzen i9erisinde kullanilmakta ve birbirini etkilemektedir.
Sonu?
insan topluluklarinin basit eylemlerinde ve kullandigi dilde o toplumun kültürünün olu§turan temel egilimler vardir. E. Sapir'e göre (1949); "Kültür, varligimizin yapisini belirleyen, sosyal bir süre9le ögrendigimiz uygulama ve inan9larin, maddi ve manevi ögelerin birligidir''. Toplumlar, sosyal olarak sürekli etkile§im halinde bulunduklarindan, dilleri ve kültürleri üzerindeki degi§imler ka9inilmaz olacaktir. Milli kültürel degerlerin korunabilmesi, dile ait kültürel ögelerin muhafaza edilmesi yönünde önlemlerle ger9ekle§ecektir. Öncelikle konu§ma ve yazi dilinin, sanat, bilim, teknoloji ve medya alanindaki temsilcileri, dili kullanirken gereksiz yineleme, yabanci sözcük kullanimindan ka9inarak dildeki deformasyonun önüne ge9ilmeye 9ali§malidir. Konu§ma dilinin, basin, bilimsel ve sanatsal metinler üzerindeki etkisinin azaltilmasi yönünde hassasiyet gösterilmelidir. Leh9e ve agizlarin bir dilin milli kültürel zenginligi oldugu ger9eginden yola 9ikilarak, bu zenginligin korunarak gelecek nesillere aktarilmasi konusunda gerekli önlemler alinmalidir. Halkin dili kullanma bi9imini yansitan konu§ma kültürünün, özellikle farkli bir kültürün tüm nüanslarini ögrenmede en etkili yol oldugu unutulmamali, yabanci dillerdeki kültürel kodlarin i§aretlerinden biri olarak bu yapilarin detaylica ögrenilmesi, ayni zamanda konu§ma diline yabanci dillerden nüfuz eden kelimelerin, hedef dilde bozulmaya sebebiyet vermemesi i9in o dilin bi9imsel özelliklerine uyum saglayacak bir bi9imde kullanilmasi gerekmektedir.
Kültür ve dil üzerindeki degi§imler, yenilenen yapilari, yeni kullanimlari ortaya 9ikarmakla birlikte, bu degi§im geli§me ve bozulma olarak iki farkli yönde kar§imiza 9ikabilir. Kültürel kodlarin sakli oldugu dillerin muhafaza edilmesi, toplumlarin tarihi ve manevi degerlerinin devam ettirebilmesi i9in en önemli ko§uldur. Kültürel etkile§imlerin XXI. yüzyil teknolojik geli§meleri 9er9evesinde önüne ge9ilmesi imkansiz, hatta ge9mi§ 9aglara oranla 9ok daha ciddi oranlarda gözlemlenmektedir. Bunun sonucunda dil ve kültürlerde ortaya 9ikan yozla§manin minimum düzeyde tutulabilmesi o topluma ait tüm bireylerin ortak 9ali§masi sonucunda ger9ekle§ebilir. Bunun saglanabilmesi i9in dil ve kültür üzerine yapilan 9ali§malarin önem kazanmasi ve bu konuyu dogru bir §ekilde inceleyecek bilim insanlarinin yeti§tirilmesi i9in gerekli 9ali§malarin yapilmasi gerekmektedir.
Kaynak^a
Ahmetjanova, Z. K. (2014). Ulusun Somut Kültürünün Dile Yansimasi. (S. Ertonga, £ev). O.
Kozan (Editör). Kültürdilbilim Temel Kavramlar ve Sorunlar i9inde (s.113-123). Gazi
Kitabevi.
Aksan, D. (2003). Dil, §u Büyülü Düzen. Bilgi Yayinevi. Arslan, M. (2004). Argo Kitabi. Kitabevi. Bayraktar, N. (2004). DilBilimi. Nobel Yayinevi.
Burikin, A. A. (2002). O sootno§enii ponyatii literaturniy yazik i pismenniy yazik. Materiyali konferentsii, posviya§ennoy 90-letiyu so dnya rojdeniya glena korrespondenta RAN A.N. Desnitskoy, SP6. (Eri§im) http://www.philology.ru/linguistics1/burykin-02.htm.
Janda, A. Laura, From Cognitive Linguistics To Cultural Linguistics, For publication in Slovo a smysl/Word and Sense (ISSN1214-7915)(Eri^im) hum. uit. no/.../janda%20slovo%20a%20sm (20.08.2021).
Jukov, V. P. (2007). Slovar Russkih Poslovits i Pogovorok. Russkiy Yazik Media.
Mosiyenko, L. V. (2014). Kulturdilbilimde Ozolgularin Siniflandirma Sorunu. (E. Ugurlutan, £ev). O. Kozan (Editor). Kulturdilbilim Temel Kavramlar ve Sorunlar i^nde (s.87-100). Gazi Kitabevi.
Maslova, V. A. (1997). Vvedeniye v Lingvokulturologiyu. Naslediye.
Maslova, V.A. (2004). Lingvokulturologiya. Akademiya.
"Nazvaniye Krestyanskogo Jili§9a". (Eri§im)http://www.gramota.ru/book/village/map1.html (19.07.2021).
Ozer, Z. B. (2004). Rus Dilinin Geli§im Evreleri. £etin Ofset.
Sapir, Edward (1949). Selected Writings in Language, Culture and Society. University Of California Pres.
Tosun, C. (2005). Dil zenginligi, yozla§ma ve Turk9e. Journal of Language and Linguistic Studies Vol.1. (2): 136-154. https://dergipark.org.tr/tr/pub/jlls/issue/9922/122801 (15.10.2021).
Vinogradov, N. V. (2001). Komputurniy Sleng i Literaturniy Yazik; Problemi Konkurentsii. isledovaniye po slavyanskim yazikam (6): 203-216. (Eri§im) http://www.philology.ru/linguistics2/vinogradova-01.htm (02.10.2021).
Cati^ma beyani: Makalenin yazari, bu 9ali§ma ile ilgili taraf olabilecek herhangi bir ki§i ya da
finansal ili§kileri bulunmadigini, dolayisiyla herhangi bir 9ikar 9ati§masinin olmadigini beyan
eder.
