CC BY
10□ывжаы
INTERNA'nONALJOURNAL OF LANGUAGE, LITERATURE AND CULTURE RESEARCHES МЕЖДУНАРОДНЫЙ ЖУРНАЛ JIИ II I ВИСТИЧ EC KU X. ЛИТЕРАТУРОВЕДЧЕСКИХ И КУЛЬТУРОЛОГИЧЕСКИХ ИССЛЕДОВАНИЙ
E-1SSN: 2667-4262
Atif/Citation: Beyitoglu, Y. K. (2024). Gösterge bilimi ve agizlar: Erzincan agzi örneginde göstergelerin nitelikleri. Uluslararasi Dil, Edebiyat ve KültürArapirmalanDergisi (UDEKAD), 7 (1), s. 142-155. DOI: https://doi.org/10.37999/udekad.1432705
Yahya Kemal BEYÎTOGLlf
GÖSTERGE BÎLÎMÎ VE AGIZLAR: ERZÎNCAN AGZI ÔRNEGÎNDE GÖSTERGELERlN NÎTELÎKLERÎ_
ÖZET
Dil, kendisiyle ilgili bütün kurallarin ötesinde derin bir anlam dünyasina sahiptir. Bütün dil bilgisi kurallari da anlamin açikça iletilmesine yardim etmektedir. Bu sistem içindeki en önemli ögelerden biri sözcüklerdir. Sözcükler, göstergelerden oluçan sistemleri inceleyen gösterge biliminin de temel kavramlanndandir. Öncelikli amaci anlaçilmak olan iletiçim çekillerinde yalin, kisa ifadelerin seçildigi ve beden dilinin de siklikla iletiçime eçlik ettigi görülmektedir. Agizlar da insanlarin kisa, sade anlatimlarla ve bazen de beden dili araciligi ile kendilerini ifade ettikleri dillerdir. Bu nedenle agizlarda tercih edilen göstergeler büyük bir çagnçim gücüne sahiptir. Bu çaliçmada Erzincan agzindaki göstergeler, nitelikleri baglaminda Kloepfer'in tasnifi esas alinarak incelenmiçtir. Buna göre göstergeler, öncelikle "ikona tipi göstergeler", "belirleyici, dizin tipi göstergeler" ve "simge tipi göstergeler" olmak üzere üç bölüme aynlmiçtir. Ardindan ikona tipi göstergeler, "yansimali (onomatopeic) ikona tipi göstergeler" ve "fonemlerin ikoniklik anlami kazandirdigi ikona tipi göstergeler" çeklinde iki baçlik altinda incelenmiçtir. Simge tipi göstergeler ise "eçya-alet, yapi-yer adi niteligindeki simge tipi göstergeler", "beslenmeyle ilgili simge tipi göstergeler", "fiziksel özellikleri betimleyen simge tipi göstergeler", "yer-yön, tarz-durum bildiren simge tipi göstergeler" ile "hareket bildiren simge tipi göstergeler" olmak üzere beç alt baçliga aynlarak ele alinmiçtir.
Anahtar kelimeler: gösterge bilimi, agiz, Erzincan agzi, gösterge.
SEMIOTICS AND DIALECTS: QUALITIES OF SIGNS IN THE CASE OF ERZlNCAN DIALECT_
ABSTRACT
Language has a deep world of meaning beyond all rules about it. All grammatical rules also help convey the meaning clearly. One of the most important elements in this system is words. Words are also one of the basic concepts of semiotics, which studies systems consisting of signs. It is seen that in forms of communication whose primary purpose is to be understood, simple, short expressions are chosen, and body language often accompanies communication. Dialects are languages in which people express themselves with short, simple expressions and sometimes through body language. For this reason, the signs preferred in dialects have a great connotation power. In this study, the signs in the Erzincan dialect were examined based on Kloepfer's classification in the context of their qualities. Accordingly, signs are divided into three parts: "icon-type signs", "identifier, index type signs" and "symbol type signs". Then, icon-type signs were examined under two headings: "onomatopoeic icon-type signs" and "icon-type signs in which phonemes give iconic meaning". Symbol type signs are discussed under five subheadings: "symbol type signs in the nature of itemtool, structure-location name", "symbol type signs related to nutrition", "symbol-type signs depicting physical characteristics", "symbol type signs indicating location-direction, style-situation" and "symbol type signs indicating movement".
Keywords: semiotics, dialect, the Erzincan dialect, sign.
* Ögr. Gör. Dr., Adiyaman Üniversitesi, Besni Ali Erdemoglu Meslek Yüksekokulu, Adiyaman / Türkiye. E -posta: [email protected] / Lecturer, PhD, Adiyaman University, Besni Ali Erdemoglu Vocational High School, Adiyaman / Turkey. E-mail: [email protected]
Makale Bilgisi (Article Info): Araçtirma makalesi / Research Article, Makale Geliç Tarihi (Received): 06.02.2024, Makale Kabul Tarihi (Accepted): 25.03.2024
Giriç
Dil, insanlarin hem dü§ünce dünyalarini ve kültürel yaçantilarini §ekillendiren bir olgu hem de birbirleriyle ileti§im kurmak için kullandiklari en yaygin araçtir. Dilin bile§enlerinden biri olan sözcükler ise ses ve anlam degeri taçimalari yönünden iletiçim döngüsünde önemli rol oynamaktadir. Sözcükler, genel olarak toplum yaçami içinde ele alinan gösterge dizgelerini inceleyen ya da anlamlamayi ele alan bilim §eklinde tanimlanan (Vardar, 2007, s. 106) gösterge bilimi açisindan da ayri bir yere sahiptir.
1960'lardan sonra bagimsiz bir bilim hâline gelen gösterge biliminin temelleri F. de Saussure ve C. S. Peirce tarafindan atilmi§ ve buna bagli olarak gösterge bilimi, iki ana akim etrafinda §ekillenmi§tir. L. Hjelmslev, R. Barthes, C. Lévi-Strauss, J. Kristeva gibi isimler Saussure'ün toplumsal gösterge bilimine dayanan Avrupa gelenegini; C. W. Morris, I. A. Richards, C. K. Ogden, U. Eco gibi araçtirmacilar ise Peirce'ün anlamlamaya dayanan Amerika gelenegini benimsemiçlerdir (Güne§, 2012, s. 38).1
Rifat, gösterge biliminin temel ögesi olan "gösterge" kavramini; kendi diçinda bir §eyi temsil eden ve bu temsil ettigi §eyin yerini alabilecek nitelikte olan her çeçit biçim, nesne, olgu vb. §eklinde tanimlamakta, dogal dillerin de gösterge olarak adlandirilan birimlerin (örnegin sözcükler) kendi aralarinda kurduklari iliçkilerden oluçtugunu belirtmektedir (2009, s. 11). Bu baglamda, dil göstergesi ise bir gösteren (bir ses imgesi) ile bir gösterilenin (bir kavram) birleçiminden oluçan iki yönlü bir bütün biçiminde açiklanabilmektedir (Vardar, 1998, s. 76-77).
insan dilinin temel belirleyicilerinden biri kabul edilen nedensizlik (arbitrariness) ilkesine göre, gösteren ile gösterilen arasinda dogal, zorunlu bir bag bulunmamaktadir. Örnegin, masa sözcügü ile bu sözcügün anlattigi nesne arasinda dogal bir iliçki söz konusu degildir, bu nedenle masa sözcügü bütün dillerde farkli §ekillerde kullanilmakta ve sadece yansimali sözcüklerde (onomatopeic words) nedensizlik yerine tikel bir nedenlilik (motivation) oldugu varsayilmaktadir (imer vd., 2011, s. 191). Sari, nedensizlik ilkesinin sözcüklerin zaman içinde degiçmesine, çeçitlenmesine, çok anlamli ve çok içlevli özellikler taçimasina yardimci oldugunu ifade etmekte ayrica kedinin çikardigi sesin Türkçede miyav, ingilizcede meow, Fransizcada miaou, Çincede miao biçiminde oldugu örnegini aktararak nedenli göstergelerde degiçmelerin çok az oldugunu vurgulamaktadir. Sari, ayni zamanda nedenli göstergelerin ikonik göstergeler olarak tanimlanabilecegini belirtmektedir (2023, s. 32-33)2 Saussure'ün bilimsel boyut kazandirdigi nedensizlik/nedenlilik ilkesine bazi dil bilimciler ise karçi çikmaktadir. Öyle ki É. Benveniste ve L. Hjelmslev'e göre, dilin içleyiçi açisindan gösteren ile gösterilen arasinda zorunlu ve karçilikli bir ön varsayim iliçkisi söz konusudur (Rifat, 2013, s. 167).
R. Kloepfer, Poetik und Linguistik - Semiotische Instrumente (§iir ve Dil Bilimi - Gösterge BilimselAraçlar) adli eserinde göstergelerin özelliklerini "Gösterge Bilimsel Ön Koçullar" baçligi altinda inceleyerek göstergeleri siniflandirmiçtir (1975, s. 35-37). Aksan, R. Kloepfer'in bu tasnifi C. S. Peirce ve R. Jakobson gibi isimlerin çaliçmalari içiginda gerçekleçtirdigini belirterek
1 Gösterge biliminin temel kavramlan, konusu, tarihi vb. hakkinda aynntili bilgi için bk. Vardar (1998), Aksan (2006), Rifat (2009), Gûneç (2012).
2 Sari, dil ikonikligini ele aldigi çaliçmasinda özellikle ses ikonikligi ve görsel ikoniklik kavramlari üzerinde durmaktadir. Bu baglamda, uzakta olan nesnelere içaret edilirken uzun ünlülerin kullanimi veya normal süreli ünlülerin uzatilmasi, yakinda olan nesnelere içaret edilirken ise normal süreli veya kisa ünlülerin tercih edilmesi gibi ses ikonikligiyle ve Vyaka, T cetveli, L koltuk gibi görsel ikoniklikle bagdaçtiriïabilecek örnekler siralamaktadir (bu konuda ayrintili bilgi ve daha fazla örnek için bk. Sari, 2023).
göstergeleri ikona tipi göstergeler; belirleyici, dizin tipi göstergeler ve simge tipi göstergeler olmak üzere ûç türe ayirdigini aktarmaktadir (2006, s. 39).
Konuçma dili gibi öncelikli amaci anlaçilmak olan iletiçim §ekillerinde yalin, kisa ifadelerin seçildigi ve beden dilinin de siklikla iletiçime eçlik ettigi görülmektedir. Ayni zamanda bu türden iletiçimlerde kullanilan göstergelerin nitelikleri de dikkat çekicidir. Örnegin agizlarda tercih edilen göstergeler büyük bir çagri§im gücüne sahiptir. Bu durum, agizlarin gündelik ihtiyaçlarin kar§ilanmasinda kullanilan sözlü bir iletiçim §ekli olmasi ve o agzi konuçan bireylerin bu göstergeler üzerinde saglam bir uzlaçmaya sahip olmalariyla açiklanabilir.
Dilin dogal içleyi§i içerisinde insanlarin kendilerini en rahat biçimde ifade ettikleri, belli bir yere özgü, yazi dili hâline gelmemiç diyalektlere "agiz" adi verilmektedir. Agizlar bakimindan bir mozaigi andiran Türkiye'nin cografi, kültürel ve tarihsel özellikleri, Türkçenin agizlarini §ekillendirmi§ ve çe§itlendirmi§tir. Osmanli Devleti'nin zengin kültürü, islamiyet etkisi, Orta Asya'dan Anadolu'ya göçen Türk boylarinin beraberlerinde getirdikleri dil özellikleri, Selçuklu ve Roma Dönemlerinin izleri Türkiye TCrkçesi agizlarinin söz varligini zenginle§tiren ögeler arasinda yer almaktadir. Agizlarin söz varligi hem Türk dilinin köklü geçmiçi hem de konuçma dilinin incelikleri hakkinda ipuçlari sunmaktadir. Bu nedenle dil bilimciler, kültür araçtirmacilari ve dil meraklilari için agizlar, Türk dilinin zengin dokusunu kefetmek adina önemli bir kaynak durumundadir.
Türkiye Тш-kçesi agizlari üzerine yapilan çaliçmalar, görece kisa ancak yogun çabalara dayanan bir geçmiçe sahiptir. Korkmaz, Anadolu agizlari üzerine yapilan ilk çaliçmanin 1867 yilinda A. Maksimov tarafindan yapildigini ardindan J. Thury, I. Kunos, M. Hartmann, M. Räsänen gibi isimlerin bu alanda öncü olduklarini belirtmekte, 1940 yilindan sonra ise daha verimli ve "yerli araçtirmacilar dönemi" olarak nitelendirilebilen bir sürecin baçladigini ifade etmektedir (1976, s. 143-144). Bu s^eçte, Türk Dil Kurumu tarafindan yürütülen derleme çaliçmalari neticesinde hazirlanan ve 1932-1960 yillari arasinda halk agzindan derlenmi§ Türkçe veya Tür^ele§mi§ sözleri içine alan Derleme Sözlügü, alana önemli katkilar saglamiçtir. Ö. A. Aksoy, A. Caferoglu, E. Gemalmaz, T. Gülensoy, A. B. Ercilasun, L. Karahan, H. i. Delice, A. Buran gibi isimlerin çaliçmalari hem Anadolu agizlarinin ses bilgisi ve söz varligi özelliklerinin incelenmesine hem de agiz araçtirmalarinin yöntem bilimsel geliçimine rehberlik etmiçtir. Ayrica agizlar hakkinda yazilan çok sayida makale, lisansüstü tez ve Türk Dil Kurumunun yürüttügü Agiz Araçtirmalari Çaliçtaylari ba§ta olmak üzere bu konuda düzenlenen ulusal ve uluslararasi sempozyumlarda sunulan bildiriler ile Türkiye Tm'kçesinin agizlari birçok yönden ele alinarak incelenmiçtir. Agizlarin siniflandirilmasi, araçtirmalarda çeviri yazi içaretlerinin farkli kullanilmasi ve yöntem belirsizlikleri ise agiz çaliçmalarinda kar§ila§ilan en önemli sorunlar olarak görülmektedir.3 Günümüzde i§ ve ugra§ alanlarinin degiçmesi, okur-yazarlik oraninin artmasi, teknolojinin ilerlemesi ve yayginlaçmasi gibi geliçmeler agizlardaki yerel izleri giderek silmekte ve agizlari ö^ünlü dile yaklaçtirmaktadir.
Bu çaliçmada, Erzincan agzi örneginde varliklarin sesi, çekli veya hareketi hakkinda bilgi veren; zihinde görsel-içitsel bir imge oluçturan ve genellikle el-kol hareketleri ba§ta olmak üzere beden dili ile birlikte kullanilan göstergeler Kloepfer'in tasnifi esas alinarak incelenmiçtir. Buna
3 Agiz çaliçmalarinin tarihi ve çaliçmalarda karçilaçilan sorunlarla ilgili ayrintili bilgi için bk. Korkmaz (1976), Akar (2006), Demiray (2008), Demir (2012).
göre göstergeler niteliklerine göre öncelikle ikona tipi göstergeler; belirleyici, dizin tipi göstergeler ve simge tipi göstergeler olmak üzere ü9 bölüme ayrilmi§tir. Ardindan ikona tipi göstergeler, yansimali (onomatopeic) ikona tipi göstergeler ve fonemlerin ikoniklik anlami kazandirdigi ikona tipi göstergeler §eklinde iki ba§lik altinda incelenmi§tir. Simge tipi göstergeler ise e§ya-alet, yapi-yer adi niteligindeki simge tipi göstergeler, beslenmeyle ilgili simge tipi göstergeler, fiziksel özellikleri betimleyen simge tipi göstergeler, yer-yön, tarz-durum bildiren simge tipi göstergeler ile hareket bildiren simge tipi göstergeler olmak üzere be§ alt ba§liga ayrilarak ele alinmi§tir.
1. Erzincan Agzinda Göstergelerin Nitelikleri4
1.1. ikona Tipi Göstergeler
ikona tipi göstergeler; nedensiz ögeler gibi olmayan, nesneleri tanima ve animsama sirasindaki algilama i§lemine benzer bi9imde olu§turularak resimleri, fotograflari andiran göstergeler bi9iminde a9iklanmaktadir (Aksan, 2006, s. 39). Bir kurbaganin, inegin veya guguk ku§unun seslerinin farkli halklar tarafindan farkli §ekillerde algilandigi ve ikonik olarak temsil edildigi bilinmektedir. insanlar -özellikle 9ocuklar- örnegin bazi sesleri (motor vb.) taklit ettiklerinde ikonik dil i§aretlerini dogal olarak kullanmaktadir (Kloepfer, 1975, s. 36).
Bu a9iklamalardan Kloepfer'in ikona tipi göstergelerle yansimali sözcükleri kastettigi anla§ilmaktadir. Bazi söcüklerin ise sahip olduklari fonemlerle ikoniklik anlami kazandigi söylenebilir. Buna göre ikona tipi göstergeleri, yansimali (onomatopeic) ikona tipi göstergeler ve fonemlerin ikoniklik anlami kazandirdigi ikona tipi göstergeler olmak üzere iki türe ayirmak mümkündür.
1.1.1. Yansimali (Onomatopeic) ikona Tipi Göstergeler
Dogadaki canli ve cansiz varliklarin 9ikardigi seslere benzer seslerle olu§turulan sözcüklere yansimali sözcük adi verilmektedir. Bu tür sözcükler, nedenli gösterenler niteliginde olduklari i9in gösterilenleri arasinda dogrudan bir ili§ki kurulabilmekte ve zihinde görsel-i§itsel bir imge olu§turmaktadir.
ba?cildatmax §apur §upur yemek. ba?cik Öpücük.
cingirik Hayvanlarin boynuna takilan 9ingirak.
cingirlax Ke9ilere takilan 9an.
cip cip £ocuk yikanmasi.
^apbik El 9irpma, alki§.
fikgilamak Kaynamak.
giggilamax Tavuk sesi.
gulka yatmak Tavugun kulu9kaya yatmasi.
4 Bu bölümde listelenen göstergeler, Mukim Sagir'in Erzincan ve Yöresi Agizlari inceleme-Metinler-Sözlük (1995) ve Mehmet Cihat Üstün'ün Erzincan (Merkez) Agzinin Ses Bilgisi ve Söz Varligi (2008) adli 9ali§malanndan yararlanilarak belirlenmi§tir. Sözcük se9iminde genellikle yazi dilinde kullanilmayan ve Türk9e ya da Türk9ele§mi§ sözcükler tercih edilmi§ ve sözcükler 9eviri yazi i§aretleri degi§tirilmeden aktanlmiijtir.
gukguk Tavuk sesi. gumbik Yumruk. himik Burnundan konuçan. loggur Kaynama sesi. $aplah Tokat
vizit Otobüs, minübüs gibi ta§it.
1.1.2. Fonemlerin Ikoniklik Anlami Kazandirdigi Ikona Tipi Göstergeler
Bazi nedensiz gösterenleri oluçturan ünlü veya ünsüzlerin ses özellikleri bu sözcüklere ikoniklik anlami kazandirabilmektedir. Erzincan agzinda tespit edilen bidilik, gidik, minik gibi sözcüklerde çogunlukla düz veya dar ünlüler geçmekte, sözcükler "ik/ik/uk/ük" sesleriyle bitmekte ve k^ültme, ilgili türün k^ügü/yavrusu olma anlami taçimaktadir. Dolayisiyla düz veya dar ünlülerin ve "ik/ik/uk/ük" sesinin bu sözcüklere ikoniklik özelligi kazandirdigi söylenebilir. Sari da bu konuda k^ük, kibar nesnelerin veya durumlarin düz veya dar; büyük, kaba kavram, nesne veya durumlarin, kiçilerin ise yuvarlak veya geni§ ünlülü sözcükler etrafinda tanimlandigini belirtmektedir (2023, s. 36).5 Ayrica "ik/ik/uk/ük" sesi, bu örneklerin bazilarinda ek olarak görev yapmaktadir. Güzel, Türkiye Trnkçesi Agizlarinda Söz Yapimi adli çaliçmasinda yazi dilinde i§lek olmayan; benzerlik, küçültme ve sevgi ifade eden +(I)k / +(U)k ekinden söz etmektedir (2015, s. 136-144). Bu baglamda Sari, dünya dillerinde k^ültme eklerinin genellikle /ç/, /k/, /§/ gibi ünsüzler ve /i/, /i/ gibi ünlülerle oluçtugu genel bir egilim olarak gözlemlenmese de belli örneklemde k^ültücü içlevdeki eklerin sevgi, acima gibi yan içlevleriyle beraber genellikle bu seslerle ifade edildigini aktarmaktadir (2020, s. 39). Diger taraftan Erzincan agzinda tespit edilen log, ohlovu, dürüm gibi örneklerde sözcüklerin yuvarlak ünlülerden oluçtugu ve anlamlarinin da yuvarlaklikla ilgili oldugu görülmektedir.
biçik Küçük dana.
bidilik Küçücük.
bicimcik K^ücük.
bi pirtik Küçücük, k^ü^e.
cilifistik Ufak tefek, çelimsiz.
cindilik Ufacik.
cücük Ku§, tavuk yavrusu; civciv. çitirik Küçük ve ince dal parçalari.6 damik Basit yapili küçükçe ev; hayvan kulübesi. douz topu Vücudun tortop olma hâli.
5 Sari, ayni zamanda E. Sapir'in uyguladigi bir deneyi aktarmaktadir. Deneyde, deneklere ingilizcede herhangi bir anlam taçimayan mal ve mil sözcüklerinin her ikisinin de "masa" anlamina geldigi ifade edilmiç, ardindan hangisinin daha büyük bir masayi belirttigi sorulmuçtur. Denekler, mal sözcügünün mil'e göre daha büyük bir masayi temsil ettigini vurgulamiçlardir (2023, s. 36).
6 Bu sözcük, ayni zamanda "yansimali (onomatopeic) ikona tipi gösterge" özelligi taçimaktadir.
dürüm Dürmek, açik ekmegin katikla dürülerek aldigi biçim.
enük Kedi, köpek yavrusu.
fèrik Küçük, genç tavuk.
gidik Kuzu, oglak.
gidmirik Ufacik.
gop gop açmak Top top açmak.
goz Ceviz.
gudik Köpek yavrusu. kop Top; yumak. kurik At yavrusu, tay.
log Toprak damlarin üstünde duran, damin üstündeki özel topragi bastirmaya yarayan, silindir biçiminde agir ta§.
minik Kedi yavrusu.
mozzik K^ük, genç öküz.
ohlovu Hamur açmaya yarayan, bir metreye yakin uzunlukta, yuvarlak, agaç mutfak araci. oluh Uzunca, yarim yuvarlak su borusu. tombilik Tombulca. vizzik Sivrisinek.7
1.2. Belirleyici, Dizin Tipi Göstergeler
Belirleyici, dizin tipi göstergeler; gösterilenle gösteren arasinda gerçek bir ili§kiye, nedensellige i§aret eden, parmak izleri, kendiliginden gelen bagirmalar gibi belli bir olay ya da durumu ortaya koyan göstergeler olarak ifade edilebilir. TCrkçede, vaatte bulunan bir kimsenin yüksek sesle "söz!" demesi, piçmanlik belirtisi olarak yüksek bir tonla söylenen "tüh!" ünlemi gibi. (Aksan, 2006, s. 39). Dolayisiyla sesin yüksekligi, yumuçakligi veya sertligi, tonlamalar, muhatabimiza heyecanimizi gösterebilmek için kullandigimiz sözler bu tip göstergeler arasinda sayilabilir (Kloepfer, 1975, s. 36).
Kloepfer, burada insanlarin ruhsal durumlarini ve duygularini ünlemler ya da sesletimdeki degiçimler ile yansitabildiklerini anlatmaktadir. Bu çerçevede belirleyici, dizin tipi göstergelerin özellikle konuçma dilinde önem kazandigi söylenebilir.
abo Çaçkinlik ünlemi.
bögürmek Hayvanca bagirmak.
çemkûrmek Azarlamak, paylamak, bagirarak cevap vermek. di "Haydi!" manasinda bir hitap §ekli. egleç/eyleç Dur, bekle!
7 Bu sözcük, ayni zamanda "yansimali (onomatopeic) ikona tipi gösterge" özelligi taçimaktadir.
ena §a§kinlik ünlemi.
fira tutmax Sinirlenmek.
gaypit "Birak!" anlaminda bir söz.
gemini gevreme Hirsini alamama hali.
herslenmek Sinirlenmek.
taa galmak §a§a kalmak.
te he/te ho "£ok gördük!" anlaminda bir söz.
tehe "Bo§una, umrunda degil!" anlaminda bir söz.
tehe§ "Ne yapayim, bana ne?" anlaminda bir söz.
tehretmek Sitem etmek.
1.3. Simge Tipi Göstergeler
Simge tipi göstergeler, gösterilenle gösteren arasinda herhangi bir benzerlik ya da ilgiye dayanmayan, yalnizca topumun bir uyu§ma ürünü olarak kullanilan göstergelerdir ve bir dildeki sözcüklerin 9ogunlugu bu tür göstergelerden olu§maktadir (Aksan, 2006, s. 39).
Bazi nedensiz gösterenlerin kar§iladigi nesne, varlik ya da durumlar, gündelik ya§amda önemli bir yer tutar ve neredeyse insan ya§aminin ayrilmaz bir par9asi durumundadir. Bu nedenle söz konusu nesne veya varliklarin §ekilleri ya da durumlar, bir anlamda insan zihnine kazinmi§ gibidir. Bu sözcükler i§itildiginde zihinde hemen görsel bir imge belirir. Bu imge ise net, nesnel ve kolay kolay degi§meyen niteliktedir. Bu durum, agizlarda kolaylikla ve yaygin §ekilde gözlemlenebilmektedir. £ünkü agizlarin bir dile göre daha sinirli bir cografyada ve daha az sayida ki§i tarafindan konu§uluyor olmasi, göstergeler üzerindeki toplumsal uzla§mayi artirmaktadir.
Gündelik ya§amda önemli bir yer tutan simge tipi göstergeleri, gündelik ya§amdaki ilgilerine göre tasnif etmek mümkündür. Böylece simge tipi göstergeler; e§ya-alet, yapi-yer adi niteligindeki simge tipi göstergeler, beslenmeyle ilgili simge tipi göstergeler, fiziksel özellikleri betimleyen simge tipi göstergeler, yer-yön, tarz-durum bildiren simge tipi göstergeler ile hareket bildiren simge tipi göstergeler bi^minde siniflandirilabilir.
1.3.1. E$ya-Alet, Yapi-Yer Adi Niteligindeki Simge Tipi Göstergeler
Erzincan agzinda tespit edilen e§ya-alet, yapi-yer adi niteligindeki simge tipi göstergeler, genellikle tarim ve hayvancilik ile kadinlarin mutfak i§lerini yaparken kullandiklari ara9lardan olu§maktadir. Yani bu ara9lar, ge9mi§te insanlarin gündelik ya§amlarinin ayrilmaz bir par9asi durumundaydi ve bu sözcükler i§itildiginde insanlarin zihninde söz konusu e§yanin, aracin ya da yapinin §ekli canlanmaktaydi. Tarim ve hayvanciligin eski önemini yitirmesi, makinele§me, insanlarin ilgi alanlarindaki farklila§malar, degi§en ya§am ko§ullari gibi durumlar nedeniyle bu sözcüklerin büyük bir kisminin bugün i9in kullanimdan dü§tügü ve bir kisminin yerlerini ba§ka simge tipi göstergelere biraktigi söylenebilir.
ahderi? Börek veya yufkayi 9evirmede kullanilan ara9.
anadut Ot, sap toplamakta kullanilan kivrik di§li aga9tan ara9.
biçgi Testere.
cag Kisa örgü §i§i; simetrik dizili§li tahta, demir çubuklarin her bin.
çiyrih ip sarmaya yarayan araç; yeni yürümeye baçlayan çocuklarin yürümesine yardimci araç.
debbe/debpi Bakirdan yapilmi§, testi biçiminde su veya ayran kabi.
degirman Ögütme yeri veya araci.
dirmih Tirmik.
dibek Agaç havan.
dink Dögme yapmakta yararlanilan degirmen ta§i.
dolah Dolanarak saran e§ya, kuçak.
dölcek Kûçûk, alti yuvarlak, derin kuyu su bakraci.
egiç Tandirlarda veya ocaklarda kullanilan, bir ucu çengel çeklinde sivri, diger ucu yassi, demirden araç.
ergimadi Ot, sap toplamaya yarayan, agaçtan, uzunca, iki diçli çiftçi aleti.
gandirif Öküz arabasini, sabani hayvanlarin boyunlarinda taçidiklari agaca baglayan agaçtan halka.
gebre Keçi kilindan yapilmi§, hayvanlarin timarinda kullanilan kese. gindira Hamur oklavasi.
girik Çengel uçlu egirme, dokuma aleti; egri uçlu bag biçagi. god Sacdan yapilmiç tahil ölçme kabi.
gugirik iplerin uç kismina takilarak ot yüklemeye yarayan parça. harer Saman taçimaya yarayan, kildan dokunmuç büyük çuval.
hatirceg/hatircek Tandir üzerine tencere, güveç, kazan koyabilmek için tandir üzerine konan, açilir kapanir demir izgara.
hildirik Merdane.
hini Deri yayik.
irapata Hamurun açildiktan sonra üzerine serilerek tandira vurulmasini saglayan, yastik çeklinde araç.
kalik Eskimiç, ayaga takilarak giyilen ayakkabi.
kejgere iki kiçi tarafindan üzerine yük konularak taçimada kullanilan inçaat araci.
kelmah Büyük kalbur.
kindila Merdane.
kullik Baçlik.
magil/megil Çapa.
nacah Kisa sapli, k^ük balta.
UDEKAD
Cilt / / Issue: 1, 2024
patig Elde dokunan, kisa bogazli, kalin çocuk çorabi.
sini Agaçtan yapilmiç yayik.
sitil Küçük, alti yuvarlakça, uzun kuyu bakraci.
sokgu içinde tahil, ceviz, dut dögmeye yarayan ta§ dibek.
yamah Büyükçe, kulplu, bakir su tasi.
1.3.2. Beslenmeyle ilgili Simge Tipi Göstergeler
Yeme-içme etkinlikleri de insan yaçaminda önemli bir yer tutmaktadir. Dolayisiyla beslenmeyle ilgili sözcükler, zihinde görsel bir imge oluçturabilmektedir. Bu ba§lik altinda listelenen sözcüklerin bir kismi, görme diçinda koklama veya tatma duyulariyla da ili§kilidir. Bu durumun söz konusu sözcüklerin zihindeki çagriçim gücünü artirdigi söylenebilir.
aluç Daglarda yetiçen yabani agaç ve meyvesi.
aluça Sert çekirdekli, ek§i, erik cinsi, taze meyve.
annuh Güzel kokulu bitki, nane.
badiç Taze fasulye tanesi.
çemiç Dut kurusu.
dögme Bugdayin islatilarak ta§ altinda kabuklarindan ayirt edilen §ekli.
dügürcük Kalbur altina geçen ince bulgur.
eçgili Ek§i domates ve erikle yapilan bulgur yemegi.
1.3.3. Fiziksel Özellikleri Betimleyen Simge Tipi Göstergeler
Bu baçlik altindaki sözcükler, insanlarin ve insan diçindaki canli veya cansiz varliklarin fiziksel özelliklerini betimleyerek zihinde görsel bir imge oluçmasini saglamaktadir.
bodik Kisa boylu.
boynik Boynu egri kiçi.
dilik Yirtik.
diçlek Diçleri di§a dogru çikik olan kimse.
gicirik Beli bükülmü§; fazlaca kizarmiç, kavrulmuç.
gildirik Yuvarlak.
goldik Kisa boylu; kisa kuyruklu.
guzzik Kambur
kolik Kisa veya kirik boynuz §ekli. lappizik Yassi, yassila§tirilmi§.
$akka Ortadan yarilmiç bir §eyin iki yarisindan her biri.
1.3.4. Yer-Yön, Tarz-Durum Bildiren Simge Tipi Göstergeler
Yer-yön, tarz-durum bildiren simge tipi göstergeler, bir yer veya varligin ba§ka bir yer ya da varliga göre bulundugu noktayi ifade eden ya da fiillerin anlamini nitelik bakimindan etkileyen sözcüklerdir. Bu sözcükler, genellikle beden dili ile birlikte kullanilarak zihinde görsel imge oluçmasina yardimci olmaktadir.
arhasiguylu Sirtüstü, arkaüstü.
a$$ah A§agi.
baçigilti Ba§, uç taraf.
baççuhari/baçyohari Yukari dogru, yukari taraf. geçe Kar§i taraf, öte.
1.3.5. Hareket Bildiren Simge Tipi Göstergeler
Hareket bildiren simge tipi göstergeler baçligi altinda bir cismin, bir varligin bütününün ya da bir kisminin yerini, konumunu veya durumunu degiçtirmesi; devinim anlamini taçiyan sözcükler ele alinmiçtir. Bu sözcüklere de genellikle beden dili hareketleri eçlik ederek söz konusu hareket zininde canlandirilmakta ve ileti§ime akicilik kazandirilmaktadir.
awun yapmak Kar tozlarinin rüzgärla birlikte uçuçmasi.
cuguriklemek Buruçturmak.
cumurlamax Buruçturmak.
çemûrlemek Gömlegin, kazagin kollarini katlamak, sivamak.
çolug olmak Geni§ ve yüksek olmak.
dangalafisdit Öne dogru takla atmak.
debelenmek Yerde yuvarlanmak.
dembelehoçcik Arkaya dogru takla atmak.
dingilamak Sallamak.
dolah dolamak Dolak (ku§ak) dolamak.
gildirlanmak/gindirlanmak Yuvarlanmak
hopbulamak Yerinde sürekli hoplamak.
Sonuç
Gösterge biliminin temel konusu olan gösterge kavraminin dildeki kar§iligini sözcükler oluçturmaktadir. insanlar, ihtiyaçlarini karçilamak için birbirleriyle bu dil göstergelerini kullanarak iletiçim kurmaktadir ve bu iletiçimin temel amaci anlaçilmaktir. Özellikle agizlarda yalin, kisa ve anlaçilir ifadelerin seçilmesi ve sözlü iletiçime eçlik eden beden dili de bu amaca hizmet etmektedir. Çogunlukla agizlarda ya da genel anlamda konuçma dilinde kullanilan bazi sözcüklerin ise anlaçilirligi ve akiciligi artirmak için tercih edildigi söylenebilir. Bu baglamda agizlar gösterge bilimi açisindan, dilin nasil bir sembolik sistem oldugunun anlaçilmasi hakkinda önemli bir kaynak durumundadir.
Bu çaliçmada, Erzincan agzindan seçilen göstergeler niteliklerine ve Kloepfer'in tasnifine göre ikona tipi göstergeler; belirleyici, dizin tipi göstergeler ve simge tipi göstergeler olmak üzere ^ ana baçlik altinda incelenmiçtir. Kloepfer'in sadece yansimali sözcükleri aldigi ikona tipi göstergeler, yansimali (onomatopeic) ikona tipi göstergeler ve fonemlerin ikoniklik anlami kazandirdigi ikona tipi göstergeler biçiminde ayrica siniflandirilmi§tir. Gündelik yaçamda önemli bir yer tutan simge tipi göstergeler ise gündelik yaçamdaki ilgilerine göre e§ya-alet, yapi-yer adi niteligindeki simge tipi göstergeler, beslenmeyle ilgili simge tipi göstergeler, fiziksel özellikleri betimleyen simge tipi göstergeler, yer-yön, tarz-durum bildiren simge tipi göstergeler ile hareket bildiren simge tipi göstergeler §eklinde alt baçliklara ayrilmiçtir.
Nedenli gösteren niteligindeki "yansimali (onomatopeic) ikona tipi göstergeler", zihinde dogrudan görsel-i§itsel bir imge oluçturmaktadir. Erzincan agzinda tespit edilen cingirik, çapbik, fikgilamak gibi sözcükler bu türden sözcüklere örnek verilebilir.
Bazi nedensiz gösterenleri oluçturan ünlü veya ünsüzlerin ses özellikleri bu sözcüklere ikoniklik anlami kazandirabilmektedir. Bu sözcükler, "fonemlerin ikoniklik anlami kazandirdigi ikona tipi göstergeler" olarak nitelendirilebilir. Erzincan agzinda tespit edilen log, ohlovu, dürüm gibi örneklerde sözcüklerin yuvarlak ünlülerden oluçtugu ve anlamlarinin da yuvarlaklikla ilgili oldugu söylenebilir. Bidilik, gidik, mmik gibi örneklerin ise dar ünlülerden oluçtugu ve "k" ünsüzüyle bittigi görülmektedir. Bu seslerin ise genellikle k^üklük ifade etmekte kullanildigi bilinmektedir.
insanlarin ruhsal durumlarini ve duygularini ünlemler ya da sesletimdeki degiçimler ile yansitabildikleri göstergeler "belirleyici, dizin tipi göstergeler" olarak açiklanabilir. iletiçim sürecinde kimi gösterenlerin sesletimine bazen beden dili de eçlik edebilmektedir. Erzincan agzinda saptanan di, enâ, tehe gibi sözcükler de beden dili eçliginde sesletime uygun örneklerdir. Sözcüklerin beden dili ile birlikte sesletiminin zihindeki görsellik etkisini artirarak akiciligi sagladigi dü§ünülebilir.
insan yaçaminin ayrilmaz bir parçasi durumundaki bazi nedensiz gösterenlerin karçiladigi nesne, varlik ya da durumlar gündelik yaçamda önemli bir yer tutar. Bu nedenle söz konusu nesne veya varliklarin çekilleri ya da durumlar, bir anlamda insan zihnine kazinmi§ gibidir. Bu sözcükler içitildiginde zihinde hemen görsel bir imge belirir. Erzincan agzinda tespit edilen egi§, guzzik, dembelehoçcik gibi bu türeden sözcükler "simge tipi göstergeler" olarak adlandirilmaktadir. Annuh, eçgili gibi bazi "beslenmeyle ilgili simge tipi göstergeler", koklama veya tatma duyulariyla da ilgili olabilmektedir. Bu tip göstergelerin ise zihinde daha g^lü bir çagriçima sahip oldugu savunulabilir.
Sonuç olarak gösterge bilimi ve agizlar arasindaki iliçkinin, dilin çeçitliligini anlamak ve dilin toplumsal, kültürel ve tarihsel baglamini degerlendirmek için önemli yaklaçimlar sunabildigi söylenebilir.
Extended Abstract
Language is a phenomenon that shapes people's world of thought and cultural life, as well as the most common instrument they use to communicate with each other. Words, which are one of the components of language, play an important role in the communication cycle in terms of their sound and meaning value. Words are also one of the basic concepts of semiotics, which studies systems consisting of signs.
It is seen that in forms of communication whose primary purpose is to be understood, simple, short expressions are chosen, and body language often accompanies communication. Dialects are languages in which people express themselves with short, simple expressions and sometimes through body language. For this reason, the signs preferred in dialects have a great connotation power. This can be explained by the fact that dialects are a form of verbal communication used to meet daily needs and the individuals who speak that dialect have a solid consensus on these signs.
In this study, the signs in the Erzincan dialect were examined based on Kloepfer's classification in the context of their qualities. Accordingly, signs are divided into three parts: "icon-type signs", "identifier, index type signs" and "symbol type signs". Then, icon-type signs were examined under two headings: "onomatopoeic icon-type signs" and "icon-type signs in which phonemes give iconic meaning". Symbol type signs are discussed under five subheadings: "symbol-type signs in the nature of item-tool, structure-location name", "symbol type signs related to nutrition", "symbol-type signs depicting physical characteristics", "symbol type signs indicating location-direction, style-situation" and "symbol type signs indicating movement".
"Onomatopoeic icon-type signs", which are reasoned signifiers, directly create an audiovisual image in the mind. Words such as cingirik, gapbik, and fikgilamak found in the Erzincan dialect, can be given as examples of such words.
The sound characteristics of the vocals or consonants that form some arbitrary signifiers can give these words a meaning of iconicity. These words can be described as "icon-type signs to which phonemes give iconic meaning". It can be said that in examples such as log, ohlovu, and durum found in the Erzincan dialect, the words consist of rounded vocals, and their meanings are related to roundness. It is seen examples such as bidilik, gidik, and minik consist of narrow vocals and end with the consonant "k". It is known that these sounds are generally used to express smallness.
Signs in which people can reflect their mental states and emotions through exclamations or changes in pronunciation can be explained as "identifier, index type signs". During the communication process, the pronunciation of some signifiers can sometimes be accompanied by body language. Words such as di, ena, and tehe found in the Erzincan dialect are examples suitable for pronunciation accompanied by body language. It can be thought that the pronunciation of words together with body language increases the visual effect in the mind and provides fluency.
Objects, beings, or situations that are represented by some arbitrary signifiers that are an integral part of human life have an important place in daily life. For this reason, the shapes or situations of the objects or entities in question are, in a sense, engraved in the human mind. When these words are heard, a visual image immediately appears in the mind. Words of this origin, such as egi§, guzzik, and dembelehogcik found in the Erzincan dialect, are called "symbol type signs". Some "symbol type signs related to nutrition" such as annuh, e§gili may also be related to the sense of smell or taste. It can be argued that these types of signs have a stronger association in the mind.
As a result, it can be said that the relationship between semiotics and dialects can offer important approaches to understanding the diversity of the language and evaluating the social, cultural, and historical context of the language.
Kaynak^a
Akar, A. (2006). Agiz Ara§tirmalarinda Yöntem Sorunlari. Turkish Studies, 1 (2), 37-53. https://doi.org/10.7827/TurkishStudies.15
Aksan, D. (2006). Anlambilim. Engin Yayin Evi.
Demir, N. (2012). Türk9e Agiz Ara§tirmalarinda Bazi Yöntem Sorunlari. Diyalektolog-Agiz Ara§tirmalari Dergisi, 4, 1-8.
Demiray, E. (2008). Agiz Ara§tirmalarinda Transkripsiyon i§aretlerinin Farkli Kullanilmasi Sorunu. Turkish Studies, 3 (6), 199-211. https://doi.org/10.7827/TurkishStudies.458
Güne§, A. (2012). £agda§ Bir £özümleme Yöntemi: Göstergebilim. E-Journal of New World Sciences Academy NWSA-Humanities, 4C0132, 7 (2), 31-43. https://doi.org/10.12739/10.12739
Güzel, F. (2015). Türkiye Türkgesi Agizlarinda Söz Yapimi. Doktora Tezi. Firat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyati Ana Bilim Dali.
imer, K., A. Kocaman & A. S. Özsoy, (2011). Dilbilim Sözlügü. Bogazi9i Üniversitesi Yayinevi.
Kloepfer, R. (1975). Poetik und Linguistik - Semiotische Instrumente. Wilhelm Fink Verlag.
Korkmaz, Z. (1976). Anadolu Agizlari Üzerindeki Ara§tirmalarin Bugünkü Durumu ve Kar§ila§tigi Sorunlar. Türk Dili Ara§tirmalari Yilligi - Belleten, 23-24 (1975-1976), 143172.
Rifat, M. (2009). Göstergebilimin ABC'si. Say Yayinlari.
Rifat, M. (2013). Agiklamali Göstergebilim Sözlügü. Türkiye i§ Bankasi Kültür Yayinlari.
Sagir, M. (1995). Erzincan ve Yöresi Agizlari inceleme-Metinler-Sözlük. Türk Dil Kurumu Yayinlari.
Sari, i. (2020). Türkgede Kügültme. Nobel Yayinlari.
Sari, i. (2023). Dil ikonikligi, Yansima Sözcükler ve Türk9enin Sözvarligi Baglaminda Dilde Görsel ikoniklik. Türkbilig, 46, 31-42. https://doi.org/turkbilig.1409272
Üstün, M. C. (2008). Erzincan (Merkez) Agzinin Ses Bilgisi ve Söz Varligi. Yüksek Lisans Tezi. Kafkas Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyati Ana Bilim Dali.
Vardar, B. (1998). Dilbilimin TemelKavram ve ilkeleri. Multilingual Yayinlari.
Vardar, B. (2007). Agiklamali Dilbilim Terimleri Sözlügü. Multilingual Yayinlari.
Ethical Statement/Etik Beyan: Bu çaliçmanin hazirlanma surecinde bilimsel ve etik ilkelere uyuldugu ve yararlanilan tum çaliçmalarin kaynakçada belirtildigi beyan olunur. / It is declared that scientific and ethical principles have been followed while carrying out and writing this study and that all the sources used have been properly cited.
Çatiçma beyani/Declaration of Conflict: Çaliçmada kiçi ya da kurumlar arasi çikar çatiçmasinin olmadigi beyan olunur. / It is declared that there is no conflict of interest between individuals or institutions in the study. Telif Hakki&Lisans/Copyright&License: Yazarlar dergide yayinlanan çaliçmalarinin telif hakkina sahiptirler ve çaliçmalari CC BY-NC 4.0 lisansi altinda yayimlanmaktadir. / Authors publishing with the journal retain the copyright to their work licensed under the CC BY-NC 4.0
