CC BY
27Cilt: 4, Sayi: 2, 2021
Vol: 4, Issue: 2, 2021
Sayfa -Page: 286-301
E-ISSN: 2667-4262
J iThenticate-
X. Professional Plagiarism Prevention
KLASiK OSMANLI TÜRK^ESi DÖNEMiNE AIT YAZARI BILiNMEYEN AHLAK RiSALESi (GiRi§-mCELEME-METiN)
AHLAKRiSALESI WHOSE AUTHOR IS UNKNOWN FROM CLASSICAL OTTOMAN TURKISH
(INTRODUCTION-ANALAYSIS-TEXT)
inan GÜMܧ*
MAKALE BiLGlSl ÖZET
^Geli§: 15.09.2021 s/Kabul: 23.11.2020 Ahlak kurallan toplumlara ve dönemlere göre degigiklik göstermekle birlikte temelde insani ve toplumu belli kaliplar if erisinde tutarak düzeni saglama iglevine sahiptir. islam toplumlan da özellikle Kur'an-i Kerim ve sünnete dayali olarak bir dizi ahlaki normlar gelijtirmijler ve bunlari ge§itli eserler aracihgiyla ortaya koymu§lardir. Ahlakla ilgili bilgiler dogrudan ahlak konusunun iglendigi eserlerde verilebilecegi gibi ba§ta din ve tasavvuf olmak üzere Qegitli ba§liklar altinda kaleme alinan eserlerde de ön plana (jikarilabilir. Bu anlamda Arap, Fars ve Türk edebiyatlarinda ahlak konusu geni§ bir yelpazede ele alinmijtir. Üzerinde pali§ti|imiz AhlakRisalesi de bu dogrultuda ele alinabilecek eserlerdendir. Yazari ve yazili§ tarihi bilinmeyen eser, "Süleymaniye Kütüphanesi, Haci Mahmut No. 6449/1" katalog bilgileriyle kayithdir ve be§ varaktan olujmaktadir. tki kisimda degerlendirilebilecek eserin ilk kisminda genel ahlakla ilgili bilgiler verilmi§, ikincisinde ise ahlak konusuyla baglantih olarak Ahlak-i Muhsini'nin ¡¡iikür babinda yer alan Sultan Sencer ve dervi§ hikäyesinin öz bir fevirisi sunulmugtur. Bu <jali§mada eserin tanitimi ve feviri yaziya aktariminin yanrnda dil ve iperik yönünden genel bir degerlendirmesine de yer verilmijtir.
Anahtar Kelimeler: Ahlak, Klasik Osmanli Tiirkgesi, Ahlak Risalesi, Hikäye, Sultan Sencer ve dervi$.
Ara$tirma Makalesi
ARTICLE INFO ABSTRACT
Received: 15.09.2021 s/Accepted: 23.11.2020 Although moral rules varies according to societies and periods, it basically has function of maintaining order by keeping people and society in certain patterns. Islamic societies have also developed a series of moral norms, based on Qoran and Sunnah, have put them forward through various works. Besides information about morality can be given directly in works dealing with morality, it can be emphasized in works written under various titles, such as religion and sufism. So the morality in Arabic, Persian and Turkish literature is discussed in a wide range. Ahlak Risalesi, is the one that can be considered in this direction. The work, whose author and date of writing is unknown, is registered with catalog information "Suleymaniye Library, Haci Mahmut No. 6449/1" and consists of five leaves. In the first part evaluated in two parts, information about general morality is given, and in the second part, a concise translation of the story of Sultan Sencer and dervish, included in the gratitude chapter of Ahlak-i Muhsini, is presented in connection with the subject of morality. In this study, a general evaluation of the work in terms of language and content is given, besides the introduction and translation of the work.
Keywords: Morality, Classical Ottoman Turkish, Ahlak Risalesi, Story, Sultan Sencer and dervish.
Research Article
* Ögr. Gör. Dr., Isparta Uygulamali Bilimler Üniversitesi Uluborlu Selahattin Karasoy Meslek Yiiksekokulu. Isparta / Tiirkiye,
E-mail: inangumusfa'isparta.edu.tr.
ORCID https://orcid.org/0000-0002-6124-8881.
Bu makaleyi §u §ekilde kaynak gösterebilirsiniz / To cite this article (APA):
Gümü§, Inan (2021). "Klasik Osmanli Türk?esi Dönemine Ait Yazari Bilinmeyen Ahlak Risalesi (Gin§-foceleme-Metin)". Uluslararasi Dil, Edebiyat ve Kültür Araftirmalari Dergisi (UDEKAD), 4 (2): 286-301. DOI: https://doi.org/10.37999/udekad.995793.
287
tnan GUMU§
Extended Abstract
Morality has two aspects, individual and social, and it is known that it is one of the elements that are mediated in the provision of social order. The idea of maintaining order also brings with it some principles, norms and rules. These rules, which have become traditional over time, form a whole and dominate the culture and exhibit a structure that resists change. When we approach the subject from the perspective of Islamic morality, the Qur'an and the Sunnah form the basic pillars of morality and influence the cultures of Islamic societies by directing their lives. In this context, it is seen that this point of view is dominant in the works written on morality in Arabic, Persian and Turkish literatures.
Besides information about morality can be given directly in works dealing with morality, it can be emphasized in works written under various titles, such as religion and sufism. So the morality in Arabic, Persian and Turkish literature is discussed in a wide range. AhlakRisalesi, is the one that can be considered in this direction. The work, whose author and date of writing is unknown, is registered with catalog information "Siileymaniye Library, Haci Mahmut No. 6449/1" and consists of five leaves. In the first part evaluated in two parts, information about general morality is given, and in the second part, a concise translation of the story of Sultan Sencer and dervish, included in the gratitude chapter of Ahlak-i Muhsini, is presented in connection with the subject of morality.
Although the date of writing of the work is not known exactly, it can be stated that it was written in the beginning period of Classical Ottoman Turkish, based on some grammar features. The main reason for this determination is that the effects of Old Anatolian Turkish continue in the language of the work, and that it also contains Classical Ottoman Turkish features depending on the labial harmony seen in some word bases and suffixes. The knowledge that Ahlak-i Muhs ini, which is the source of the Sultan Sencer and dervish anecdote, was written in 1495 and the Turkish translations of Ahlak-i Muhsini gained intensity in the second half of the 16th century and the first half of the 17th century, suggesting that the Ahlak Risalesi might have been written in this cultural atmosphere.
Looking at the content, it is possible to evaluate the work in two parts. The first part is devoted to the subject of morality and it is stated that human morality is positioned for temperance. In the understanding of morality, the principle of conformity with the Qur'an and the Sunnah was observed.
In connection with the first part, the second part includes the conversation between Sultan Sencer and a dervish. This anecdote, which is similar to the sultan and dervish stories that we frequently encounter in eastern culture and literature, is in the appearance of a translation of the story in the gratitude chapter of Hiiseyin Vaiz-i Ka§ifi's Ahlak-i Muhs ini. In this anecdote, it is tried to convey the message that morale is superior to materiality, through the advices of the dervish to the sultan about gratitude.
When Ahlak Risalesi is approached in terms of grammar, first of all, the simplicity of the prose language stands out. It is possible to reach this conclusion by comparing it with the prose language used in other Turkish translations of the sultan and dervish anecdote. As a result of this comparison, it will be understood that foreign words and especially phrases are not used intensively in the Ahlak Risalesi. In terms of grammar, the work has a structure that includes new developments as well as maintaining the features of Old Anatolian Turkish. The harmony seen in some suffixes and words, especially in the subject of labial harmony, are issues that show parallelism with the Classical Ottoman Turkish period.
As a result, it would be appropriate to emphasize the necessity of unearthing the works that remained in catalogs such as the Ahlak Risalesi and waiting to be examined, and presenting them to the benefit of interdisciplinary research. Approaching the works not only in terms of language but also in terms of mentality depending on the content will be effective in determining the keystones of our thought and cultural history.
Giri§
1. Ahlak Kavrami
Ahlak öncelikli olarak bireyin ve toplumun davram§lanna yön verme ve bu davram§lan bir kalip iferisinde tutarak düzeni saglama i§levine sahiptir. Bu anlamda bakildiginda ahlakin pratige yönelik oldugunu ve bir dizi kural, norm ve ilkeleri de beraberinde getirdigini belirtmek gerekir. Türk Dil Kurumu tarafindan hazirlanan Türkge Sözlük'te ahlak maddesi "1. Bir toplum iginde Heilerin uymak zorunda olduklari davrani§ bigimleri ve kurallari" (2009a: 43) bifiminde anlamlandirilmi§tir. Kubbealti Lugati'ndä sözcügün köken bilgisi de verilerek hem bireysel hem de toplumsal yönüne vurgu yapilmi§tir. Bireysel anlamda iyi huylar; toplumsal anlamda ise düzen fikri üzerinde durulmu§tur. Arap^a "yaratili§, tabiat, huy"un fogul §ekli oldugu belirtilen ahlak sözcügü ifin siralanan anlamlar §öyledir: "1. Insandaki iyi veya kötü huylar, tabiat; 2. Iyi huylar, insani manen yükselten iyi tabiatler, faziletler; 3. Bir toplumda ki§ilerin davrani§larini düzenleyen ve herkesin uymasi gereken kurallar; 4. Ahlak bilimi" (Kubbealti Lugati 2021).
Ahlak kavraminin bu temel anlamlanndan sonra felsefi iferigine de göz atmak yararli olacaktir. Ahmet Cevizci'nin hazirladigi Felsefe Sözlügü'nde "Genel anlamda, mutlak olarak iyi oldugu dü§ünülen ya da belli bir ya§am anlayi§indan kaynaklanan davrani§ kurallari bütünü. insanlarin kendisine göre ya§adiklari, kendilerine rehber aldiklari ilkeler bütiXnüya da kurallar toplami" (2005:28) anlami verilmi§tir. Ahlaka yüklenen bu anlam yine Ahmet Cevizci editörlügünde hazirlanan Felsefe Ansiklopedisi' nde daha da detaylandinlmi§tir:
"Türkgede Arapga 'huy', 'mizag', 'karakter' anlamina hulk sözcügünden türeyen bir sözcük olarak kullanilan ahlak, insanin ba§ka varhklarla belirli normlara göre gergekle§en ili§kiler toplamini, insanin söz konusu ili§kileriyle bu varhklara yönelen eylemlerini düzenleyip anlamlandiran norm, ilke, kural ve degerler bütününü ifade eder. Buna göre, ahlak, bir kültür gevresi iginde kabul görmü§, belirlenmi§ ve tanimlanmi§ degerler manzumesi ve amaglarla, bu degerlerin nasilya§atilacaklarini, söz konusu amaglara nasil ula§ilacagini ortaya koyan kurallar öbegi veya bir insan toplulugunun belli bir tarihsel dönem boyunca, belli türden inang, emir, yasak, norm ve degerlere göre düzenlenmi§ ve söz konusu düzenlemeye bagli olarak törele§mi§, gelenekle§mi§ ya§ama bigimi diye tanimlanabilir" (Cevizci 2003: 117-118).
Burada Cevizci'nin vurguladigi husus, ahlakin toplumsal kabullere bagli olarak kültürden kültüre ve dönemden döneme degi§ebilecegi bilgisidir. Dogan Özlem de ahlak kavramini Ahmet Cevizci'yle benzer yapida ele almi§tir: "Igte, tek ki§inin veya bir insan toplulugunun belli bir tarihsel dönemde belli türden egilim, dü§ünce, inang, töre, ali§kanlik, görenek ve bunlarla igerilmi§ olan deger, buyruk, norm ve yasaklara göre düzenlenmi§ ve bu haliyle gelenekle$mi§, yerle§mi$yagama bigimine ahlak (moral) denir" (2014: 19-20).
Yapilan tanimlara ve belirlemelere bakildiginda ahlakin bireysel ve toplumsal olmak üzere iki yönünün bulundugu ve nihai amacin ise toplumsal düzenin saglanmasi oldugu anla§ilacaktir. Düzenin saglanmasi dü§üncesi de beraberinde bazi ilke, norm ve kurallari getirmektedir. Zaman iferisinde gelenekle§en bu kurallar bir bütün olu§turarak kültüre egemen olmakta ve ahlak dedigimiz norm sistemini meydana getirmektedir. Toplumlara, kültürlere ve dönemlere göre degi§iklik gösterebilen ahlak anlayi§i, ayni toplum iferisinde bu degi§ime daha
dirençli göriinmektedir. Konuya îslam ahlaki perspektifinden yaklaçtigimizda Kur'an-i Kerim ve sünnet, ahlakin temel dayanaklarini oluçturmakta ve îslam toplumlarinin ya§ayi§lanna yön vererek onlarin kültürleri üzerinde etkili olmaktadir. Bu baglamda Агар, Fars ve Türk edebiyatlarinda ahlakla ilgili olarak kaleme alinan eserlerde de bu bakiç açisinin hâkim oldugu göriilmektedir.
Daha ziyade Piaton ve Aristo'dan esin alan Islam filozoflari alilaki; metafizik (mâba'de't-tabia), psikoloji (ma'rifetü'n-nefs) ve mantikla birlikte felsefenin dort büyük kolundan biri olarak saymiçlardir (Levend 1964: 89). Kur'an-i Kerim ve sünnete dayali olarak geliçtirilen аЫак anlayiçi, iyi ve kötü huylari birbirinden ayirmak ve fazilet ve reziletleri ifade etmek üzere kullanilmiçtir (Çagnci 1989: 1; Parlatir 2017: 64). Iyi huylar hüsnü'l-hulük, mehâsinii'l-ahlâk, mekärimü '1-ahlâk, ahlâku 'l-hasene, ahlâku 'l-hamîde gibi terimlerle karçilanirken; kötü huylar süü'l-huluk, ahlâku's-sewie, Mâku'z-zemîme gibi terimlerle nitelenmiçtir (Levend 1964: 89; Çagnci 1989: 1; Parlatir 2017: 64).
2. Ahlak Konulu Eserler
Klasik eserlerde ahlak konusu; ahlakin kaynaginin araçtinldigi nazarî ahlak ve insanin toplum içinde yükümlü oldugu görevlerin ayriminin yapildigi amelî ahlak (Levend 1964: 89) olmak üzere iki baçlikta ele alinir. Dogrudan ahlak konusunun içlendigi eserler diçinda dinî-tasawufi konulari içeren ve nasihat verme amacini taçiyan eserlerde de ahlakla ilgili bilgilere rastlamak mümkündür. Tüm bu durumlari göz önünde bulunduran Agâh Sirri Levend, ahlak kitaplarini konularina ve amaçlarina göre §öyle siniflandirmiçtir: a- Genel ahlâk; b- Siyaset-nameler; c- Nasihat-nameler; d- Meviza yollu eserler; e- Ahlâkî giizel sözler; f- Fütüwet-nameler; g- Kabus-name çevirileri; h- Kelile ve Dimne çevirileri; i- Hikâyelerle sûslenmiç ahlâkî eserler; j- Ahlâkî fikralar ve hikâyeler; k- Atasözleri; 1- Türlü eserler (1964: 96-97).
Yukarida sözü edilen türler baglaminda Islam kültüründe ahlak konulu eserlerin çeçitlilik gösterdigini belirtmek mümkündür. Íbnü'l-M^affa'mn Kelile ve Dimne adli ünlü tercümesi, îbn Kuteybe'nin 'Uyûnû'l-Ahbâr\ îbn Miskeveyh'in Câvidân-i HirecTi, Mûbeççir b. Fatik'in Muhtârû'l-Hikem,i bu türün en eski (Çagnci 1989: 3) örnekleridir. Bu öncü eserlerin yamnda öne çikan Arapça ahlak kitaplan §unlardir: Îbnû'l-M^affa Abdullah'in Risâle lî'l-Ahlâk fi Hikmeti'l-Amelliweti ve'j-S/^^e'si, îbn Sina'nin Risâle fi Hmi'l-Ahlâkh, îbn Miskeveyh'in Tehzîbii'l-Ahlâk ve Tathîrii'l-A'râkh, Mâverdî Ebû'l-Hasrn Ali b. Muhammed'in Edebü'd-Diinyâ ve'i/-Drn'i, Ebû H^id b. Muhammed'in Kitâbii Eyyehii'l-Veledi, Zemahçerî
Câru'llah Ebû'l-Kâsim Mahmûd Ъ. Omer'mNeväbigu'l-KeUm'i, Zernûhî Burhânû'd-dîn'inEt-Ta'límü'l-Müte'allim,i, Îcî 'Azudu'd-dîn Abdu'r-R^rn^ b. Ahmed'in Ahlâk-i Azudíú vd. (Levend 1964: 92-93).
Farsça kaleme alinmiç ahlak konulu eserlerden bazilan çunlardir: Tûsî Nasîrii'd-dîn Muhammed b. Hasan'in Ahlâk-i NâsirVsi (Miskeveyh'in Kitâbii't-Tâhare'sinin çevirisi), Dewânî Celâlû'd-dîn Muhammed b. Es'ad'in Ahlâk-i CelâlVsi, Kâ§ifî Hüseyin b. Ali Vâ'iz'in Ahlâk-i MuhsinV si vd. (Levend 1964: 94).
Turkçe yazilmiç genel ahlak kitaplarini ise §u çekilde siralamak mümkündür: Edib Ahmed Yûknekî'nin Atebetü'l-Ha^fyik\ Ali §îr Nevaî'nin Mahbûbu'l-Kulûb'u, Kinalizade Ali
Qelebi'nin Ahläk-i Ala'Vsi, Osmanzade Taib'in Hulasatü'l- Ahlakh (Ahlak-i Ala'Vnin özeti), Muhyi-i Gül§eni'nin;4hlak-i Kiramh, Celalzade Koca Ni§anci Mustafa'nin Mevahibü 'l-Hallak fi Merätibi'l-Ahlak\ §emseddin Ahmed Sivasi'nin Mir'atü'l-Ahlak ve Mirkatü'l-E§väk,i, Ahmed b. Hüsameddin Amasi'nin Mir 'atü 'l-Mülük'u, Mün§i Qelebi'nin Ahlak Risalesi, Yahya Bostanzade Tireli'nin Mir'atü'l-Ahlakh, yazan bilinmeyen Ahlak Risalesi, Rifat Mehmed Sadik Pa§a'nin Risale-i Ahlak ve Zeyl-i Risale-i Ahlak\ vd.32 (Levend 1964: 97-101).
I. Yazari Bilinmeyen Ahlak Risalesi
Üzerinde Qali§tigimiz eser Agäh Sirn Levend'in yaptigi simflandirmada "Genel Ahlak Kitaplari" ba§liginda verilmi§ ve eserle ilgili olarak §u kayit dü§ühnü§tür: "Yazari Bilinmiyen Ahlak risalesi (vücud-i insanda läzim olan Mal Ü9 türlü olur: i'tidal-i Rabbani, i'tidal-i ruhani, i'tidal-i cismani)" (1964: 98). Ayrica aym maddenin dipnotunda eserin katalog bilgilerine de yer verilmi§tir: Ahlak risalesi, Süleymaniye Ktp., Haci Mahmut N0. 6449/1 (1964: 98/51. dipnot). Eserin yazari ve yazili§ tarihiyle ilgili olarak metinde herhangi bir kayit bulunmamaktadir. Aynca yapilan taramalar sonucunda eserle ilgili bilgilere ula§ilamami§tir.
Be§ varaktan meydana gelen eserin satir sayisi sayfalara göre degi§iklik göstermekle birlikte genel olarak on dokuzdur (1b, 2b 18; 6a 7 satir). Eseri iki kisimda degerlendirmek mümkündür. Birinci kisimda genel ahlakla ilgili bilgiler verilmektedir. Insan ahlakinin itidal üzere konumlandirildigi bu kisimda insan i?in lazim olan itidalin Ü9 türlü oldugu dile getirilmi§tir: "maclüm olsun-M vücüd-i insanda läzim olan ictidäl üg dürlüdür ve anurj evvelkine ictidäl-i rabbänlve ikincisine icMläl-i rühänlve ügüncisine ictidal-i cismanidinür" (1b/03-06).
Bu Ü9 itidal ayri ayri tammlandiktan sonra ictidäl-i cismänüiin Ü9 asildan ve alti kokten meydan geldigi dile getirilmi§tir. Ü9 aslin toplami adalefc, alti kökün (ferc /furü') toplami ise zulim i§aret etmektedir:
"ve anutj ügüncisi i ctidäl-i cismcmMür ve anurj usül üg fürü ci altidur ve ol üg usulütj vasat Mllerine aMäk-i fezäyil ifrat ve tefrit taraflarina aMäk-i rezäyil dinür ve ol üg asl fem ilütj cem cine cadl ve alti fer cürj cem cine zulm dinür ve dabi vücüd-i insäniyyede her ne kadar aHäk-i hamlde bulunursa cümlesi olüg asldan dogar ve her ne kadar ahläk-i zemöne bulunursa ol alti fer'dentwellüdider" (1b/17-18, 2a/01-07).
Eserin ikinci kisminda Sultan Sencer ile bir dervi§in hikäyesine yer verilmi§tir. Bu kisim Hüseyin Väiz-i Kä§ifi'nin Ahlak-i Muhsini adli eserinin dördüncü babini olu§turan §ükür konusunun 9evirisi görünümündedir. Eserini Hüseyin Baykara'mn oglu Ebü'l-Muhsin Mirza i9in 900/1495 yilinda kaleme alan Hüseyin Väiz-i Kä§ifi, kitapta idareciler üzerinden bütün toplum kesimlerinin nasil davranmasi gerektigi mesajini vermeye 9ali§mi§tir (Demirkol 2019: 23-24). Ahlak-i MuhsinVmn bir9ok Türk9e 9evirisi bulunmaktadir: Firäki Abdurrahman
32 Bursali Mehmed Tahir, "Ahlak Kitaplarimiz" (2009: 163-176) adli eserinde; Hüsameddin Erdem, "Osmanli'da Ahlak ve Bazi Ahlak Risaleleri" adli makalesinde (2000: 21-25) Osmanli dfinemrnde kaleme alrnan ahlak konulu eserlerin bir listesini vermi§tir. Mehmed Ali Ayni "Türk Ahlakfilari" adli kitabmda (1993) ħik Pa§a, Haci Hüseyinoglu Ebulfazl Musa, E§refoglu Abdullah, Kinalizäde Ali Qelebi, Birgivi Mehmed, Koca Ni§anci Mustafa Pa§a, Durmujoglu Abdüllatif, Defterdar Mehmed, Abdülaziz ve Sururi Qelebi'nin biyografilerini vererek eserlerinden bazi örnekler de sunmu§tur.
Çelebi'nin Terceme-i Ahlâk-г MuhsinV si (1550), Azmî Pîr Mehmed Efendi'nin Enísü 'l-Ârifin'i (1566), Ebülfazl Mehmed Defterî'nin Terceme-i Ahlâk-i MuhsinV si (Kanuni Sultan Süleyman Dönemi), Ridvan b. Abdiilmennân'in Terceme-i Ahlâk-i MuhsinVsi (1575-1576), Hocazâde Abdiilazîz Efendi'nin Ahlâk-i Sultan AhmedVsi (1612), Omer Efendi'nin Terceme-i Ahlâk-i MuhsinV si (1621), Osmanzâde Ahmed Tkib'in Ahlâk-i AhmedV si (1709), Ragip îmamoglu'nun îyilerin Ahlâki (1965) ve son olarak 2019 yilinda Ahlâk-i Muhsinî - Kâ§ifi'nin Ahlâk Kitabi (inceleme - Çeviri - Tipkibasim) adiyla Murât Demirkol tarafindan yapilan çeviri (Demirkol 2019: 30-35; Turgut 2021: 85-90). Bu çevirilere kismi de olsa yazari bilinmeyen Ah/ak Risa/esi33 içerisindeki hikâyet bölümünü de eklemek mümkündür.
Ah/ak-i Muhsinî kirk baptan meydana gelmektedir. Üzerinde çaliçtigimiz Ah/ak Risa/esïnàe, Ah/ak-i MuhsinV de yer alan §ükür babindaki Sultan Sencer ve derviç hikâyesinin çevirisi yer almaktadir. Ah/ak-i MuhsinV àe çiikiirle ilgili olarak aktanlan bilgiler Ah/ak Risa/esi' nde yer almamakta, dogrudan hikâyeye yer verilmektedir. Hikâyede yirtik elbiseli bir derviçin (bir hirha-pû§ dervïç) Sultan Sencer'e, sultanlarin §ükrünün nasil olmasi gerektigiyle ilgili verdigi bilgiler anlatilmaktadir. Ah/ak Risa/esi ve Ah/ak-i MuhsinV de dokuz baçlikta ele alinan §ükür bahsi ve son olarak dile getirilen bütün §ükürlerin özü karçilikli olarak açagida sunulmuçtur:
Tablo 1. Ahlak Risalesi ve Ahlak-i MuhsinVdeki §ükür Bahsi
Ahlak Risalesi Ahlak-i Muhsinî
$ükr-i saltanat oldur ki c uniûmen ehl-i islârnac adl ve ftsän eyleyesin (5a/11-12) Saltanatin $ükrii, bütün mahlüklara adaletli davranmak ve tüm insanlara iyilik etmektir (Demirkol 2019: 88)
fiishat-i memleket çiikr(i) oldur ki ra'iyyet emläkinetama' itmeyesin (5a/12-14) Memleket sahasi ve idarenin $ttkrü, tebaanin mallarina göz dikmemektir (Demirkol 2019: 88)
fermân-revânlik çiikri oldur ki emriqi dutanlaruq Jjtómetlerin bilesin (5a/14-16) Httkttmdarligin çiikrii, yönetilenlerin hizmet hakkini tanimaktir (Demirkol 2019: 88)
bülend-bahtlik çiikri oldur ki mezellet-i hake dü§mi$ ttftädeleri kaldurasin ve anlara rahm idesin (5a/16-18) Yttksek bahtli ve ikbal sahibi olmanin §ttkrtt, zillet topragina dü§enlere âdil ve merhametli davramnaktir (Demirkol 2019: 88)
hizäne macmUr olmak çiikri oldur ki sadakat viresin ve erbäb-i ist^^kuq haklarin eda idesin (5a/18-19,5b/01) Bayindirligin çiikrii, sadaka ve hayir hazinesini hak edenlere dagitmaktir (Demirkol 2019: 88)
kuvvet ve kudret $ttkri oldur ki Cäcizlere ve za'ïflere in № ve fosan eyleyesin (5b/01-03) Kuwet ve kudretin çiikrii. zayiflara ve dü§künlere bagi§ta bulunmaktir (Demirkol 2019: 88)
sihhat çiikri oldur ki zulm ve sitem ile bïmâr olanlara känün-i c adâletle çifa-yi kíill viresin (5b/03-05) Sihhatin çiikrii, magdur hastalari adalet kanununa uyarak çifaya kavuçturmaktir (Demirkol 2019: 88)
casker ve sipäh çokluginuq §ükri oldur ki müselmänlari anlaruq zarar ve kederinden S^layasin (5b/05-07) Çok asker sahibi olmanin çiikrii, Müslümanlari onlarm zararmdan korumaktir (Demirkol 2019: 88)
c âlï c imäretler ve bttlend saräylar çiikri oldur ki rac iyyetüq menäzil ve meskenlerin Jjadem ü ha§em nüzQl itmekden mu'äf idesin (5b/07-10) Muhteçem binalarin, evlerin ve cennet misali bahçelerin çûkrii, tebaayi saray görevlileri ve hizmetçilerine ezdirmemektir (Demirkol 2019: 88)
33 Bundan sonra yalnizca Ahlak Risalesi olarak anilacaktir.
asl $ükr-gräärlik huläsasi oldur ki hi§m ve rizädan emr-i ha^i gözleyesin ve hak senttq elttqden rähat olmakligi kendii rähatuq üzerine takdim idesin (5b/10-13) §ükriin özü, öfkeli veya razi iken her hälükärda haktan aynlmamak ve halkin huzurunu kendi huzuruna tercih etmektir (Demirkol 2019: 88).
Hikäyenin sonunda, dervi§in nasihatlerinden etkilenen sultanin dervi§le görü§mek istemesi ve dervi§in bir anda ortadan kaybolmasi anlatilmaktadir. Dervi§in hikmet sahibi biri oldugu "adi balkigre dervj§ügedädur/velima cnlyüzindepädi§ähdur" (5b/18-19) dizeleriyle dile getirilmi§tir. Dervi§in sözlerinden etkilenen sultanin, bu sözleri bir ibret vesikasi olarak yazdirip sarayin duvarina astirmasiyla hikäye son bulmaktadir.
Ahlak-i MuhsinV nin §ükür babinda konu edilen sultan ve dervi§ hikayesi, Dogu kültiir ve edebiyatlarinda 9ok?a kar§ila§ilan anekdotlardandir. Burada anlatilan hikäyenin bir benzeri, Gazneli Devleti'nin hükümdari Sultan Mahmud ile bir dervi§ arasinda da gefmektedir. Sultan Sencer ve dervi§ hikäyesinin kaynaklanndan biri olarak dü§ündügümüz bu hikäye, Ravazatu 's-Safa'nin G^neliler böltotode yer almtodir. Burada Sultan Mahmud'un, Ebü Ali-yi Simcür'la sava§mak üzere Horasan'a giderken Zähid Ähüpü§ adinda bir dervi§e ugramasi ve dervi§in sava§la ilgili olarak keramet göstermesi söz konusu edilmi§tir (Göksu 2017: 128). Ravzatu 's-Safa'da ge^en bu anekdot, Eski Anadolu Türkfesi §airlerinden §eyyad Hamza'mn Däsitan-i Sultan Mahmud (=DSM) mesnevisinde madde ve mana ayrimi fer^evesinde hikayele§tirilmi§tir. Hikäyede Sultan Mahmud'un, beyleri ve mahbubu Ayas ile ava giderken yolda temiz yüzlü ve fakir bir dervi§e rastlamasi ve dervi§le aralannda ge?en konu§malar anlatilir. Sultan, bu dünyada sahip oldugu zenginliklerden ve gü?lerden dolayi üstün oldugunu, dolayisiyla öte dünyada da cennete gidecegini dile getirerek dervi§i kü?ümser. Dervi§ de bunun üzerine sultanin dü§ünmeden konu§tugunu, bu dünyadaki maddi zenginliklerin gelip ge?ici oldugunu, önemli olamn nefsini yenip mana zenginligine ula§mak oldugunu belirtir. Insanin aklim ba§ina toplayip sonunu dü§ünmesi, maddeye dü§kün olan nefse uymamasi tavsiye edildikten sonra dervi§ ve sultan farkinin ancak bu dünya i?in geferli oldugu, öte dünya kar§isinda herkesin e§it konumda oldugu dile getirilir. Hikäyede sultan maddeyi, dervi§ ise manayi temsil etmektedir (Bulu? 1968: 248-249). DSM'de bu durum §u beyit üzerinden aktarilmi§ ve hikäyeden fikarilmasi gereken sonu? öz bir §ekilde gözler önüne serilmi§tir:
"Gergi kirn' dervlf, kimi sulßn durur,
Kamumuzuij vardugi hiryer durur. " (DSM 3b/73; Bulu? 1968: 254).
Tarihsel kaynaklarda Ahlak Risalesi'nde anlatilan Sultan Sencer ve dervi§ hikäyesinin benzeriyle kar§ila§maktayiz. Sultan Sencer'in, üfüncü Harezm seferinde (1147) iki aylik bir ku§atmadan sonra Hezäresb Kalesi'ni ele gefirmesi ve Harezm§ahlann ba§§ehri olan Gürgenc'e yakla§masi üzerine Harezm§ah Atsiz'in bol hediyeler ve elfilerin yamnda Ähü-pü§ adli bir dervi§ araciligiyla kendisini Sultan Sencer'e affettirmesi anlatilir (Kafesoglu 1984: 59; Köprülü 1987: 267; Stoer 1991: 91). Ähü-pu§'un sultanin bilgisi di§inda kendi iradesiyle Sultan Sencer'in huzuruna geldigini belirten kaynaklar da bulunmaktadir (Köymen 1984: 349; Sevim-Mer?il 2014: 279). Cüveyni'nin Tarih-iCihan Gü§a adli eserinde de zahidin kendi iradesiyle aracilik ettigi izlenimi vardir: "Sultan Sancar, oradan kalkip Harezm kapilarina varinca, yiyecegini ve giyecegini ceylan derisinden temin ettigi söylenen Zahid-i Ahupu§ adindaki bir
zâhit Sultan 'in huzuruna geldi ve ona verdigi güzel ögütler yüzünden Sultan, §ehir halkim bagiçladi" (2013: 260).
Her ne çekilde olursa olsun burada önemli olan Sultan Sencer ve halk arasinda çôhret kazanmiç ve itibarli oldugu belirtilen bir derviç arasindaki musahabedir. Dile getirdigimiz bütün kaynaklarda çizilen derviç portresi birbiriyle ôrtiiçmektedir. Derviç tipi, Ravzatu 's-Safa'da âhû-pû§ (Göksu 2017: 128); Ahlak-i MuhsinMe yirtik elbiseli (Demirkol 2019: 84); Ahlak RisalestmSe, hirha-pü§ (4b/05); DSM'de hirka-pü§ (Buluç 1968: 250) çeklinde nitelendirilmiçtir. Sultan Sencer ve derviç anekdotundaki derviç de benzer niteliklere sahiptir. Zâhid-i Âhû-pûç ya da yalnizca Âhû-pûç olarak isimlendirilen derviç, yiyecegini ceylan (âhû) etinden, giyecegini ceylan derisinden saglayan bir zahittir (Köymen 1984: 349; Sevim-Merçil 2014: 279). Fuad Köprülü söz konusu derviçi Osmanlinin kuruluç döneminin ünlü simasi Geyikli Baba'nin prototipi (1987: 267) olarak yorumlar. Tüm bu durumlardan hareketle Ahlak RisalesVnde karçimiza çikan Sultan Sencer ve derviç hikâyesi ve hikâyede çizilen derviç tipinin Türk-Isl^ kiiltür tarihinin ortak kodlarindan birini oluçturdugu dile getirilebilir.
II. Eserin Genel Dil Özellikleri
Eserin yaziliç tarihi tarn olarak bilinmemekle birlikte kimi dil özelliklerinden hareketle Klasik Osmanli Tûrkçesinin baçlangiç döneminde kaleme alindigi belirtilebilir. Bu belirlemedeki temel gerekçe eserin dilinde Eski Anadolu Tûrkçesi etkilerinin devam ediyor olmasi ve bunun yamnda kimi sözcük tabanlan ve eklerde görülen dudak uyumuna bagli olarak Klasik Osmanli Tûrkçesi34 özelliklerini de bünyesinde barindmyor olmasidir. Sultan Sencer ve derviç hikâyesine kaynaklik eden Ahlak-i MuhsinV nin 1495 yilinda yazildigi bilgisi ve Ahlak-i MuhsinVnin Tûrkçe çevirilerinin 16. yüzyilin ikinci yansiyla 17. yüzyilin ilk yarisinda yogunluk kazanmasi Ahlak RisalesVnin de bu kültürel atmosfer içerisinde yazilmiç olabilecegini akla getirmektedir.
Esere nesir dili baglaminda yaklaçildiginda Klasik Osmanli Tûrkçesinin yabanci sözcük ve tamlamalarla yüklü yapisi görülmemektedir. Sade olarak nitelenebilecek bir nesir dili hâkimdir. Bu belirlemeyi Ahlak-i MuhsinV nin öteki Ttirkçe çevirileriyle karçilaçtirmak suretiyle yapmak daha dogru olacaktir. Bu noktada Ahlak-i MuhsinV deki §ükür babinda geçen saltanatin §ükrü ve memleket sahasi ve idarenin ¡¡ükrü bahislerinin Ahlak Risalesi'ndeki anlatimi ile aym bahislerin Firâkî Abdurrahman Çelebi, Azmî Pîr Mehmed Efendi, Ridvan b. Abdûlmennân, Hocazâde Abdülaziz Efendi, Omer Efendi ve Osmanzâde Ahmed Tâib'in çevirilerindeki anlatimim siralamak uygun olacaktir:
Tablo 2. Saltanatin §ükrü Bahsinin tçleni§i
Ahlak Risalesi $ükr-i saltanat oldur ki c umumen ehl-i islama c adl ve fosan eyleyesin (5a/ll-12).
Firâkî Abdurrahman Çelebi (1550) saltanat cädil pädi§ählarda äsändur zlrä heman cumüm 'älimyäna cadl ve cemï' ädemyana ihsändur (Avçin 2011: 156).
34 Klasik Osmanli Tûrkçesi ya da Orta Osmanlica olarak adlandirilan dönem, özellikle 17. yüzyili kapsayan ve 18. yüzyilin sonuna kadar devam eden devredir (Develi 1995: 3).
Azmî Pîr Mehmed Efendi (1566) §ükr-i nicmet-i saltanat cämme-i ehl-i câleme vil kaffe-i benï Ädem'e ihsän ve izhär-ic adäletdür (Koyuncu 2016: 233).
Ridvan b. Abdiilmennân (1575-1576) ey sultan-i saltanatin §iikrii 'adldür 'umum 'âlemiyyân üzerine ve ihsândur cemî-i ädemiyyän üzerine (Ataç 2021: 48).
Hocazâde Abdttlaziz Efendi (1612) §iikr-i saltanat 1 umum-ic âlimyâna c adl ü ihsän ve cemï1 -i ädemiyäna lutf-i firävmdm (Altmpay 2008: 119).
Omer Efendi (1621) saltoat giikric adl eylemekdiir; cumum-i 'älemiyän üzre ve cemT-i ädemiyäne ihsän eylemekdür (Yilmaz Bozo 2019: 54).
Osmanzâde Ahmed Tâib (1709) §ükr saltanät-i 'ädildür (Turgut 2019: 121).
Tablo 3. Memleket Sahasi ve îdarenin §ükrü Bahsinin Χleni§i
Ahlak Risalesi fttshat-i memleket §iikr(i) oldur ki ra( iyyet emlâkine tama' itmeyesin (5a/12-14).
Firâkî Abdurrahman Çelebi (1550) §iikr-i fushat velâyet ve hamd-i vtts'at memleket-i emlak-i re'âyâya terk-i tamc ve 'adem-i ragbetdiir (Avçin 2011: 156).
Azmî Pîr Mehmed Efendi (1566) çukr-i fiishat-i memleket u vilsc at-i £ arsa-i vilâyet terk-i tamac-i emlâk ve c adem-i ziyâ'-i zayâ'-i ra'iyyetdur (Koyuncu 2016: 233).
Ridvan b. Abdiilmennân (1575-1576) memleket fesàhatinuq ve vilâyet vus'atinuq çiïkrii recâyrn^ mal u emlâkine tama eylememekdiir (Ataç 2021: 48).
Hocazâde Abdttlaziz Efendi (1612) §tikr-i vus1 at-i memleket ve fushat-i 'arsa-i vilâyet pâdiçahlar emlâk-i ra'iyyete hirs u tama'yi kalblerinden itoâc ve zu'afa-yi bâ-ihtiyâci zalemeye rencîde etdiimeyiip himâyet ' ani'l-izc âcdur (Altmpay 2008: 119).
Omer Efendi (1621) fushat-i memleket ti viiscat-i vilâyet §ûkri emlâk-i ra'iyyete tama eylemekdûr (Yilmaz Bozo 2019: 54).
Osmanzâde Ahmed Tâib (1709) §ûkr fîishat-i memleket-i emvâl-i re'âyâya tama itmemekdtir (Turgut 2019: 121).
Tablolardan da görüldügü üzere Ahlak-i MuhsinV de уст alan §ükür babindaki saltanatin ¡¡ükrü ile memleket sahasi ve idarenin §ükrü bahisleri Ahlak Risalesi nde öteki çevirilere göre daha sade bir çekilde Turkçeye aktarilmiçtir. Hem sözcük seçimi ve kullanimi hem de anlatimda yalinlik tercih edilmiçtir. Burada yalnizca öz bir çeviriyi tercih eden Osmanzâde Ahmed Tâib'in eseri diçta tutulabilir. Nesir dilindeki yalinliga degindikten sonra eserin öne çikan dil özelliklerini siralamak yerinde olacaktir:
a. Ahlak Risalesi, harekeli bir eser degildir. Buna ragmen Tûrkçe sözcüklerin ve eklerin yaziminda ünlülerin temsiline özen gösterilmesi okumayi kolaylaçtirmaktadir. Özellikle yuvarlak ünlü ve diiz ünlüleri temsil eden vav ve _ye harflerinin kullamldigim gözlemliyoruz.
b. Kök ünlüsü olarak "e-i" alternansi konusunda "i" ünlüsü agir basmaktadir: dirler (1b/07), dinür (1b/06), gice (2b/04), yirde (4a/08), virdi (4b/06), itmedüij (4b/10).
c. Dudak uyumu büyük oranda Eski Anadolu Türk9esinin devami §eklindedir. Sadece yuvarlak ünlü ya da düz ünlü ta§iyan ekler ve uyumsuz sözcükler varligim sürdürmektedir. Bunun yaninda kimi ek ve sözcüklerin uyuma girdigi, ayni zamanda yeni uyumsuz §ekillerin de ortaya fiktigi gözlenmektedir. Eserin dudak uyumu bakimindan sergiledigi durumlar a§agida belirtilmi§tir:
Salt yuvarlak ünlü ta§iyan eklerden dolayi meydana gelen bozulmalar: srfat-i vücübiwelerinüri (1b/09), dinür_ (1b/06), bulunmakdur (1b/09), galebe idüp (1b/13), gidüp (2a/10), geldürn (2a/19), bildüsi (3a/04).
Salt düz ünlü ta§iyan eklerden dolayi meydana gelen bozulmalar: ügüncisine (1b/06), buyurdi (2a/19), Jayämet güninde (2b/05), bildügi (3a/03-04), düsmis (5a/17).
Yuvarlak ünlüden düz ünlüye geferek uyuma giren ekler: gaflet eyledim (4b/14), feyz itdigi (5a/01), emrini (5a/15).
Ünlünün yönünü degi§tirmesiyle yeni bir uyumsuzluga yol a^an ekler: buyurdigin (2a/14).
Uyumsuz bifimini sürdüren sözcükler: igün (2a/18), kendü (2b/11), ofayup (3a/03), degüldür (3a/09).
Uyumsuz bifimden uyumlu bi9ime ge9en sözcükler: ofamaga (4b/06).
5. Metnimizde Türk9e sözcük ve eklerde damak (kalinlik-incelik) uyumu hemen hemen tamdir. Günümiizde yalmzca ince ünlülü olarak kullanilan ve kaiin ünlülü sözcüklerde uyumu bozan +ki aitlik eki ve +ken ula9 ekinin kaiin ünlüyle kullanimina rastlanmami§tir: evvelkisi (1b/07), giderken (6a/02). Özellikle +ki aitlik ekinin tarihsel metinlerimizde kaiin ünlülü §ekli (+^+gi) de kullamlabilmektedir. Metnimizde bu yönde bir kullamma rastlanmami§tir.
Damak uyumu bakimindan dikkat 9eken husus günümüzde kaiin ünlülü ek alan baht sözcügünün ince ünlülü bir ekle kullamlmasidir: bülend-bahtl&(5dJ\6).
d. Eserde Türk9e sözcüklerde görülen kimi ses degi§imleri yabanci sözcüklerde de görülebilmektedir. Eski Türk9ede taki bi9iminde kullanilan bagla?, Eski Anadolu Türk9esinden itibaren k > h süreklile§mesiyle dabi bi9imini almi§tir. Metnimizde dahi (2a/09) sözcügünün yaninda dilimize Arap9adan girmi§ birka sözcügünün de ayni ses olayiyla hirba (4b/05) olarak kullammina §ahit olmaktayiz.
e. Arap9a sözcüklerin i9 seslerinde bulunan hemzenin dü§mesi sonucunda yan yana gelen iki ünlünün arasina bir "y" sesi girmi§tir: säyim (2b/04), käyim (2b/04), fernyil (2a/01), remyil (2a/02). Bu durum metnimizde düzenli bir kural olarak görülmeyip ikili olarak kar§imiza 9ikmaktadir.
f. Ad tamlamasinda iyelik ekinin kullanilmadigi durumlarla kar§ila§ilabilmektedir: anwj u^/+0 (lb/18).
g. Belirtme durumunun eksiz olarak (sifir belirtme) karçilandigi örnekler bulunmaktadir: anurj ahläk-i §erißn+0 zikr idüp (2b/01), hevasin+0 (4a/09), atinuij dizginin+0 çekiip (4b/11-12).
h. Asil olarak Klasik Osmanli Tiirkçesinde yayginlik gösteren -(y)AcAK ortaci/gelecek zaman eki metnimizde biri niyetlenme bildiren birleçik eylem yapisi ve digerí ad ögesi dü§mü§ sifat tamlamasi olmak üzere iki yerde kullanilmiçtir: a/acako/dukda (3b/19), dînyolinda lazim o/acak nedür (3b/02).
III. Metin
[lb]
(01) bismi'l-Mii'r-ratoani'r-rahïm (02) el-h^dü 1Г1-1Ш rabbi'l-câlemïn ve's-salätü ve's-sel^ calä resülinä (03) muhammedin ve calï alîhi ve sahbihi't-tayyibïn ammä bacdü ey aäz macl^ (04) olsun-ki vücüd-i insända läzim oían ic tidal ûç (05) dürlüdür ve anug evvelkine ictidäl-i rabbânï ve ikincisine (06) ictidäl-i ruhânï ve ûçûncisine ictidäl-i cismânï dinür ve anug (07) evvelkisi ictidäl-i rabbânï ki sifat-i vücübiyye dirler (08) ya'ní hakk sübhänehu ve tec älänug sifat-i vücübiyyelerinüg (09) eseri insrnda bulunmakdur ve ЫШа ganï ve mäsivädan (10) müstagní olmakdrn ve däcim ihtiyäc-i hakka ve ihtiräz-i (11) hakkdan olmakdrn ve anug ikincisi ic tidäl-i rûhânï- (12) -drä ve ol sifat-i melekiyye ve rühäniyyelerdür yacnï (13) rühäniyyeti cismäniyyetine galebe idüp evsäf ve ahläk-i (14) hamïde ile mevsüf ve mütehallik olmdçdur ve her dem häzir-i (15) h^k olup huzm bulmakdur beyt (16) ^„^IA.uù&jsj,^: (-] 7) ve anuq ûçimcisi ictidäl-i cismänldür (18) ve anurj usül ûç
fíirüc i altidur ve ol ûç usülüg
[2a]
(01) vasat hällerine ahläk-i fezäyil ifrät ve tefrít (02) taraflarina ahläk-i rezäyil dinür ve ol ûç asl (03) fezä'ilü] cemcine cadl ve alti fercüg cem4ne (04) zulm dinür ve dahi vücüd-i insäniyyede her ne kadar ahläk-i (05) hamïde bulunursa cümlesi ol ûç asldan dogar (06) ve her ne kadar ahläk-i zemtoe bulunursa ol alti ferc den (07) tevellüd ider ve bu ictidäl-i fezäyil-i seiäse vücüd-i insända (08) häsil oldukda lä-cerem äfaka dahi siräyet (09) idüp anda dahi bi'z-zarür mevcüd olur ve ol (10) kimse lä-büdd sirät-i mûstakïm üzere gidüp ehl-i (11) c adälet olur JjJjbjÄ,^ (12) f^HS??-^ ада içâretdûr ve hazretüg (13) 'aleyhi's-seläm
Ц; buyurdigin bu vech üzere oíanc adäleti mûçïrdûr (15) beyt ne ifrät ve ne tefrît olur anda sirät-i mûstakïm (16) oldurmayanda çû begzer ol sirät-i müstakime (17) iki yarn anug begzer cahime ve hazret-i c aleyhi's-seläm bir hadïsinde (18) dahi ben buc äleme mekärim-i ahläk^ tekmïli içûn (19) geldüm buyurdi ve hakk sübhänehu kur'än-i kerïmde
[2b]
(01) anug ahläk-i çerïfin zikr idüp ve (02) buyurdi ve imäm gazäll rahmeden
riväyet (03) olunur ki ahläk-i hamïde sähibi olan kimse (04) gündüz säyim gice käyim rütbesine irür dimi§dür (05) ve kiyämet güninde teräzinüg keffeyne (?) ol vazc (06) olunan hasen hulkdur dimi§ler imdi her kimsede (07) ki bu vechle c adälet-i tämme bulunur tahkïk ol (08) kimse sirät-1 mûstakïm üzere gidüp nür-i cemäle (09) väsil olur ve her kimsede ki ol-vechle zulm mevcüd
(10) olur lä-cerem muhälif yola gidüp när-i celäli (11) kendü vücüdinda häsil kilur ve ol usül-i me^^e (12) bu beytle mac lüm olur beytc adälet hikmet c iffet §ecäc at (13) sorar-isag bulardur asl-i täc at §ecäc at hikmet (14) c iffet olur ü? ric äyet eylemekdür bunlari gü? (15) celbeze35 c ilm-hikmet beladet (16) tehewür gazab-§ecäc at cübn (17) §ereh §ehvet-c iffet humüd
[3a]
(01) imdi zikr olunan usül-i fezäcil-i mez^tfen^ (02) ewelkisi cilmdür ve anurj vasat häline hikmet (03) dinür ve hikmet oldur ki her kimsenüg okiyup (04) bildügic ilm din yolinda läzim ola ve §erc -i §erif (05) ve sünen-i resüle muväfik olup anugla c amel lala (06) ve sirät-i müstakim üzere gidüp ha^. väsil (07) ola nitekim hakk sübhänehu kur'än-i kerimde aga i§äret (08) idüp ^^-^^Ur-ai (09) buyurdi ki bilen ile bilmeyen bir degüldür ve hazret-i 'aleyhi's-seläm (10) aga i§äret idüp (H) buyurdi ve eger ol kimsenüg olayup
bildügic ilm (12) böyle olursa ol hemän bilmeyenler gibidür beyt (13) ^ (14)
cx^-r^. ve anurj ifrät tarafina celbeze dinür (15) ve celbeze oldur ki her kimsenür) olayup bildügi (16)c ilm dm yolinda läzim olmayup am meläz-i dünyäya (17) sarf ide ve ol §erc -i §erif ve sünen-i resüle 'aleyhi's-seläm (18) muhälif olup anda rizä-yi hakk bulunmaya bil ki sebeb-i (19) zilleti ola ve anui] tefrit tarafina beladet dinür ve beladet
[3b]
(01) oldur ki her kimsenüi] batälet ve keseläni ziyäde olup (02) dm yolinda läzim olacak nedürc ilm ögrenmeye (03) ve §erc -i §er!f ve sünen-i resülc aleyhi's-sel^ ric äyet idüp (04) rizä-yi ha^da bulunmaya beyt bu dünyac ilmiyle olsa c älim (05) bu halka ögredür ol dirim ellm bu resme c ilmden (06) yegdür cehälet kic ilmi dünyäya eyleye älet (07) ve ikinci asl gazabdur ve anurj vasat häline (08) §ecäc at dinür ve §ecäc at oldur ki her kimsenüg ki (09) gazabi geldükde tece^m^ idüp §erc-i §er!f (10) ve sünen-i resüle muväfik olan yirde sarf (11) ide ve muhälif olan yirde am zabt idüp (12) nzä-yi hakka gide (13) S-i^'o* aga i§äretdür ve
anug ifrät tarafina (14) tehewür dinüp ve tehewür oldur ki gazabi (15) geldükde §erc -i §erlf ve sünen-i resüli gözetmeyüp (16) nefs hikmetiyle am icrä ide ve anug tefrit tarafina (17) cübn dinür ve cübn oldur ki bir kimse anurj emväl-i (18) e§yäsindan bir nesnesin bi- gayr-i vech-i §ercI (19) cebren elinden alacak oldukda cebänet idüp
[4a]
(01) am ref itmeye beyt camel olur ka?an kalb itse (02) cilmi nitekim milh olur kalb itse hilmi (03) ho§ ahläk-i hamide häsil itgil behi§t (04) ehline sini36 väsil itgil ve Ü9Ünci asl (05) §ehvetdür ve anug vasat häline c iffet dinür ve c iffet (06) oldur ki her kimsenüg ki §ehveti geldükde te 'emmül (07) idüp §erc -i §erif ve sünen-i resüle muväfik olan (08) yirde sarf idüp muh^if olan yirde sabr (09) ide ve am muhkem zabt idüp heväsin menc (10) ide ^jiLi&^jL'i(ii) ^jli1 arja i§äretdür ve anurj ifrät tarafina (12) §ereh dinür ve §ereh oldur ki §ehvet geldükde (13) §erc-i §erif ve sünen-i resüli gözetmeyip (14) nefs hükmiyle am icrä ide ve ol-vechle rizä-yi (15) ha^^ hiläfina gide ve anug tefrit tarafina (16) humüd dinür
35 Metinde «vV §eklinde yazilan bu sözcük, Derleme Sözlügffnde "Gösteri§, heybet. /Fethiye-Mugla" (2009b: 877) anlamiyla taniklanmi§tir.
36 Metinde §u §ekilde yazilmijtir:
ve humud oldur ki §ehveti geldükde (17) §erc-i §er!f ve sünen-i resule muvafik olan yirde (18) d^i sarf idemeyüp imsäk ide ve ol- (19) -vecMe rizä-yi h^fc^ hiläfina gide beyt
[4b]
(Ol) bilindi fün-ki cadl ziddi budur (02) 9Ü bildüq c adli zulmüg zefirmdür37 (03) hikäyet nakl olunur ki sul^ sancar38 mäzi-i rahme (04) süvär olup c asker ile bir yire giderlerdi nagah (05) yolda bir hirha-pü§ dervi§ pädi§äha seläm (06) virdi pädi§ah bir nesne okumaga me§gül (07) idi ceväb virmedi ve dervi§ itdi39 (08) ey pädi§äh pädi§ahlara seläm virmek sünnetdür (09) ben edä-yi süimet eyledüm selama ceväb farzdur (10) sen niQün edä-yi farz itmedüg didi (11) pädi§äh ehl-i insäf idi atinug dizginin (12) 9eküp durdi ve derv!§e ictiz^ idüp (13) §ükr(i)-güzärliga me§gül ideyim40 saqa ceväbda (14) gaflet eyledim didi derv!§ itdi yine §ükr (15) iderdüq pädi§äh itdi allah tecäläya ki müncim-i (16) mutlakdur cümle nicmetleri ol virür didi (17) dervl§ itdi §ükri nice edä idersin (18) pädi§äh itdi el-h^düli'1-1^ rabbü'l-c älemln direm-ki (19) cemi' ni'metle^ §ükri bu kelimede mündericdür didi
[5a]
(01) dervi§ itdi §ükr allah tec älanurj feyz itdigi (02) nic metlere göre olur §ükr ol degüldür ki heman zeban (03) ile söyleyesin pädi§ählardan allah tec äläya (04) läyik olan §ükri gayridur
didi nazm (05) rf «»liyj^^^4 (06) « HtWtjßi&b* (07) i U (08)
'->—- i «6 (09) imdi pädi§äh dervl§den iltimäs idüp (10) ol §ükr-i ni'met teveccühle
olur didi dervl§ (11) itdi §ükr-i saltanat oldur ki cumümen ehl-i islama (12) cadl ve ihsan eyleyesin fiishat-i (13) memleket §ükr(i) oldur ki emriqi dutanlarug41 (14) raciyyet emlakine tamac itmeyesin ferman-revänlik (15) §ükri oldur ki emriqi dutanlarui] hizmetlerin (16) bilesin bülend-bahtlik §ükri oldur ki (17) mezellet-i hake dü§mi§ üftädeleri kaldura- (18) -sin ve anlara rahm idesin hizäne macmür olmak (19) §ükri oldur ki sada^t viresin ve erbäb-i
[5b]
(01) isti^^ui] haWarm edä idesin kuvvet (02) ve kudret §ükri oldur ki Cäcizlere ve za'iflere (03) inc^ ve ihsän eyleyesin sihhat §ükri oldur ki (04) zulm ve sitem ile blmär olanlara känün-ic adäletle (05) §ifa-yi küll viresin c asker ve sipäh 9okluginuq (06) §ükri oldur ki müselmänlari anlarurj zarar (07) ve kederinden saWayasin cäli 'imäretler ve bülend (08) saräylar §ükri oldur ki rac iyyetüg menazil ve (09) meskenlerin hadern ü ha§em nüzül itmekden muc^ (10) idesin asl §ükr-^teärlik huläsasi oldur ki (11) hi§m ve rizädan emr-i hakki gözleyesin ve halk (12) senüg elügden rähat olmaWigi kendü rähaturj (13) üzerine takdim idesin didi pädi§äh (14) dervi§^ kelimätindan ho§lanup diledi-ki (15) atindan inüp dervi§ ile musäfaha ide (16) gördi-ki dervi§^ näm ve ni§äni kalmami§ (17) bacde-z^ bu kelimät-i hikmet-i äyäti yazdurup (18) ma^^la c amel eyledi beyt eidi halk i?re derv!§ (19) ü gedädur veH mac rn yüzinde pädi§ähdur
37 Metinde §u §ekilde yazilmi§tir: ■
38 Metinde §eklinde yazilan bu sözcügii "sancar" olarak okumayi tercih ettik.
39 Metinde jeklinde yazilan bu sözcük "eyit-" anlaminda kullanilmi§tir.
4U Metinde <s>? "ideyim" §eklinde yazilan bu söcügün baglama bakildigmda "idüm" olmasi gerekmektedir.
41 "emrifli dutanlarufi" ifadesinin tistü fizilmi?.
299
Inan GÙMU§
[6a]
(01) mervïdto ki bu du'âyi resul-i caleyh efddii's-s^avat (02) ve ekmelu't-tahiyyât gazaya giderken cabdu'l-lah ibn (03) mes'ud radiya'l-lahu canh taclïm buyurdi (04)
¡>^3 idi^yiJ^j^j (06) ^'UfcLUiiLi^-'ili(07)
Sonuç
Kaynaklarda hakkinda bilgi bulunmayan Ahlak Risalesi, Klasik Osmanli Tiirkçesi dôneminde kaleme alinmiç bir eserdir. Be§ varaktan oluçan eser, herhangi bir çekilde baplara ayrilmamiçtir. Içerige bakildiginda ise eseri iki kisimda degerlendirmek mumkundur. Ilk kisim ahlak konusuna ayrilmiç ve insan ahlakinm itidal iizere konumlandinldigi belirtilmiçtir. Ahlak anlayiçinda ise Kur'an-i Kerim ve siinnete uygunluk (§erc-i §erîf ve siinen-i resûle muvâfik) esasi gôzetilmiçtir.
Birinci kisimla baglantili olarak ikinci kisimda Sultan Sencer ve bir derviçin aralannda geçen musahabeye yer verilmiçtir. Dogu kiiltur ve edebiyatlarmda sikça karçilaçtigimiz sultan ve derviç hikâyelerinin bir benzeri olan bu anekdot, Huseyin Vâiz-i Kâ§ifî'nin Ahlak-i Muhsinî adli eserinin §iikiir babinda yer alan hikâyenin çevirisi gôriiniimiindedir. Bu anekdotta, derviçin çiikiir konusunda sultana verdigi ôgiitler yoluyla mananin maddeye ùstiin oldugu iletisi aktarilmaya çaliçilir.
Ahlak Risalesi'ne dil açisindan yaklaçildiginda ôncelikle nesir dilindeki sadelik goze çarpmaktadir. Bu sonuca sultan ve dervi§ hikâyesinin ôteki Tiirkçe çevirilerinde kullamlan nesir diliyle kar§ila§tirmak suretiyle ulaçmak mumkundur. Bu karçilaçtirma sonucunda Ahlak Risalesi'nde yabrnci sôzc^ ve ôzellikle tamlamalarin yogun olarak kullanilmadigi anlaçilacaktir. Dilbilgisi bakimindan eser, Eski Anadolu Tiirkçesi ôzelliklerini devam ettirmekle birlikte yeni geliçmeleri de barindiran bir yapiya sahiptir. Ôzellikle dudak uyumu konusunda kimi ek ve sôzciiklerde gôriilen uyumlar, Klasik Osmanli Tiirkçesi dônemiyle koçutluk gôsteren hususlardir.
Ahlak Risalesi ve buna benzer pek çok eserin incelenmesiyle hem dil tarihimizin hem de kiiltur tarihimizin yapi taçlanmn belirlenebilmesine katki saglanabilecektir. Ôzellikle kataloglarda kalmiç, incelenmeyi bekleyen eserlerin giin yiiziine çikarilmasi ve disiplinlerarasi araçtirmalarin istifadesine sunulmasi gerekmektedir. Eserlerin sait dil yônuyle degil aym zamanda içerige bagli olarak zihniyet diinyasi yôniiyle de çôziimlenmesi diiçiince tarihine de i§ik tutulabilmesine zemin hazirlayacaktir.
Etik Beyan
Yazar beyamna gore; "Klasik Osmanli Tiirkçesi Dônemine Ait Yazari Bilinmeyen Ahlak Risalesi (Giri§-foceleme-Metin)" adli çaliçmanin yazim surecinde bilimsel, etik ve alinti kurallanna uyulmuç; ULAKBÎM TRDlZlN ôlçiitlerine gôre çali§mada etik kurul onayini gerektiren herhangi bir veri toplama ihtiyaci duyulmamiçtir.
Kaynak^a
Alaaddin Ata Melik Cüveyni (2013). Tarih-i Cihan Gü§a. 9ev. Mürsel Öztürk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayinlan.
Altinpay, Hüseyin (2008). Hocazäde Abdülaziz Efendi Ahläk-i Muhsini Tercümesi Fatih Ktp. 3467 (1a-60b). Yüksek Lisans Tezi. Manisa: Manisa Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Ata?, Selma (2021). Ridvän b. Abdülmennän'in Terceme-i Ahläk-i Muhsini'si (lb-85b, Inceleme-Metin). Yüksek Lisans Tezi. Kir§ehir: Kir§ehir Ahi Evran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Avfin, Mehmet (2011). Terceme-i Ahläk-i Muhsini (lb-99a) (tnceleme-Metin). Yüksek Lisans Tezi. Kütahya: Dumlupinar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Ayni, Mehmed Ali (1993). Türk Ahläkgilari. Istanbul: Kitabevi Yayinlan.
BuIuq, Sadettin (1968). "§eyyäd Hamza'mn Bilinmeyen Bir Mesnevisi". Türkiyat Mecmuasi, XV: 247-257.
Bursali Mehmed Tahir (2009). "Ahlak Kitaplarimiz". Sadele§tiren: Saadettin Özdemir. Süleyman Demirel Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi, (22): 161-176.
Cevizci, Ahmet (2003). "Ahläk ve Etik". Felsefe Ansiklopedisi.^&tär. Ahmet Cevizci. C. I. Istanbul: Etik Yayinlan. 117-121.
Cevizci, Ahmet (2005). Felsefe Sözlügü. Istanbul: Paradigma Yayinlan.
Qagnci, Mustafa (1989). "Ahläk". Türkiye Diyanet Vakfi Islam AnsiUopedisi. Istanbul: TDV Yayinlan, C. II: 1-14 https://islamansiklopedisi.org.tr/ahlak#1 [09.08.2021].
Demirkol, Murat (2019). Ahlak-i Muhsini Ka§ifi'nin Ahläk Kitabi (Inceleme-Qeviri-Tipkibasim). Istanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Ba§kanligi.
Develi, Hayati (1995). Evliya Qelebi Seyahatnamesine Göre 17. Yüzyil Osmanli Türkgesinde Ses Benze§meleri ve Uyumlar. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayinlan.
Erdem, Hüsameddin (2000). "Osmanlida Ahlak ve Bazi Ahlak Risaleleri". Selguk Üniversitesi Ilahiyat Fakültesi Dergisi, (10): 25-64.
Göksu, Erkan [Tercüme ve Notlar] (2017). Gazneliler - Ravzatu's-Safa (Müluk-i Gazneviyye) - Muhammed bin Havend^äh bin Mahmud Mirhänd. Istanbul: Kronik Kitap Yayinlan.
http: //lugatim. com/s/ahl ak [10.08.2021].
Kafesoglu, Ibrahim (1984). Harezm§ahlar Devleti Tarihi (485-618/1092-221). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayinlan.
Komisyon (2009a). Türkge Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayinlan.
Komisyon (2009b). Türkiye'de Halk Agzindan Derleme Sözlügü. C. II. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayinlan.
Koyuncu, Fatih (2016). Azmi Pir Mehmed'in Enisü'l-Ärifin'i (Inceleme-Tenkitli Metin). Doktora Tezi. Manisa: Manisa Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Köprülü, M. Fuad (1987). "Härizm§ählar". MEB Islam Ansiklopedisi. C. V/Kisim I: 265-296.
Köymen, M. Altay (1984). Büyük Selguklu Imparatorlugu Tarihi. C. II (Ikinci Imparatorluk Devri). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayinlari.
Levend, Agäh Sirri (1964). "Ümmet Qaginda Ahläk Kitaplanmiz". Türk Dili Ara§tirmalari Yilligi - Belleten, (11): 89-115.
Özlem, Dogan (2014). Etik - Ahlak Felsefesi. Istanbul: Notos Kitap Yayinevi.
Parlatir, Ismail (2017). Agiklamali islämi Terimler Sözlügü. Ankara: Ak?ag Yayinlari.
Sevim, Ali-Mer^il, Erdogan (2014). Selguklu Devletleri Tarihi - Siyaset, Te^kilät ve Kültür. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayinlari.
Sümer, Faruk (1991). "Atsiz b. Muhammed". Türkiye Diya.net Vakfi Islam Ansiklopedisi. Istanbul: TDV Yayinlari, C. IV: 91-92. https://islamansiklopedisi.org.tr/atsiz-b-muhammed [17.08.2021].
Turgut, Murat (2019). Osmanzade Ahmed Taib'in Ahlak-i Ahmedi Isimli Eseri (Inceleme-Metin-Indeks). Yüksek Lisans Tezi. Diyarbakir: Diele Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Turgut, Murat (2021). "Türk Edebiyati'nda Ahläk-i Muhsini Tercümeleri". KorkutAta Türkiyat Ara§tirmalari Dergisi, (4): 82-92.
Yazari Bilinmeyen Ahlak Risalesi. Süleymaniye Kütüphanesi Haci MahmutNo. 6449/1.
Yilmaz Bozo, Esra (2019). Ahlak-i Muhsini: Metin-Inceleme (la-98b). Yüksek Lisans Tezi. Manisa: Manisa Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
