CC BY
7Cilt: 4,Sayv. 2, 2021
Vol: 4, Issue: 2, 2021
Sayfa -Page: 234-247
E-ISSN: 2667-4262
J iThenticate-
X. Professional Plagiarism Prevention
LÂMi'î ÇELEBi'NÎN SALÂMÂN VE ABSÂL MESNEVÎSÎNÎN TASAWUFi BÎR
DEGERLENDÎRMESi
A MYSTICAL EVALUATION OF LÂMi'î ÇELEBÎ'S SALÂMÂN VE ABSÂL MASNAVI
Muhammed Sami ÜNAL*
MAKALE BÎLGÎSt ÖZET
^Geliç: 17.05.2021 s/ Kabul: 15.09.2021 XV. yy. sonu ila XVI. yy. ba§inda yajayan Lämi'i Qelebi, bir^ok telif eseri yaninda Molla Cämi'den yaptigi fevirileri ile Cami-i Rum olarak ünlenmi§ usta Divan §airlerindendir. tyi bir egitim gören Lämi'i Qelebi'nin yaptigi pevirilerin dili bakimindan Arapfa ve Farsfaya häkim oldugu, muhtevasi bakimindan ise tasavvufta engin bilgi ve tecrübeye sahip oldugu afiktir. Emir Buhari adli tasavvuf bilginine intisabi neticesinde kendisine Bursa'da bir ilim dünyasi olu§turan §air, devrin jartlanna göre 50k kisa sayilabilecek sürede Herat, Semerkant, Buhara gibi uzak ilim beldelerinden eserler tercüme edebilmijtir. Salämän ve Absäl adli mesnevinin Yunan edebiyati da dähil se§itli edebiyat sahalannda farkli isimlerle de olsa yer bulmu§ obnasi, ilginf igerigi ve milelliflerin konuya müdahale edebilecegi afik noktalar birakan simgesel bir tarafinin olmasindan kaynaklanmi§tir. Lämi'i Qelebi gibi §airler de eserin bu özelligi sayesinde ögretilerini rahat?a esere yerle§tirebilmi§tir. Bu yönü ile §airin ilmi baki§min eserde yogun olacagmi dü§ündügümüzden sali§mamizda §airin telif-tercüme olarak kabul edilebilecek Salämän ve Absäl adli mesnevisi tasawufi ögretileri bakimindan ele alinarak §airin ya^adigi sagin, yaptigi tercümelere etkisi de i§lenmi§tir.
Anahtar Kelimeler: tslamifelsefe, tasavvuf, mesnevi, Lârni 'î Çelebi, Salâmân ve Absâl.
Ara$tirma Makalesi
ARTICLE INFO ABSTRACT
Received: 17.05.2021 s/ Accepted: 15.09.2021 Lâmi'î Çelebi, who formed a world of science in Bursa, as a result of his affiliation with a Sufi scholar named Emir Bukhari, was able to translate mystical works from far science cities such as Herat, Samarkand and Bukhara in a very short time according to the conditions of the period. The fact that the masnavi named Salaman and Absal found a place with different names in various periods, including Greek literature, is due to its interesting content and its symbolic side that leaves open points for authors to intervene in the subject; and poets such as Lâmi'î Çelebi were able to place their teachings in the work easily thanks to this feature of the work. The poet's masnavi named Salaman and Absal, which can be regarded as copyrighttranslation, it has been discussed in terms of Sufism teachings in our study; in addition, the effect of the age in which the poet lived on the translations he made was also covered.
Keywords: Islamic philosophy, sufism, masnavi, Lami "1 Celeb i, Salaman and Absal.
Research Article
* Ar§. Gör., Erzincan Binali Yildirim Üniversitesi, E|itim Fakilltesi, Tiirkçe Egitimi Anabilim Dali. Erzincan / Türkiye.
E-mail: sami. unalfâ'erzincan.edu.tr.
ORCID https://orcid.org/0000-0002-2797-6105.
Bu makaleyi çu çekilde kaynak gösterebilirsiniz / To cite this article (APA):
Ünal, Muhammed Sami (2021). "Lâmi'î Çelebi'nin Salâmân ve Absâl Mesnevisinin Tasavvufï Bir Degerlendirmesi". Uluslararasi Dil, Edebiyat ve Kültür Ara§tirmalari Dergisi (UDEKAD), 4 (2): 234-247. DOI: https://doi.org/10.37999/udekad.938471.
Extended Abstract
The present study, which examines Lami'i Qelebi's masnavi named Salaman and Absal in terms of Sufism
and its foundations; The teaching of the work shows a complex, heavy issue, the importance of the small pieces placed next to the story of Salaman and Absal, which form the main lines. These connections are actually an explanation of how to motivate the target audience, which is one of the main educational problems of today, as the approach to the human being the addressee of the work. It would be correct to see this as proof that today's education has a lot to gain from an author who already exceeded 500 years ago with his translation work. In Turkish literature, the success of the mesnevis at the point of education in the past is obvious. At the point where pure knowledge can lead people to an impasse in complex issues, mesnevis are of great importance. It can be said that in the classical period, a symbolic product related to the subject was presented and the foundation of today's simulation training was laid with mesnevis. The fact that Lamiii Qelebi translated the work in a short time after the date it was written, shows that the educational network of the period had a success that would envy today.
It has been seen that the work, which is handled from a mystical point of view, is at a very successful point with its mastery of the subject and the analogy and symbols it makes in terms of explaining the points that will be very difficult to understand. The misinterpretation of the concept of "Sufism", which is at a very important point in the shaping of Turkish language and literature, is due to not recognizing these and similar works. It is understood with the examples given in the review section that the mystical elements of the studied work have been concretized with very naive forms of expression. Undoubtedly, the underlying reason of Lamii Qelebi's efforts to screen the work with symbolic elements is his desire to deliver the work only competent people. Otherwise, every truth revealed will be seen as an empty advice for those who cannot see the essence of the matter. But this situation is undesirable for education.
Overview of Salaman and Absal Masnavi: It is known that the Salaman and Absal masnavi date back to the "Greek" mythological Gods. At this point, the fact that it has been used in Islamic works since the 9th century, especially by names such as Ibn Sina, Molla Cami and Lami'i Qelebi; possible to explain it with the hadith, "If
knowledge is in China, aspire to it because knowledge is fard for every Muslim." Another reason is that the types in the work offer convenience in the transfer of many notions symbolically in order to reveal the philosophy of "He who knows himself, knows his Lord", which is wanted to be given especially in Sufism. It is known that the LamiTs work translated from Molla Cami is a copyright-translate work and it deals with the introduction to Sufism.
When looking at such works, it can be thought differently and deeply, especially when looking at the hadith "Some of poetry is undoubtedly wisdom". Effective words in order to reveal wisdom could be put forward more easily with the mesnevi especially in the Classical period. Because there is no couplet and end limitation while writing, and each couplet has its own internal integrity in rhyme, making it easier to write and provides ease in transition between topics. Especially, in order to support the idea to be given, concise and short stories that the author will convey according to his abilities and experience are of great importance in such works whose target audience is people and the goal is to convey wisdom. Within thousands of couplets, the author can frequently refer to intermediate stories in order to overcome the fear of the loss of thought. In the current study, the importance of such intermediate stories is emphasized. The basic Sufism philosophy that is intended to be given in the work is also conveyed with such stories at some point. Our study undoubtedly does not cover all the teachings in the work. A conclusion is reached by choosing only examples from striking couplets. When we look at the whole content of the work together with the couplets and commentaries that we have conveyed in the rest of our study, concrete data will be reached about the vast mentality of the period. Finally, the work can be shown among the master works of Classical Turkish literature in revealing the intellectual dimension of the author.
Giri§
Lami'i Qelebi XV. yiizyilin sonu, XVI. yuzyilin ba§inda ya§ami§, divan edebiyatimn onde gelen §airlerinden biridir. Bursa'da dogdugu ve 90k iyi bir egitim aldigi bilinmektedir. All §ir Nevai ve ozellikle Molla Cami'den yaptigi feviriler onun aldigi egitimi ve Arap9a ve Fars?aya hakimiyetini ortaya koymaktadir. "...bilhassa Molla Cdmi'nin Farsga eserlerini
tercüme ederken nazim ve nesirdeki baçarisinin en üst seviyesine çikmi$tir" (Kut 2003: 96). Lâmi'î Çelebi'nin bu çevirilerinde Nevaî'yi örnek aldigi, Molla Câmî'yi ise iistat olarak gördügü §erh-i Esmâ'ii'l-hûsnâ adli eserinde kendisinden "Nevâyî-ve§ miirîd-i §eyh Câmî" (Kut 2020) olarak söz etmesiyle görülebilmektedir. Nevaî ve özellikle Molla Câmî ile kurdugu bagin, iki müellifin de kendisi gibi Nakçibendî tarikatina mensup olmasindan ileri geldigi dilçûnûlebilecegi gibi bu durumun tersi de söz konusu olabilir. §öyle ki Lâmi'î Çelebi'nin Molla Câmî ve Nevaî'ye duydugu yakinlik sayesinde hem yazilanlan tahkik etme hem de bu ilme malik olma hevesi ile kendisinin Emir Buharî'ye ulaçmiç olma ihtimali de gözden kaçmamalidir. Burada iki durumda da Lâmi'î Çelebi'nin yaçadigi yere kilometrelerce uzaktaki diger ilim merkezleri Herat ve Semerkant yahut Buhara'da yazilan eserlerin devrin çartlarina göre kisa sayilabilecek bir sürede binlerce kilometreyi açabilmesi, Lâmi'î Çelebi'nin içinde bulundugu çagin irfan sinirlarim ortaya koymaktadir.
Câmî'nin Heft Evreng'rnàe yer alan ve be§ mesnevinin en kûçûgû olan Salâmân ve Absâl mesnevisini Câmî'nin 1489 yilinda yazdigi (Kurtuluç 1988:157) dü§ünüldügünde aradangeçen kisa sürede eseri Bursa'da tasawuf erbabi bir §airin eline aliyor olabilmesini dönemin irfan dünyasimn derinlik ve geniçligiyle izah edebiliriz. Teknolojik imkânlardan yoksun bir hâlde eserlerin mesafeleri bu kadar kisaltabilmiç olmasini yine bu eserlerin muhtevasindaki derinlikle izah etmek mümkündür. Çiinkû Salâmân ve Absâl mesnevisi Lâmi'î Çelebi'nin ifadesi ile:
"Virüben efsâne anun nâmini
Sunmayasin halka hikmet câmim
Dâniç ehlinden bu ma 'nâ dûrdur
Kaçma hikmetden ki hikmet nûrdur" (314-315)1
bir efsane degil, hikmettir. Bu hikmetlerin, Lâmi'î Çelebi'nin "çair kiçiligini ortaya koydugu" (Uludag 1997: 77) açiktir. Bu tür sözlere efsane nazari ile bakmak ancak hikmet ehli di§indakilerin yapacagi bir i§tir. Yine bu eserler degerlendirilirken el-ma 'nâ fi-ЬаШ '§-§â 'ir2 sözünün agirliginda ezilebilecek noktalarin olabilmesi eserin simgeselliginden kaynaklanmaktadir. Nitekim Salâmân ve Absâl gibi "hiçbir kitapta bulunmayan olagan konu§malarda duyulamayacak ve ehli diçindakilerden gizli tutulan bilgileri içereri" (Özalp 2004: 161) bu tür eserleri "ancak Tanri bilgisine ehil kimselerin anlayabildigi; çeytanm ayarttigi, Tanri'ya karçi magrur kimselerin ise bu bilgilerden yoksun kaldigi" (Özalp 2004: 161) bilinmektedir.
Hikmetlerin aktariminda simgesel eserler büyük önem taçir. Islam dünyasinda alegorik öykü geleneginin îbni Sînâ ile baçladigi, "Huneyn bin Ishak'in Yunancadan çevirdigi Salâmân ve Absâl öyküsünün alegorik anlatim teknigini kullanarak Hay bin Yekzan adli eserini yazdigi" (Özalp 2004: 7) bilinmektedir. Bu eserden sonra birçoklari benzer alegorik eserler meydana
1 Beyitler halinde yapilan alintilar Erdogan Uludag'in Istanbul Büyüyen Ay Yayinlan'ndan 2013 yilinda çikan Lâmi 7 Çelebi, Salâmân ve Absâl adli çaliçmasindan alinmiçtir. Parantez içinde verilen numaralar beyit numarasidir.
2 (La edrî) Mana §airin karnindadir.
getirmi§lerdir. Ibn Tufeyl'in (ö. 1186) Hay bin Yakzan adli öyküsü, gelenegin en ünlü yapitidir. (Özalp 2004: 7). Hay bin Yakzan'l "farkli ve iddiali kilan §ey, onun kurgusal boyutudur" (Türker 2009: 196). Devaminda Sühreverdi (ö. 1191), el-Gurbetul-Garbiye; Ibnü'n-Nefis (ö. 1288), er- Risaletü'l-Kämiliye /TssSiyeri'n-Nebevzye; Molla C^i (ö. 1492), Salaman ve Absal adli yapitlariyla gelenegin diger önemli örneklerini verirler (Özalp 2004: 7).
Qali§mamiza konu olan Salämän ve Absäl mesnevisinde Lämi'i Qelebi,
"Her varakdan alur iken yüz sebak
Pür-füsun-i hikmet iken bu varak" (313)
beytinde eserin her bir sayfasindan yüzlerce ders alinabilecegini bizzat vurgulami§tir. Devrin §artlari göz önüne alindiginda yirmi-otuz yillik bir sürede binlerce kilometre öteden bilginin aktariliyor olmasi Klasik dönemin irfan derinligine bir ispat olarak sunulabilir. Bu hizin yaninda her bilginin aktanmi da o devirde olanaksizdir. Irfan dünyasina deger katabilecek eserlerin Qaglar ve mesafeler a§iyor olmasi yine dönemin bir özelligi kabul edilebilir. Bu aktarimda §üphesiz tasawuf, temel bir noktada yer almaktadir. £ünkü Peygamberden beri var olan irfanin özellikle "Sizden, hayra gagiran, iyiligi emreden ve kötülükten men eden bir topluluk bulunsun. I§te kurtulu§a erenler onlardir." (Kur'än-i Kerim 3/104)3 ayeti geregi gayretli ve maharetli bireylerin yaninda kimi zümrelerin ve devletlerin kendine has yöntemleri ile günümüze aktarimi mümkün olabilmi§tir. Özellikle bu maksatla olu§turulmu§ eserlerin müellifleri her bir kelimeyi dahi özenle sefmeyi kendilerine görev bilmi§lerdir. Qünkü söz konusu aktanm her §eyden önce yine nzayi ilahi yolunda belirli emirlerle gözlem altindadir. Örnegin "Kullari iginden ancak alimler, Allah'tan (geregince) korkar" (Kur'än-i Kerim 35/28) ayetine mazhar olabilmek adina müellif sözüne dikkat etmek durumundadir. Bunun yaninda "Kitap'i okuyup durdugunuz halde kendinizi unutur da ba^kalarina mi iyilikle emredersiniz?" (Kur'än-i Kerim 2/44) ikazi da irfan deryasinin simri i9erisine müelliflerin kendisini de bizzat telif yahut tercüme ettigi niteliklere uyma zorunluluguna i§aret etmektedir. Tüm bu sinirlari tasawuf, sistemli bir häle getirmek i^in her noktada gayret i?erisinde olma düsturu ile §ekillenmi§ ve insanlara ula§ma noktasinda edebiyati etkili bir ara? olarak kullanmi§tir. Lämi'i Qelebi'nin de ifade ettigi:
"Yä ki§i mälikgerek ald u dile
Ya gulam olmakgerek bir kämile " (1709)
anlayi§i, bir ki§inin bir kämile intisap ederek yani yukanda bahsi gefen smirlan sistemle§tiren tasawufa dahil olarak irfan denizinde yer bulabilecegine i§aret eder. Insamn kämil olma yolunda bir mür§ide muhta? olu§u Ibni Sinä'mn Hay bin Yekzan'mda §u §ekilde gefer:
"Sende birtakim huylar vardir. Bunlarin kimi senin yaratili§indandir. Kimi de yaratili§indan gelmeyip sende sonradan ortaya gikmi§tir. Eger sana iyile§tirici bir el degerse, seni temizler; sen de temizlenebilirsin. Ama senin önüne bir aldatici dü§ecek olursa, onun ardindan yanli§ yollara gidersin. Qevrende bulunan, senden ayrilmayan §u arkada§larinin kötü arkada§lardan olduklarina hig ku§kun olmasin. Onlardan yakani
3 Bu ve bundan sonra alintilanan ayetlerde, Türkiye Diyanet Vakfi'iun yayrnladigi Kur 'an 'i Kerim ve MealVnden ve kuran.diyanet.gov.tr adresinden faydalanilmi§tir.
siyiramayacaksin; onlar senin ba§ini derde diiçureceklerdir... Eger yardimina
yetiçilmezse... Yardiminayetiçilirse, onlardan kurtulabilirsin" (Ôzalp2004: 32).
Ibni Sînâ'nin eserinde feraset bahsinde içaret edilen "eP'in, Molla Câmî ve dolayisiyla Lâmi'î Çelebi'de "kâmil" ifadesiyle karçilandigi duçiinùlebilir.
Bu tiir eserlere bakarken ozellikle "§iirin bir kismi hiç çiiphesiz hikmettir." (Buhârî, es-Sahîh, Edeb 90) hadis-i çerifi goz ôniine alinarak bakilmalidir. Hikmeti meydana çikarmak adina tesirli sôzler ozellikle Klasik dônemde mesnevilerle daha rahat ortaya konabilmiçtir. Çunku yaziliçinda herhangi beyit simrlamasi olmayiçi ile her beytin kafiyede kendi iç butunlugune sahip olmasi yaziliçi kolaylaçtirmakta ve konular arasi geçiçte rahatlik sunmaktadir. Ozellikle anlatilmak istenen duçuncenin desteklenmesi adina miiellifin kabiliyet ve tecriibesine gôre aktaracagi ôzlii ve kisa hikâyeler, hedef kitlesi insan ve hedefi hikmet aktarimi olan bu tiir eserlerde biiyiik ônem arz eder. Binlerce beyit içerisinde muellif, diiçûncenin kaybolma endiçesini atabilmek adina sikça ara hikâyelere baçvurabilmektedir.
Salâmân ve Absâl Mesnevisinin Tasawufi Degerlendirmesi
Salâmân ve Absâl mesnevisinin kôken olarak "Yunan" (Gibb 1904: 354) "mitolojik Tanrilara kadar uzandigC (Kiliç 2018: 164) bilinmektedir. "Islam kùltilr dairesinde defalarca ele alinarak, evrensel bir ôzellik kazanmasim, tbni Sinâ'nin (Ô.1037) dikkat ve tecessiisùne borçludur" (Avçar 2007: 185). Bu noktada IX. asirdan itibaren Islam eserlerinde ozellikle ibni Sînâ, Molla Câmî ve Lâmi'î Çelebi gibi isimlerce kullamlmiç olmasini baçta "îlim Çin'de de olsa ona talip olun. Çiinku ilim her Musluman 'afarzdif (Beyhakî, §uabu 'l-îman, 1410 II/253) hadisi ile açiklamak mumkiindur. Bir diger sebep ise eserdeki tiplerin ozellikle tasawufta temelde verilmek istenen "Kendini bilen, Rabb'ini bilir" (Kinik 1994: 90) felsefesini ortaya koyabilmek adina sembolik olarak birçok mefhumun aktanminda kolaylik sunabilmesidir. Yine Lâmi'î Çelebi'nin Molla Câmî'den terciime ettigi bu eserin bir "telif tercume oldugu" (Uludag 1997: 67) ve "tarikata giri§ ôzelliklerini içledigi" (Uludag 1997: 70) bilinmektedir.
Ôgretimin kolaylaçtmlmasinda bugunku simulasyonlarla yani çagimizda sanal gerçeklik ile teknolojiden faydalanilarak ortaya konan ôgretim sistemlerinden benzetim teknigi ile o gunun sembolik eserlerini benzer gôrmek mumkundur. îki sistemde de belirli kaidelerin uzunca aktarimi yerine konunun hikâyelerle sembolik hâle getirilmesi, ôgretimini ve uygulamaya konmasini kolaylaçtirmaktadir. Bu da daha çok insana ulaçmak adina oldukça ônemlidir. Edebiyatta ozellikle dinî, tasawufi eserlerde çokça kullamlmiçtir. Bunlara Mûnisu'l-Uççâk (Siihreverdî), Mantiku 't-Tayr (Feriduddin Attar), Çeng-nâme (Ahmed-i Dâï),Hiisn uA§k (Çeyh Galip) gibi eserler ôrnek gôsterilebilir.
Nefsi Bilerek Rabb'i Bilmek
Nefsini bilerek Rabb'ini bulmak felsefesine birer dayanak olarak simgesel eserlerin en bilinenlerinden biri olan Mantiku't-Tayr ile Salâmân ve Absâl ele alindiginda ikisinde de bireyin yahut muridin kendinde var olan cevherin, asil ula§ilmak istenen oldugu bilinmektedir.
Mantiku't-Ta^'da Simurg'a ula§an otuz ku§ kendilerinden ba§ka bir §ey goremez.4 Salámán ve Absál mesnevisinde ise Salámán, kendisini Absál ile ate§e attiginda nefsi temsil eden Absál yok olur. Hakim yani mür§it, nefsini büyiiye -Padi§^n re§adetine- teslim eden Salámán'a, ger9ek sevgiyi Absál'in resminde yani Salaman'in kendi nefsinde yava§ yava§ gostererek mutlak hakikati buldurur. Tasawuf dü§üncesinde bu durum "...ona ruhumdan itfledigim zaman..." (Kur'an-i Kerim 15/29) ayetinde bahsi ge9en ruhun yani insanda zerresi mevcut olan 'kürre'nin ke§fi ve kendini bilen ki§inin aslinda ula§ilmak istenen, arzulanan ve dünyaya geli§i ile hasret duydugu Rabb'i bulmasidir.
Konu ile ilgili olarak ate§e dü§en ger9ek altmin yanmayi§i ile ilgili kisim §u §ekildedir:
"Qün Salámán idi zer Absál gi§§
Lá-cerem buyanuben ol kaldi ho§" (1573)
Bu beyitte ifine girdikleri ate§in maddeyi yakip kül etmek Í9Ú1 9ekilen 90k siki bir "riyazet oldugu" (Uludag 1997: 76) bilinmektedir.
Mesnevide Miir^idin Tasarrufu
Üst kisimda verilen beyitlerde ate§te yanmayi§in sebebi ise tasawuña büyük oneme sahip olan "himmef'tir. Mür§idin müridin her hálinde onu siki bir kontrol altinda tuttugu gibi tasawuña kolayla§tinci imkánlar da sunmasi onun yardimi ile mümkündür. Burada ate§e giren ve maddenin kar§isinda manayi temsil eden Salámán'm yanmayi§i "velilerde var oldugu kabul edilen olaganüstü irade giicii" (Demirci 1998: 56) yani "himmet" ile a9iklanabilir.
"Himmet-i §áh olmi§ idi hem mu 'in
Katreyi himmet kilur má-imá 'in5
Bóyledür merdáne Yezdán 'dan nasíb
Pes degul bu Mr-i merdándan garib
Himmet erbábina bu záhirdurur
OI ki bt-himmetdurur münkirdurur" (1574-1576)
beyitlerinde yardimin "§áh" himmeti ile oldugu ve himmetin de nasip i§i oldugu, inanmamanin ki§iyi inkara gotürecegi belirtilmektedir. Bu noktada dayanak ílBilesiniz ki, Allah 'in dostlarina higbir korku yoktur. Onlar üzülmeyeceklerdir de" (Kur'án-i Kerim 10/62) ayetidir. Yine himmetin Allah'tan bir nasip olu§u yani temelde her durumun Allah'in lütfu ile gerfekle^mesi Resulullah'a hitaben inen "...attiginda da sen atmadin..." (Kur'án-i Kerim 8/17) ayetidir.
4 "Bir anda Simurg'a da baktilar, kendilerine de. Bu sefer her iki balaría da gordiikleri, eksiksiz artiksiz bir Simurg'dan ibaretti!" Geni§ Bilgi ifin: GSlprnarli, Abdulbaki (1990). Mantik Al-T^ (Feridiiddin-i Attar). Istanbul: MEB Yay.
5 Millk Suresi'nin "De ki: SSyleyin bakalun: Suyunuz fekiliverse, size kim temiz bir akar su getirir?" (Kur'án-i Kerim 67/30) mealindeki son ayeti telmih edilmektedir.
"... Onu bir sevdim mi artik ben onun i§ittigi kulagi, gördügü gözü, tuttugu eli, yürüdügü ayagi (aklettigi kalbi, konu§tugu dili) olurum..." (Buhäri, es-Sahih, Rikak 38) hadis-i kutsisinde ve "Álimler, peygamberlerin varisleridir. Peygamberler ne dinar ne de dirhem miras birakmadilar, ancak ilim miras biraktilaf (Buhári, es-Sahih, Ilm 10) hadisi geregi peygamberin varisleri olan älimler, Lämi'i Qelebi'nin belirttigi gibi Allah'in izni ile nasibi olana himmet edebilmektedirler. Bu himmet ile Salámán'in yanmayi§i arasindaki baglanti mesnevide mümin kulun hirkasinin ate§te yanmamasi ile münafik ki§inin hirkasinin yanmasi hikäyesinde afikfa görülmekte ve bu durum §u sonuca götürmektedir:
"Her ne kim kasd itse olur merd-idin
Böyledür hasiyyet-i nür-i yakin "(1585)
beytinde bahsedilen "yakin" nuru6 "Yine ant olsun, onu gözünüzle kesin olarakgöreceksiniz." (Krn'än-i Kerim 102/7) ayetine i§aret etmektedir. Nitekim bu ancak yukarida bahsedilen hadis-i kutsideki "gören göz" ile baglantilidir. Kesin bir bilgiyle görmek ancak henüz dünyada iken ahireti ya§amakla mümkündür ve bu da ancak kämil insana hastir. Nitekim beyitte "dinin merdi" terkibinde kastedilen kämil insan en büyük mertligi yapan, canindan ge^endir.7
Aramak, Aradigini Bulmak yahut Azm-i Rah
Mesnevi'de tasawufi agidan dikkat 9eken bir diger kisim ise 27 ile 59. beyitler arasinda anlatilan baliklann hikäyesidir.
"Cem olup biryire mähiler kamu
Didiler kim vor imi§ dünyada su "(27)
Hayatlarini sürdürmekte olduklari ve varliklanna tek sebep olan suyu arayan ballklar aslinda kendilerinden habersizdir. Ancak bu bilgisizlikleri onlara görevleri konusunda bir sorumsuzluk yüklemez:
"Qünki biz äbi kemähi bilmezüz
Ana nigün azm-i rahi kilmazuz" (33)
derler ve tasawufun da temelinde olan "azm-i rah" kilma amacindadirlar. Nak§ibendi esaslarindan olan ve Abdulhalik Gucduvani'nin ögretilerinden "Sefer der Vaten" (Kisakürek 2012), her an asli vatana yürüme ve hakikat pe§inde olma düsturunu yerine getirirler. Irfan sahibi baliga varip kendi hakikatlerini sorduklannda:
"Gösterün siz evvelä bana ayän
Álem igre äbdan gayri revän
6 Detayli bilgi ifin: "Tevhid-i zät'ta, her ¡¡eyin mecazi ve izafl varlilda var oldugunu, sifatlarin, Tanri zatinin tecellisi oldugunu bilir, görür ve her §ey gözünden silinir; Tanridan ba§ka bir varlik göremez ve bu bilgi ve görgüyü olu§ haline ula§tirir. Biliij, görü§ ve olu§a, tasawuf terimi olarak, «tlm'el-yaktyn, Ayn'el-yatyn, Hakk'al-yakiyn» derler" (Gölpmarli 2000: 76)
Geni§ bilgi isin: Ölmeden ewel ölmek: "Mutu kalbe en temutu," (Hoca Ahmet Yesevi).Bakuuz: Divän-i Hikmet, Hoca Ahmed Yesevi / Editör: Mustafa Tatci. Ankara: Hoca Ahmet Yesevi Uluslararasi Türk-Kazak Üniversitesi,
2017.
Çeçmunuzden refidup her hâbi ben Tâ ki ke§f idem cemâl-iâbi ben
Perde olmiç sana pindârun dirîg
Âf-tâbi eylemiçsin zîr-imîg " (40-42)
çevrenize bakin ve sudan baçka bir §ey var mi sôyleyin, der.
Cem yahut Bir Olanda Bir Olmak
Asil hakikat her daim talibin oldugu yerdedir. Ust kisimda hakikat için yola çikan baliklar yine kendileri gibi baliktan hakikati ôgrenir. Burada irfan sahibinden ôgrenilen bilginin içlenmesi ve idrakin tamamlanmasi yani maksadin hâsil olmasi için irfan sahibinde yok olmalan
gerekmektedir. Bu da:
"Yok harîmunde ikilukden gubâr Bulmadi vahdet-serâna 'akl bâr
Bu ikilukden beniyektây kil
Mulk-i tevhîdùnde pâ-ber-cfy ki/"(55-56)
beyitlerinde açikça gorulmektedir. Gonulde ikilik oldugu takdirde gonul kôçkune sahibi oturamaz. Mevlana'nm da birçok yerde vurguladigi "Bir yerde misafîr ustune misafïr olmaz." dusturu geregi gôniilde var olan tiim mâsivâmn atilmasi ve vahdet-i ^^ ^^^îuna geçilmesi gerekmektedir. Bu oldugu takdirde ise
"Tâ diyem ol giïrd gibi idup âh
Ben miyem buyoksa sen mi yâ ïïâh " (57)
beytinde oldugu gibi goren ve gôriilen bir olaceiktir. V£ihdet-i Viicut anlayiçinm izahi için bir temsil oluçturulmuç ve yaraticiya vasil olundugundaki hâl, oldugu gibi ortaya konmuçtur. Bu hâlde olanin kâmil insan vasfina sahip oldugu ve hakikate ulaçtirma noktasinda icazet sahibi olduklari, hakikati gôsterecek gerçek kiçinin ancak bu hâlde olmasi zorunlulugu da içaret
edilmektedir.
Mesnevide Hile ve Yalanci Murait
Ûst kisimda belirtilen hâllere hâiz olmayip da sahtekârlik sergileyenleri de Lâmi'î Çelebi unutmamiçtir:
"Eylediler dâne-i tesbîhi dâm
Ideler telbîs ile tâ sayd-i 'âm
Mür§id adin takinup her rah-zen
Oldi garet i 'tikad-i merd ü zen " (177-178)
beyitlerinde "tespih" ile tuzak kuruldugu ve bu yol kesicilerin mür§it adiyla kadin erkegi kandirdigi ifade edilmektedir. Günümüzde sik rastlanan bu problemin o dönemde de var olmasi, hak ile batilin daima iQ i?e oldugunun i§aretidir. Bu 19 i?e olma durumu "Pis ve kötü ile temiz ve iyi bir degildir; pis ve kötüniln goklugu tuhafina gitse (yahut ho§una gitse) de (bu böyledirj" (Kur'än-i Kerim 5/100) ayetinde de i§aret edilmektedir. Üstelik habis olanlarm fazlaligi onlari dogru olanlarla bir yapmaz. Tasawufu kullanarak kötülük pe§inde olanlarm ?oklugunun temiz olana zarar vermeyecegi de ayrica vurgulanmaktadir. Bu bakimdan hakikat pe§inde olanlarm, kötülük pe§inde olanlara bakip da "azm-i rah" etmekten geri durmamalarinin uyarisi söz konusudur. Beyitte ge9en tespih tasavvufi bir remzdir. Däne-i tesbih, lasawufun her bir unsurudur. Telbis olanlar tasawuf unsurlari ile insanlari kandirmaktadir, der. Bu hilekärlarin düzenini de yine kandmlmaya Qali§anlar yikacaktir:
"Berk-fyinhirmen-i iblisiyak
Dane dane sübha-i telbisiyak" (180)
ifadesinden anla§ilacagi üzere §air, "azm-i rah"tan ayrilmadan ayetin de i§aret ettigi habisliklerin varligini bahane etmenin lüzumu yoktur. Onlann insanlari aldatmak 19111 kullandigi kaidelerini yine "azm-i rah"ta bulunan yani yol gayreti i9erisinde olanlar bozacaktir.
Mesnevide Tasawufun Özü Olarak Kenz-i Mahfi
"Azm-i rah"tan aynlmayan insanlann belirli hasletleri oldugu ise §u beyitte mevcuttur:
"Hak iginde yatma ey genc-inihan
Mugtenem olsun vücüdundan cihan" (179)
beytinde ifade edilen "genc-i nihan" parlak bir hazinedir ki tasavvufi olarak hazine daima Kenz-i Mahfi'ye yani ''''Ben bir gizli hazine idim. Diledim ki, bilineyim. Beni bilsinler diye bu mahlükati yarattim" (Ismail Hakki Bursevi ty. 11) veya diger §ekli ile "Ben gizli bir hazine idim, bilinmek istedim, bundan dolayidir ki halki yarattim, yokken var ettim" (Pala 2010: 266) hadis-i kutsisine i§aret eder8. Bulunmak istenen aslinda insanda mevcuttur. Qünkü "Andolsun ki biz insani en güzel §ekilde yarattik" (Kur'än-i Kerim 9514) ayetinde i§aret edilen Ahsen-i Takvim olan insan özünde bir olan ancak 9okluk äleminde yani tasavvufi anlamda fark älemi dünyada, her hazinenin "ileyhivesilete" (Kur'än-i Kerim 5/55) ayetinde i§aret edilen tek arayicisi, tek muhatabidir. §airin de ikinci dizede belirttigi üzere muhatabin kendindeki cevherle cihani "güna-güna" doyurmasi beklenmektedir. Bunun i9in de kimi kaidelere uymak mecburiyetindedir:
"Saye-i Hak'sin hüma-manendsen
Bäz-i kudstlerle kil peyvend sen
8 Bahsi gefen hadisin bir diger aktarimi §u §ekildedir: "Bilinmeyen gizli bir hazine idim, bilinmek istedim, bilineyim diye halki yarattim." Bilgi isin Acluni'nin Ke§fü'l-hafä' adli eserinin n. eilt, 132. sayfasina bakilabilir.
Olma murg-i hanegi varka gibi
Menzilün Kaf eylegil anka gibi" (1058-1059)
ifadelerinde Allah'in gölgesi olan insanin yüksekte kalmasi, büyük dü§ünmesi ve tasawufta ho§ görülmeyen bir sembol olan "karga"lardan uzak durmasi beklenir. Verilen kismin öncesindeki ve devamindaki beyitler yani Hakim'in Salämän'a ögüt verdigi bölüm (1041 ve 1065) tasawuf yolcusunun yapmasi gerekeni aQikfa ortaya koyar.
Mesnevide Zikir
Yukarida belirtilen tüm kaidelerle kendinin farkinda olma yolunda mäsivädan siyrilabilecek "Ahsen-i Takvim" insamn kendini bilmesi ve Hakk'i bulmasi i9in tasawufta ana ara9 ise zikirdir. Zikir hem noksanliklardan kurtulu§ hem de yolculuk esnasmda bir gü<j kaynagidir. Mesnevide zikir, Salämän'in Hakim'e teslim oldugu 1711 - 1753 beyitleri arasi bölümde §öyle nakledilir:
"Zikrini dü§dükce tekrär eyledi
Ta bu efsünlar ana kar eyledi" (1746)
Salämän ne zaman dü§ecek olsa zikre ba§vurur. Zikir görevini ise ancak ehli olan verebilir ki mesnevide bu ki§i Hakim'dir. Bu sayede "efsünlar" kär getirebilir. Mesnevideki efsundan kasit Hakim'in, Salämän nefsani isteklerine meylettiginde ona gösterdigi resimdir ki bu da Absäl'in yani Salämän'in kendi nefsinin resmidir. Bu nokta "Men arefe nefseh fekad arefe Rabbeh - Nefsini bilen Rabb'ini bilir." (Kinik 1994: 90) tasawufi düsturuna i§aret eder. Mesnevide anlatim §u §ekildedir:
"Ona dahi turfe tedbir eyledi
Süret-i Absal'i tasvir eyledi
Resm idüp geklini güyä virdi cän
Kim bakup hayran kalurdi ins ü cän
Her dem Absäl 'i Salämän itse yäd
Hatirin eylerdi ol süretle §äd" (1718-1720)
Beyitlerde görüldügü üzere Absäl resmedilir ve Salämän ewelki buhranlarina dönme meyli oldugunda bu resme bakarak gönlünü yati§tinr. Buradaki §ad olma durumu gönlün ferahlamasidir. Kendi nefsini tüm ger9ekligi ile kar§isinda gören Salämän rahatlamaktadir. Bu ger9eklige 1719. beyitteki resme bakanlann hayran olmasi ile i§aret edilir. Qünkü tarif edilen Absäl, nefse güzel gelen tüm özellikleriyle Salämän'in kar§isindadir. Bu resmi Hakim aslinda tuzak olarak da kullanmaktadir:
"Idüben ol süret-i ma'naya dam
Tevsen-i tab'in folurdi 'aklarâm" (1723)
beytinde görüldügü üzere o resim üzerine Hakîm'in kurdugu nizam, Salâmân'in ateçini yani çehvetini akla uydurmayi amaçlamaktadir.
Mesnevide Hayalî Baglanti/Rabita
Nefsine akli ile bakan göz, bu anlayiçla devam ettiginde "mutlak a§ki" bulacaktir. Nefsini görme kabiliyetine sahip olmak için de gözlere "sürme" gerekmektedir:
"Dinle imdi ol Hakîm-i mihteri
Düzdi bir ho§ tûtiyâ-yi cevheri
Çekdi ani dîde-i§efaâde 'ye Virdi cân nûrini ol dil-dâdeye
Çûnki çeçmi buldi cândan rû§enâ
Gönli bahr-i nûra oldi âçinâ" (1748-1750)
beyitlerinde ifade edilen sürme, Salâmân'i resimle kandiran Hakîm'in yine onun gözlerine çektigi ifade edilen bir nurdur ve tasawufta büyük önem arz eden "rabita" nuruna içaret ettigi dü§ünülmektedir. Tasavvuf inaniçmda gönülden baglanmak anlaminda kâmil insam daima gözünün önünde tutmak için kullamlan bu terim gözün nuru olarak da bilinir.9 Bu nur devaminda ise Salâmân'i mutlak sevgiye ulaçtinr.
"Tal 'at-i eflakden gitdi hicâb
Zühre 'nün gördi cemâlin bî-nikâb
Yudi dilden nak¡¡-i Absâl'i tamâm Hâtirim kildt mihr-i Zühre râm
Hûsn-ibâMbuldifânîden geçiip
Hem-dem-i hûr oldiperrîden kaçup" (1751-1753)
beyitlerinde perdenin aradan kalktigi ve periden geçen Salâmân 'in "huri"ye yahut Zühre'ye kavu§tugunu belirtir. Kastedilen, kendinin farkina varan ve kâmil insanin ögretileri ve metotlariyla mutlak açka ulaçan Salâmân' in azm-i rahmda baçariya ulaçtigidir. Mesnevideki baliklarin hikâyesinde oldugu gibi "Ben miyim bu yoksa sen mi yâ Ilâh" ifadesi yerini bulmuç
için: Metinlerle Tasavvuf Terimleri Sözlügü (2006). "Râbita". Trabzon: Kalem Yayinevi. 788-789 Kisakiirek, Necip Fazil (2012). Refjahat. Büyük Dogu Yayinlan. 40.
Tosun, Necdet (2007). "Râbita". Türkiye Diyanet Vakfi tslâm Ansiklopedisi. C. XXXIV: 378-379. https://islamansiklopedisi.org.tr/rabita. [17.04.2021]
ve tasawufun özünde kaldirmak istedigi ikilik, Salâmân'in Zühre'yi yani mutlak a§ki bulmasi ile ortadan kalkmiçtir. Nihayetinde de Padiçah tacini tahtini büyük bir çenlikle Salâmân'a teslim etmiçtir çûnkû ikiligi kaldiran ve "ma§uk"a vasil olan Salâmân'in daha önce de izah edildigi iizere "gören gözü"10 eski gözü degildir. Varligindan geçerekkâmil bir insan oldugu beyitlerde aktarilan Salâmân, sevilenler sinifina dâhil oldugu için "nikapsiz" olarak Zühre'sini görebilen ve hadiste "...Onu bir sevdim mi artik ben onun i§ittigi kulagi, gördügü gözü, tuttugu eli, yürüdügü ayagi (aklettigi kalbi, konuçtugu dili) olurum... (Buhari, es-Sahîh, Rikak 38) çeklinde belirtilen bir "göz"ün de sahibi olmuçtur.
Etik Beyan
Yazar beyamna göre; "Lâmi'î Çelebi'nin Salâmân ve Absâl Mesnevisinin Tasavvufi Bir Degerlendirmesi" adli çaliçmamn yazim sürecinde bilimsel, etik ve alinti kurallarina uyulmuç; ULAKBlM TR Dizin ôlçiitlerine göre çaliçmada etik kurul onayini gerektiren herhangi bir veri toplama ihtiyaci duyulmamiçtir.
Sonuç
Lâmi'î Çelebi'nin Salâmân ve Absâl adli mesnevisinin tasavvuf ve dayandigi temeller açisindan incelendigi eldeki çaliçmada, ögretimi karmaçik agir bir hususu esas hikâyenin yanina yerleçtirilen konuyla alakali ufak parçalarla eserin muhtevayi kavratmadaki baçansi açikça göriilmü§tür. Bilhassa 27 ila 59. beyitlerdeki "baliklarm hikâyesi" veya 899-910. beyitlerdeki "kargaya tatli su önerilen hikâye" gibi ufak parçalarin ne denli büyük öneme sahip oldugu, tasavvufi temellerle degerlendirildiginde ortaya çikmaktadir. Ufak hikâyelerden oluçan bu baglantilar, eserin muhatabi olan insana yaklaçim tarzi olarak aslinda günümüz egitim sorunlarinin baçmda gelen hedef kitlenin nasil güdüleneceginin de bir izahidir. Lâmi'î Çelebi izahi zor olan çogu hususu aktarirken derinlikli ancak kolay anlaçilabilir hikâyelerle eserini bezeyerek hedef kitlesini canli tutmayi amaçlamaktadir. Bu da ögretimi zor konularda en önemli hususlar arasindadir.
Türk edebiyatinda mesnevilerin egitim ögretim noktasinda geçmiçte ortaya koydugu baçan ortadadir. Safi bilgilerin karma§ik konularda insani çikmaza götürebilecegi noktada mesneviler büyük bir önem taçimaktadir. Klasik dönemde konuyla alakali simgesel bir ürün ortaya konmasi, günümüz simülasyon/benzetim egitimlerinin temelde mesnevilerle benzerlik taçidigi fikrine dayanak oluçturabilir. Lâmi'î Çelebi'nin, yazildigi tarihten 20-30 yil gibi devrin çartlarina göre çok kisa sayilabilecek bir zaman sonra eseri çevirmesi de dönemin egitim aginin baçansini ortaya koymaktadir.
Tasavvufi açidan ele alinan eserin konuya hâkimiyeti ve anlaçilmasi çok gûç olacak noktalarin izahi noktasmda yaptigi benzetme ve simgelerle ba§arili bir noktada oldugu görülebilir. Ayrica eserde tasavvufi kavramlarin açik bir çekilde somutlaçtirildigi inceleme kisminda verilen örneklerde anla§ilabilmektedir. Lâmi'î Çelebi'nin eseri simgesel unsurlarla perdeleme gayretinin altmda yatan sebep ise eseri yalnizca "ehline" ulaçtirma istegi olabilir. Çûnkû aktanlan konunun özününün fark edilememesi eseri yine eserde geçtigi çekliyle "boç bir
10 ".. .Onu bir sevdim mi artik ben onun i§ittigi kulagi, gördügü gözü, tuttugu eli, yürüdügü ayagi (aklettigi kalbi, konu§tugu dili) olurum... (Buhari, es-Sahîh, Rikak 38)
nasihat" olarak gosterecektir. Bunun da faydasiz oldugu "Kargaya tatli su onerildigi" hikayede (899-910 arasi beyitler) goriilebilmektedir. Bahsi ge9en beyitlerin sonunda karga, "tuzlu suya" devam etmesinin daha faydali olacagini belirtir. Qiinku devamliligi olmayan ve siirekli yaninda bulunulmayan bir nimetin tadini surekli almak yerine tek sefer almak esere gore daha kotii sonu^lar doguracaktir. Yine eserin sonunda hikayenin manasi izah edilirken de simgesel unsurlar kullamlmi§tir. Ozdeki bilgiyi perdeleme gayretinin yaninda bu simgeselligin bir ba§ka sebebi olarak yazann, eseri iistiin bir noktada tutma istegi goriilebilir. Bunlara ek olarak Salaman ve Absal mesnevisinde Lami'i Qelebi, Hakim'in vazifesini tistlenmektedir. Yazar, mesnevide belirttigi iizere mana iilkesine yolladigi kelimelerin "suret ehlini", "tuzaga du§urmesini" amaflamaktadir. Tipki Hakim'in Salaman'i, "Absal resmi" ile tuzagina «¿ektigi gibi Lami'i Qelebi'nin eserini sundugu ki§ilere Salaman ve Absal'i gosterip kendi ifadesiyle "suret ehlini" hakikate ula§tirmayi amafladigi (316. beyitte) goriiliir. Bu da aldigi egitimin yaninda Lami'i Qelebi'nin kamil bir insan duru§uyla hareket ettigini gostermektedir.
Salaman ve Absal mesnevisinin, her donemde buyuk bir sorun olarak tasawufun i^inde yer bulabilen hileci ve aldatici tiplerin ozelliklerini ba§ariyla aktardigi ve bunlara kar§i alinacak onlemleri kendine has uslubuyla ortaya koydugu gorulmektedir. Yine eserde izahi zor olan "cem, vahdet, vahdet-i vucut, rabita vb." gibi tasawufun i9inde geni§ yer bulan kimi kavramlann Salaman ve Absal temelinde simgeselle§tirilip sarih bir §ekilde aktanldigi soylenebilir. Bu da yine Lami'i Qelebi'nin edebi ustaliginin yaninda tasawufi bilgi ve tecriibede maharetini gostermektedir.
Kaynak^a
Acluni (1985). Ke§fii 'l-hafa,' II. (N?r: Ahmed el-K^a§). Beyrut: yy.
Av§ar, Ziya (2007). "Evrensel Bir Hikaye: Salaman u Absal ve Kokeni". Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 2 (4): 185-200.
Beyhaki, Ahmed b. Huseyin (1990). §u'abu'l-tmdn I-IX. (n§r. M. Said b. Besyuni Zaglul),
Beyrut: yy.
Buhari, Ebu Abdillah Muhammed b. Ismail b. Ibrahim el-Cu'fi (2001). el-Cami u 's-sahih I-IX. (n§r. Muhammed Zuheyr b. Nasir). Beyrut: Dar-u tavki'n-Necat.
Canan, Ibrahim (1988). Kutub-iSitteMuhtasariTerciXme ve §erhi I-XIII. Ankara: Ak9ag Yay.
Cebecioglu, Ethem (2004). Tasawuf Terimleri ve Deyimleri Sozlugu, Istanbul: Anka Yayinlari.
Demirci, Mehmet (1998). "Himmet". Turkiye Diyanet Vakft islam AnsiMopedisi. Istanbul: TDV Yay. C. XVII: 56-57. https://islamansiklopedisi.org.tr/himmet [20.08.2021].
Gibb, Elias John Wilkinson (1904). A History of Ottoman Poetry 3. London: yy.
Golpinarli, Abdulbaki (1990). Mantik Al-T^ (Feriduddin-i Attar). Istanbul: MEB Yayinlari.
Golpinarli, Abdulbaki (2000). Tasavvuf Istanbul: yy.
Ibn Arabi (1994). Marifet ve Hikmet. 9ev. Mahmut Kinik. Istanbul: Iz Yayincilik.
Ismail Hakki Bursevi (ty.). Özün Özü- tbnü'l Arabi'den Qeviri. Sadele§tiren M. Bedirhan. Istanbul: Hayykitap Yayinlari.
K1I19, Esra (2018). "Salämän u Absäl Mesnevisindeki Absäl'in Kökeni Üzerine". AkademikDil ve Edebiyat Dergisi, 2 (4): 156-166.
Kisakürek, Necip Fazil (2012). Re§ahat. yyy. Büyük Dogu Yayinlan.
Kurtulu§, Riza (1998). "Heft Evreng". Türkiye Diyanet Vakfi Islam Ansiklopedisi. Istanbul: TDV Yay. C. XVII: 157-158. https://islamansiklopedisi.org.tr/heft-evreng. [13.04.2021].
Kut, Günay (2003). "Lämii Qelebi". Türkiye Diyanet Vakfi Islam Ansiklopedisi. Istanbul: TDV
Yay. C. XXVII: 96-97. https://islamansiklopedisi.org.tr/lamii-celebi. [05.06.2021].
Metinlerle TasawufTerimleri Sözlügü (2006). "Räbita". Trabzon: Kalem Yayinlan. 788-789.
Özalp, N. Ahmet (2004). Hay bin Yakzan. Istanbul: Yapi Kredi Yayinlan.
Pala, Iskender (2010). Ansiklopedik Divän §iiri Sözlügü. Ankara: Kapi Yayinlan.
Tatci, Mustafa (2017). Hoca Ahmed Yesevi - Divän-i Hikmet. Ankara: Hoca Ahmet Yesevi Uluslararasi Türk-K^^ Üniversitesi Yayinlan.
Tosun, Necdet (2001). "Rabita". Türkiye Diyanet Vakfi Islam Ansiklopedisi. C. XXXIV: 378379. https://islamansiklopedisi.org.tr/rabita. [17.04.2021].
Türk Dil Kurumu (2010). Türkge Sözlük. Ankara: TDK Yay.
Türk Edebiyati Isimler Sözlügü (2021). "Lämi'i Qelebi, Mahmüd b. Osmän".
http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/lamii-celebi-mahmud-osman. [23.04.2021].
Türkiye Diyanet Vakfi (2010). Kur 'an '1 Kerim ve Meali. Ankara: TDV Yay. Türkiye Diyanet Vakfi (2013). Hadislerle Islam I-VII. Ankara: TDV Yay.
Türker, Omer (2009). "Hayy b. Yakzan: Insanlik Adasinda Yalmz Bir Hakikat Yolcusu".
Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 18 (2009/1): 195-204.
Uludag, Erdogan (1997). "Lämi'i'nin Salämän u Absäl Adli Mesnevisi". Atatürk Üniversitesi Türkiyat Ara§tirmalari Enstitüsü Dergisi, 8: 67-78.
Uludag, Erdogan (1988). "Abdülkerim Efendi ve Kissa-i Salämän u Absäl Risalesi". Atatürk Üniversitesi Türkiyat Ara§tirmalari Enstitüsü Dergisi, 10: 107-116.
Uludag, Erdogan (2013). Lämi'i Qelebi. Salämän ve Absäl. Istanbul: Büyüyen Ay Yayinlan.
Uludag, Erdogan (2019). "Lämi'i Qelebi'nin Salämän u Absäl Mesnevisinde Aktanlan Degerler". Eski Türk Edebiyati Ara§tirmalari Dergisi [Journal Of Old Turkish Literature Researches], 2 (1): 250-278.
https://kuran.diyanet.gov.tr/mushaf [24.04.2021], [20.08.2021].
https://sozluk.gov.tr/ [05.06.2021], [10.09.2021].
