CC BY
0УДК.821.512.1
TURKCULUK УЭ TURANCILIQ M9FKUR9SiNIN TARiXi DiNAMiKASINA MUXTaS9R N9Z9R
P9RVANa H9BiB QIZI M9MM9DOVA
filologiya uzra falsafa doktoru,dosent, Azarbaycan Texniki Universiteti,
Baki, Azarbaycan
КРАТКИЙ ВЗГЛЯД НА ИСТОРИЮ ДИНАМИКИ ИДЕОЛОГИИ ТУРЕЧЕСТВА И ТУРАНСТВА
Аннотация: В нашей статье объектом анализа являются идеологические основы Туречества и Туранства, берущие свои истоки с древнейшего периода истории, этногенеза, тюркских народов вплоть до наших дней. Для полноты исследования данного вопроса, мы рассматриваем отдельные эпохи и периоды, когда тюркский этнос занимал обширные территории Алтая, Сибири, Западного, Восточного Туркестана, Анатолийское плато и др. географические регионы, развивая свою этническую культуру. Ответ на некоторые вопросы идеологии Туречества и Туранства помимо исторических фактов мы находим в тюркских эпических дастанах, в Орхоно-Енисейских надписях, на надгробных камнях, сооруженных в честь тюркских хаганов Кюл-Тигина, Капагана, Ильтериша, Бильгя хагана, Тонюкука и др. Идеология Туречества и Туранства в последующие века особенно активизировалась. Начиная со второй половины XIXв., активизации этой идеологии особенно способствовали воззрения М.Ф.Ахундзаде, Дж.Афгани, И.Гаспралы, М.Юрдагула, а с начала ХХ в. А.Агаоглу, А.Гусейнзаде, М.Расулзаде, А.Джавада, М.Хади, У.Гаджибейли, А.Суави, З.Гекалпа, М.Камала, Ататюрка и мн. др. В ХХ в. эту идеологию, помимо турецких и азербайджанских идеологов, развивали казахские, узбекские, татарские, крымско-татарские представители, в числе которых М.Жумабай, А.Байтурсынулы, Чолпон, Фитрат, Г.Ибрагимов, Ю.Акчураоглу и мн. др. Идеология Туречества и Туранства в нашу эпоху с прохождением времени становится одной из приоритетных политических интересов лидеров тюркских государств, благодаря чему происходят зримые политические, экономические, культурные сдвиги в плане сближения не только тюркских, но и других народов. Идеология Туречества и Туранства при этом не ставит своей целью гегемонию перед другими народами и государствами, а имеет целью сообща стоять на страже добрососедства, мира и благополучия, сохраняя и умножая традиции каждого народа.
Ключевые слова: древняя история тюрков, идеология Туречества и Туранства, А.Гусейнзаде, З.Гекалп, мировоззрение, сохранение национальных ценностей.
A BRiEF LOOK AT THE HiSTORY OF THE DYNAMiCS OF THE IDEOLOGY OF TURECHESTVO AND TURANSTVO
PARVANA MAMMADOVA
Doctor of Philology, Professor, Baku Slavic University, Baku, Azerbaijan
Abstract: In our article, the object of analysis is the ideological foundations of Tureshstvo and Turanstvo, which take their origins from the most ancient period of history, ethnogenesis, of the Turkic peoples up to the present day. For the completeness of the study of this issue, we consider individual eras and periods when the Turkic ethnos occupied vast territories of Altai, Siberia, Western,stern Turkestan, the Anatolian plateau and other geographical regions, developing their ethnic culture. The answer to some questions of the ideology of Turkism and Turanism, in addition to historical facts, we find in the Turkic epic dastans, in the Orkhon-Yenisei inscriptions, on the tombstones erected in honor of the Turkic khagans Kul-Tigin, Kapagan, Ilterish, Bilgah Khan,
Tonyukuk and others. The ideology of Turkism and Turanism became especially active in the following centuries. Beginning in the second half of the 19-th century, the activation of this ideology was especially facilitated by the views ofM.F.Akhundzade, J.Afghani, I.Gaspraly, M.Yurdagul, and from the beginning of the 20-th century. A.Agaoglu, A.Huseynzade, M.Rasulzade, A.Javad, M.Hadi, U.Hajibeyli, A.Suavi, Z.Gekalp, M.Kamal, Ataturk and many others. In the 20th century, this ideology, in addition to Turkish and Azerbaijani ideologists, was developed by Kazakh, Uzbek, Tatar, Crimean Tatar representatives, including M.Zhumabay, A.Baitursynuly, Cholpon, Fitrat, G.Ibrahimov, Yu. Akchuraoglu and many others. The ideology of Turkishness and Turanism in our era, with the passage of time, becomes one of the priority political interests of the leaders of the Turkic states, due to which visible political, economic, cultural shifts are taking place in terms of rapprochement not only of the Turkic, but also of other peoples. The ideology of Turkishness and Turanism does not aim to achieve hegemony over other peoples and states, but aims to jointly stand guard over good neighborliness, peace and prosperity, preserving and increasing the traditions of each people.
Key words: ancient history of the Turks, ideology of Tureshstvo and Turanstvo, A.Guseynzade, Z.Gekalp, worldview, preservation of national values.
Biz Türk9ülük va Turan9iliq mafkurasindan bahs edarkan, he9 §übhasiz ki, bu konsepsiyanin ideoloqlarinin bu sahaya baxi§ va nazar nöqtalarini ardicil va konseptual müddaalara söykanmakla izlamaliyik. Bela bir rakursdan baxdiqda ilk maxazlar kimi, tabii ki, zangin dastanlarda, Orxon-Yenisey abidalarinda yer almi§ baxi§larin özünamaxsusluguna toxunmali va hamin müstavidan yola 9ixmaqla sonraki manbalarda va marhalalarda Türk9ülüyün va Turan9iligin özünda nayi ehtiva etmasini incalamaliyik. Türklar lap qadim zamanlardan, e.a. 2000-ci illarda Orta Asiya, Sayan-Altay daglarinin §imal-qarb bölgasi, Yenisey va Orxon 9aylari boylarinda, 1500-ci illardan Sayan daglarindan Altay va Tanri daglarina, Urallara, Balxa§, Xazar danizi atraflarina, oralardan Türküstana, VII yüz ilda Ordos, Volqa, §imal-qarbi Asiyaya kö9 edib, geni§ arazilarda maskunla§mi§dilar. "Türk" ifadasi müxtalif formalarda "tu-ku-ye", "tür-küt", "türük", "türk" §aklinda i§ladilmakla Göytürk abidalarinda dövriyyaya buraxildiqdan sonra bütün dünyada yayilmi§lar [5, s. 25].
Bundan sonra türklar ya§adiqlari bölgalarda 9oxsayli dövlatlar yaratmi§lar. Bu dövlatlar uzun tarixi kasim arzinda Türk eli, Qarbi Türk eli, §arqi Türk eli, §arqi Türküstan, Qarbi Türküstan, Türkiya va s. adlarla 9agirilmi§lar. Tabii ki, tarixda bela böyük va yenilmaz ada malik olan türklar özlarinin ya§am strategiyasini qurmagi da nazardan qa9irmi§lar. Onlarin aski köka bagliligi ham da mifoloji dü§ünca, folklor va dastan yaradiciliginda da yer alirdi. Onlar islamiyyatdan öncaya tasadüf edan "Yaradili§", Saka dastanlari ("Alp 9r Tunqa", "§u"), "Hun oguz dastanlari ("Oguz-Kagan" va "Atilla"), Göytürk dastanlari ("Bozqurt" va "örganakon"), "Siyenpi dastani, Uygur ("Törayi§", "Mani dininin qabulu dastani") va s. kimi nümunalarda türklarin bir qövm kimi §ücaatindan, sosial va mai§at hayatindan bahs olunur [6, s. 13-30].
Türklarin bir kamil etnos olaraq oturu§masinda va özüna güvanmasinda Orxon-Yenisey abidalarinda yer almi§ nümunalarin böyük rolu vardir. Onlarin sirasinda Göytürk kitabalari adlandirdigimiz Kül-Tigin, Bilga Kagan, ilteri§ Kagan, Qapagan Kagan, Tonyukukun §arafina tikilmi§ abidalarda Türkün kimliyi va özüna güvanci ila bagli xeyli maqamlar yer almi§dir. Yeri galmi§kan bildirak ki, bu abidalar XIII asrdan ba§layaraq Alaaddin Ata Malik ba§da olmaqla Malik Cüveyni, Tomsen, Malov, Namiq Orkun, öhmad Cafaroglu, Talat Takin, Mühharam örgin va ba§qa bu kimi alimlarin tadqiqatlari sayasinda geni§ elmi ictiamiyyata malum olmu§, onlarla bagli 9oxsayli tadqiqatlar aparilmi§dir.
Türklar sahib olduqlari bölgalarda hamin dövlatlari quran tayfalarin adi ila tarixda ya§ami§dir. Onlardan bir ne9asinin adlarini xatirlatmaq kifayatdir: Salcuqlar dövlati, Xarazm§ahlar dövlati, Teymurilar dövlati, Qizil Orda dövlati, Nogay Orda dövlati va s. Bu hökmdarlar Türk nüfuzunu har §eydan üstün tutmu§lar. Masalan, 9mir Teymur özünün iran safarinda "§ahnama" epopeyasinin müallifi öbülqasim Firdovsinin mazarini ziyarat edarkan a§agidaki fikirlari dila gatirmi§di: "Qalx,
qalx da daim pisladiyin maglub türkü indi gör". Va burasi da maraqlidir ki, 9mir Teymur daha sonra özünü tanitdiraraq ham da bela demi§di: "Biz ki, türkük, biz ki, millatlarin an qadimi va an ulusu Türkün ba§9isiyiq!." [5, s. 26].
Türk9ülük va Turan9iliq idealogiyasi, gördüyümüz kimi, lap aski dövrlarda ta§akkül tapmaqla sonraki marhalalarda ardicil olaraq inki§af etdirilmi§, formala§dirilmi§dir. Bu amila pozitiv tasir göstaran an balaca maqam, he9 §übhasiz ki, Azarbaycan mühitinin va cografiyasinin "avropala§diricisi" Mirza Fatali Axundzadanin görü§lari, dünyabaxi§lari va milli-madani tarixa yeni gözla baxmasi ila bagli idi. Bununla bela, onun bu ta§abbüsüna hay veranlar sirasinda Camaladdin öfqani, M.ö.Yurdaqul, ö.Agaoglu, ö.Hüseynzada, M.ö.Rasulzada, C.Mammadquluzada, C.Cabbarli, ö.Cavad, M.Hadi, Ü.Hacibayli, ö.Süavi, Z.Göyalp, N.Kamal va b. kimilar olmu§lar.
Professor Badirxan öhmadli "Türk9ülüyün ü9lü formulu. Nazari va tarixi aspektlari" kitabinda diqqat markazina 9akdiyimiz problemi ara§dirarkan yuxarida adlarini sadaladigimiz ziyalilarimizdan bahs edarak Avropada yaranmi§ panislamizm va pantuzkizm qorxusunu i9inda da§iyanlara bir tarafdan ö.Agaoglunun, digar tarafdan ö.Hüseynzadanin baxi§lari ila yana§irdi. O, burada ö.Hüseynzadanin "Avropalilar va Makedoniya" maqalasina istinad edarak va avropalilarin uydurduqlari "panislamizm"in mahiyyatini göstararak yazirdi: "Avropalilar va avropalilarla barabar bazi qon§ularimiz "panislamizm" deya-deya bizi, biz müsalmanlari bizar etmi§dilar! ... Faqat bu gün pardanin arxasinda carayan edan vüqaat biza ayan bir suratda göstariyor ki, "panislamizminin", yani ittihadi - islamin an cüzi bir asari bela görünmayib, balka mükammal bir Avropa panxristianizasi mövcud imi§!.. [4, s. 121].
Tabii ki, burada an ba§lica digar bir maqam da vardir. B.öhmadli haqli olaraq qeyd edir ki, "Panislamizm, Pantürkizm türk9ülüyün geni§landiyi bir dövrda Qarbda onun qar§isini almaq ü9ün ortaya atilmi§di... vaziyyat ela gatirdi ki, türk dünyasi mahz Qarb ideyalarindan, xüsusila "Alman birliyi", "milliyyat9ilik" va "slavyanizm"dan yola 9ixaraq yeni camiyyat arayi§larina ba§ladi va sonralar bir sistem halina dü§an formulun Ü9 ayagini formala§dirdi" [2, s. 25].
Bilindiyi kimi, Türk9ülük bütün türklarin madani va siyasi birliyini va yüksali§ini diqqat markazina qoyan milli harakat olmaqla türk ziyalilarinin,aydinlarinin, na§ir, jurnalist, siyasat9i va madaniyyat xadimlarinin faaliyyatini özünda aks etdiran bir mübariza yoludur. Türk9ülükla, Turan9iliq, demak olar ki, türk xalqlarinin hamisinin hayat va mübariza yoluna i§iq tutan böyük bir harakat kimi nazardan ke9irilmakdadir. Türk9ülüyün yenilmaz ideoloqu olan Ziya Göyalp Türk9ülük va Pantürk9ülük ideologiyasini yaymaqla Türk xalqlarinin madani-sosial, siyasi-ictimai, etnik-psixoloji, falsafi-axlaqi yöndan bir-birina yaxinla§ib, öz aralarinda ittifaq qurmalarini va onu inki§af etdirmalarni nazarda tuturdu.
Türk9ülüyün va Turan9iligin inki§afi yolunda Osmanli türklari ila yana§i, Azarbaycan türklarinin faal milliyat9i oyani§ini da qeyd etmaya da ehtiyac vardir. Bu istiqamatda Azarbaycan Türk9ülük harakatinin öncüllarinin Rusiya imperiyasi daxilinda ke9irilan Moskvadaki Birinci Rusiya Müsalmanlari Qurultayinda i§tiraki da mahz bu harakatin faalla§masina va Rusiya arazisinda ya§ayan Türk xalqlarinin hüquqlarinin qorunulmasina xidmat edirdi. Türk9ülük va Turan9iliq harakatinin geni§lanmasina va faalla§masina isa ilk növbada "Hayat", daha sonra "Füyuzat" kimi matbu orqanlarinin na§iri olan 9li bay Hüseynzadanin tasiri böyük olmaqla, ham da ismayil bay Qaspralinin "Türkla§mak, íslamla§maq va Müasirla§mak" kimi kredosunu özü ü9ün proqrami kimi qabul edanlarin faaliyyatina impuls verirdi. Burada isa, he9 §übhasiz ki, Turan9iliqdan Türk9ülüya dogru harakat Ziya Göyalpin fikir va müddaalarina söykanilarak formala§dirilirdi [1].
Yuxarida adlarini qeyd etdiyimiz Azarbaycan, Türkiya, Krim-tatar türk aydinlarinin, XX asrin avvallarinda yazib-yaratmi§ §air, yazi9i, na§ir va ba§qalarinin asarlarinda daim "Türk" va "Turan" adlari daha tez-tez ke9irdi. Masalan, 9li bay Hüseynzadanin "Turan" §eirinda onun bu adla bagli fikirlari a§agidaki kimi öz ifadasini tapirdi:
Sizlarsiniz ey qövmi - macar bizlara ixvan, öcdadimizin mü§tarakan man§ayi Turan. Bir dindayiz biz, hapimiz haqparastan; Mümkünmü ayirsin bizi incil ila Quran?
£ingizlari titratdi §u afaqi sarasar, Teymurlari hokm etdi §ahan§ahlara yeksar Fatehlarina ke9di butun ki§vari - qeysar [3, s. 1]. Turk9uluya va Turan9iliga qalban bagliligini 9li bay Huseynzada digar manbalarda aks etdarmakla yana§i, ham da "Hayat" qazetinda na§r etdirdiyi "Qazetimizin maslaki" adli materialda da aydin §akilda taqdim etmi§di: "Musalmaniz, onun u9un dunyanin har nerasinda xeyirxahi bulundugumuz din qarda§larimiz taraqqi etsa biz o taraqqiyi cani dildan alqi§larsiz. Turkuz, bina analeyin turkuz. Turkun har yerda taraqqi va takamul ila masud olmasini arzu eylariz" [3, s. 1].
Turk xalqlari arasinda Turk9uluk mafkurasinin istiqamatlanmasinda va formala§masinda. Turkiya tanzimat9ilarinin siyasi Turk9uluya 9agiri§i da az rol oynami§di. £unki Tanzimat adabiyyatini yaradanlar sirasinda Turk9uluyu va Turan9iligi mahiyyati uzra i9inda da§iyan §inasi, Ziya Pa§a, 9hmad Midhat, Namiq Kamal, §amsaddin Sami, Samipa§azada Sezai, Racaizada Mahmud 9kram, 9bdulhaq Hamid kimi fikir va du§unca da§iyicilari vardi [7, s. 46].
Tasadufi deyildir ki, Namiq Kamal oz §eir maqala va digar tipli asarlarinda "Vatan, yaxud Silistra" (1873) "intibah" (1876), "Calaladdin Xarazm§ah"(1885) va digarlarinda huriyyat va azadliq, turklarin mustaqillik du§uncasini on plana qoyurdu. Masalan. N.Kamal ozunun "Huriyyat" qasidasini da mahz, du§unmak olar ki, Turk9uluya vurgunluq noqteyi nazardan qalama almi§dir. Hamin asardan bir ne9a misraya nazar salaq:
.. .Vucudun kim hamir-i mayesi hak-i vetandandir Ne gam rah-i vatanda 9ok olursa 9evr u muhnetten.
Ne mumkun zulm ile bidad ile imhayi huriyyet £ali§ idraki kaldir muktedirsen adamiyyetten.
Ne efsunkar imi§sin ah ey didari-huriyyet
E§iri a§kin olduk ger9i kurtulduk esaretten [7, s. 43-44].
Belalikla, Turk9uluk va Turan9iliq harakatinin tarixini varaqladikca goruruk ki, aski donamlardan dovrumuza galib yeti§an Turk9uluk va Turan9iliq axini, istiqamati onun yaradicilarindan sonra bir sira ziyali va yazi9i, §air va ictimai xadimlar va b. tarafindan inki§af etdirilmi§, formala§dirilmi§dir. Onlarin sirasinda Omar Seyfaddin, Fuad Koprulu, Hamdullah Subhi, Kazim Duru, ismayil Haqqi va ba§qalarinin adlari 9akilmalidir.
£agda§ marhalada isa Turk9uluk va Turan9iliq ozunun ela bir yuksak marhalasina yeti§dirmi§dir ki, hazirda o nainki §air, yazi9i, alim va turkoloqlar tarafindan, ham da faal §akilda mustaqil turk dovlatlarinin ba§9ilari tarafindan siyasi va ideoloji, madani va tarixi, manavi va axlaq davrani§imizin prioritet istiqamatina 9evrilir. Turk9uluk va Turan9iligin bela bir saviyyada tabligi isa ulu babalarimizin biza ismarladigi Turkun ozunaqayidi§ina 9evrilir ki, bu zaman Turk dogrudan da ozuna qayidaraq yenilmaz olur.
iSTiFADa OLUNMU§ 9D9BiYYAT
1. Ataturk Ara§tirma Merkezi Dergisi. Ceylan Tokluoglu. Ziya Gokalp: Turan9iliktan Turk9uluge. https://atomdergi.gov.tr >tur.
2. 9hmadli, B.Turk9uluyun u9lu formulu: nazari va tarixi aspektlari. - Baki, "Elm va tahsi", 2019, 288 s.
3. Huseynzada, Э. Qazetamizin maslaki /O.Huseynzada // "Hayat", 1905, № 1.
4. Huseynzada, Э. Se9ilmi§ asarlari. 2 cildda, 1 c. - Baki, £a§ioglu, 2007, s. 121
5. Ozdak, R. Turkun qizil kitabi. U9 kitabda. Birinci kitab. - Baki, Yazi9i, 1992, 184 s.
6. Turk edebiyati tarihi-1. Yazanlat M.Necati Demircan, Nuri Aktakka, Serafettin Tanrikulu. -Ankara, M.E.B. Devlet Kitaplari, 2002, 151 s.
7. Unlu M. 19. Yuzyil £agda§ Turk edebiyatina dogru. - istanbul, inkilap Kitab evi, 2006, 168 s.
