THE TURKISH LANGUAGE IMPACT IN THE WORLD LANGUAGES Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

THE TURKISH LANGUAGE IMPACT IN THE WORLD LANGUAGES

Prof. Dr. HAJAR HUSEYNOVA

Azerbaijan State Pedagogical University, Faculty of Philology, Baku

-SUMMARY

The Turks, the first people in the world to ride horses, made frequent trips far from where they lived, explored fertile areas and settled there. They have not only settled in these areas, but have also influenced the development of culture and farming in those areas. When you pay attention to the languages of the people who have historically been inhabited by the Turkic tribes, it is found that there are many Turkic words in it. The first source to give such an idea is the work of Mahmud Kashgarli's Divani-Lughat-It Turk. In addition, Balasagunlu's "Kutadqu-bilik ", Kazakh writer O. Suleymenov's "Az-Ya" and other works contain valuable material.

In the writings of Yusuf Gedicli, there are tens of thousands of Turkic words in foreign languages. In the book "Russian surnames of Turkic origin" by Russian turkologist N.A. Baskakov, it is said that 300 Russian descendants are of Turkish origin. It is even suggested that the scholar himself is of Turkish origin. Baskakov explored Turkic vocabulary in the epic about the Igor Regiment.

Tatar scientist Khalikov A.H. said that there are more than 500 Turkish words in Russian. In his book "Five hundred Turkish-Bulgarian-Tatar Generations known as Russian", he identified five hundred families who were accepted to be Russian. In addition, in his book "Turks in the Russian Cold" in Azerbaijan, I. Jafsoylu provided information on the origins of Turks and the Turkic generations known as the Russian descendants.

During the Soviet period, this topic was intensively investigated in the Soviet Union, conferences and conferences devoted to this topic were held.

According to Chingiz Aitmatov (Kyrgyz writer), one-third of Russian words are Turkish. However, as Baymirza Hayit says, the main problem is not the fact that the Turkish words are more than Russian. The main issue is the expression of important words in the Russian language with the Turkish words.

In this regard, the study of toponyms of Turkish origin in Russia allows us to arrive at very interesting conclusions.

The names of the Turkish origin changed according to the Russian language have changed phonetically, leaving their original form, and this change affected their meaning. The reason for this was the Russian policy. They would definitely change the names of the places they occupied, destroying information about the previous name. But the traces of the Turks living in the toponyms have not been erased. Toponyms, ethnonim and hydronymos can preserve the history of the people to which they belong.

Keywords: Turkish, toponyms, languages, tribe, onomastics, history, people, place names ВЛИЯНИЕ ТУРЕЦКОГО ЯЗЫКА НА МИРОВЫЕ ЯЗЫКИ

Проф. д-р ХАДЖАР ГУСЕЙНОВА

Азербайджанский Государственный Педагогический Университет, факультет филологии,

Баку

РЕЗЮМЕ

В мире науки известно, что тюрки называли некоторых животных, а лошадей приручены одновременно. Поскольку тюрки - народ, постоянно растущий и размножающийся на протяжении всей истории, они уходили далеко от мест своего

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

расселения, в другие районы, благодатные для проживания, и селились в тех местах. Среди этимологических интерпретаций слова турок одно из его значений - «турецко-тюркское производное // создание, увеличение, умножение».

Тюрки не только поселились на этих новых территориях, они развивали экономическую жизнь в соответствии с местным климатом и влияли на развитие культуры. если обратить внимание на языки народов, проживающих в районах, где исторически проживали тюрки, то становится ясно, что большая часть их слов имеет тюркское происхождение.

Первым источником, дающим основания для такого мнения, является труд Махмуда Кашгарли «Дивани-лугат-ит тюрк». Кроме того, достаточно ценных материалов в «Кутадгу-билик» Баласагунлу, «Аз-Я» казахского писателя О. Сулейменова и других произведениях.

В трудах Юсуфа Гедикли нашли отражение представления о наличии десятков тысяч тюркских слов в иностранных языках. В работе русского тюрколога Н. А. Баскакова «Русские фамилии турецкого происхождения» говорится, что 300 русских потомков на самом деле имеют турецкое происхождение. Говорят, что даже сам ученый турецкого происхождения. Баскакова «В былине об Игоре Полку турецкий лексикон исследовал турецкий лексикон.

Татарский ученый Халиков А.Х. сказал, что в русском языке более 500 турецких слов. В своей книге «Пятьсот поколений тюрко-булгаро-татарского происхождения, известных как русские» он выделил пятьсот семей, которые были признаны русскими. Кроме того, в Азербайджане И. Джафарсойлу дал сведения о происхождении тюрков и тюркских поколений, известных как русские поколения, в своей книге «Тюрки в родословной русских».

В советское время эта тема интенсивно исследовалась в Советском Союзе, проводились съезды и конференции, посвященные этой теме.

По словам Чингиза Айтматова (кыргызский писатель), треть русских слов составляют тюркские слова. Однако, как сказал Баймирза Хаит, главная проблема не в том, что в русском языке много турецких слов. Основной вопрос - это выражение важных слов русского языка турецкими словами.

В связи с этим изучение топонимов тюркского происхождения на территории России позволяет прийти к весьма интересным выводам.

Топонимы тюркского происхождения, измененные путем адаптации к русскому языку, были фонетически изменены в сторону от первоначальной формы, и это изменение коснулось и их значения. Причиной тому была политика русских.

Они точно изменили названия мест, которые занимали, и уничтожили информацию о прежнем названии. но следы проживания тюрков в топонимах не стерты с лица земли. Топонимы, этнонимы и гидронимы способны навсегда сохранить историю народа, которому они принадлежат.

Ключевые слова: тюркский язык, топонимы, языки, племя, ономастика, история, народ, топонимия.

TÜRK DÎLÎNÎN DÜNYA DÎLL9RÎN9 TÔSÎRÎ

Prof.dr.HaœR HÜSEYNOVA

Azarbayan Dövlat Pedaqoji Universiteti, filologiya fakültasi, Baki

XÛLASd

Elm alaminda malumdur ki, türklar dünyada bazi heyvanlari adlandirmiç, atlari isd eyni zamanda ahlillaçdirmiçlar. Çûnki türklar daim, tarix boyu artib çoxalan bir millat olduqlari ûçûn maskunlaçdiqlari arazilardan uzaqlara, ya§ayi§ ûçûn münbit olan digar arazilara da safarlar etmi§,hamin yerlarda yurd salib maskunlaçmiçlar. Ela türk sözünün etimoloj iazlari arasinda bir manasi da "türk törük törama//törayan, artan, çoxalan" demakdir.

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

Yalniz türklar hamin yeni arazilarda maskunla§maqla qalmami§, oranin iqlimina uygun olaraq tdsdrrüfat hayatini inki§af etdirmi§, madaniyyatin inki§afina tasir göstarmi§lar. tarixan türklarin maskun olduqlari arazilarda hal-hazirda ya§ayan xalqlarin dillarina diqqat yetirdikda malum olur ki, onlarin sözlarinin böyük bir qismi türk man§alidir.

Bela bir fikir söylamaya asas veran ilk manba Mahmud Ka§qarlinin "Divani-lugat-it türk" asaridir. Bundan ba§qa Balasaqunlunun "Kutadqu-bilik", Qazaxyazigisi O.Süleymenovun "Az-Ya" va diger asarlarda kifayat qadar dayarli materiallar vardir.

Yusuf Gediklinin yazilarinda acnabi dillarda on minlarla türk sözünün olmasi haqqinda fikirlar öz aksini tapmi§dir. Rus türkoloqu N.A.Baskakovun "Türk man§ali rusfamiliyalari" asarinda 300 rus naslinin aslinda türk asilli oldugu söylanilir. Hatta alimin özünün da türk asilli olmasi fikri söylanilir. Baskakov "iqor polku haqqinda dastanda türk leksika asari türkdilli leksikani ara§dirmi§dir. Tatar alimi Xalikov A.H. rus dilindaki türk sözlarinin 500-dan gox oldugunu söylami^dir. Özünün "Rus kimi taninan be§ yüz Türk-bulqar-tatar man§ali nasil" kitabinda rus olmasi qabul edilmi§ be§ yüz familyani müayyan etmi§dir. Bundan ba§qa, Azarbaycanda i.Cafarsoylu " Türklar ruslarin soykökünda " adli kitabinda türklarin man§ayi va rus nasillari kimi taninan türk nasillari haqqinda malumat vermi§dir.

Sovet dövründa bu mövzu sovet ittifaqinda intensiv ara§dirilmi§, bu mövzuya hasr edilmi§ qurultay va konfranslar kegirilmi§dir.

Qingiz Aytmatovun fikrinca (qirgiz yazigisi), Rus sözlarinin ügda biri ela türk sözlaridir. Lakin Baymirza Hayitin dediyi kimi, asas masala türk sözlarinin rüs dilinda gox olmasinda deyil. dsas masala rus dilinda mühüm ahamiyyatli sözlarin türk sözlari ila ifada edilmasidir. Bu cahatdan rusiya arazisindaki türk man§ali toponimlarin tadqiq edilmasi olduqca maraqli qanaatlara galmaya imkan verir.

Rus dilina uygunla§araq dayi§dirilan türk man§ali yer adlari ilkin formasindan uzaqla§araq fonetik cahatdan dayi§ikliya ugrami§, bu dayi§iklik onlarin manasina da tasir göstarmi^dir. Buna sabab ruslarin siyasati idi.

Onlar i§gal etdiklari yerlarin adlarini mütlaq §akilda dayi§dirir, avvalki adla bagli malumatlari mahv edirdilar. lakin türklarin toponimlarda ya§ayan izlari yer üzündan silinmami§dir. Toponimlar, etnonim va hidronimlar mansub oldugu xalqin tarixini abadi saxlaya bilir.

Agar sözlar: türk, toponimlar, dillar, tayfa, onomastika, tarix, xalq, yer adlari

DÜNYA DiLLERiNE TÜRK DiLiNiN TESiRi

Prof.Dr. HAJAR HUSEYNOVA

Azerbaycan Devlet Pedagoji Üniversitesi, Filoloji fakülte, Bakü

Özet

Dünyada ilk kez at binen Türkler, yerle§im yerlerinden sik sik geziler yaptilar, verimli alanlari kefettiler ve oraya yerle§tiler. Sadece bu alanlara yerle§mekle kalmadilar, ayni zamanda bu alanlarda kültür ve tasarufatin geli§imini de etkilediler. Türk kabileleri tarafindan tarihsel olarak yerle§mi§ olan insanlarin dillerine dikkat ettiginizde, iginde gok sayida Türkge kelime oldugu anla§ilmaktadir. Böyle bir fikir veren ilk kaynak Mahmud Ka§garli'nin Divani-lugat it Türk" eseridir. Ayrica Balasagunlu'nun "Kutadqu-bilik ", Kazakyazari O. Suleymenov'un "Az-Ya" ve diger eserleri de degerli materyalleri igeriyor.

Yusuf Gedicli'nin yazilarinda rus dilinde on binlerce Türkge kelime oldugu söylenilir. Rus türkolog N.A. Baskakov'un "Türk kökenli Rus soyadlari" kitabinda 300 Rus ailesinin Türk kökenli oldugu söyleniyor. Onun kendisinin Türk kökenli oldugu bile önerilmektedir. Baskakov, "Igor Alayi hakkindaki destan"daki Türkge kelimeleri ara§tirdi. Tatar bilim adami Khalikov A.H. Rusga'da 500'den fazla Türkge kelime oldugunu söyledi. "Rusga olarak bilinen be§ yüz Türk-Bulgar-Tatar Ku§aklari" adli kitabinda Rus kabul edilen be§ yüz aileyi tanimladi. Ayrica I. Cafarsoylu,

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

Azerbaycan'daki " Türkler Ruslarin soykökünde" adli kitabinda, Türklerin kökenleri ve Rus soyu hesab edilen Türk kökenli aileler hakkinda bilgi verdi.

Sovyet döneminde Sovyetler Birligi'nde bu konu yogun bir §ekilde araçtirilmiç, konuyla ilgili konferans ve sempozyumlar yapilmiçtir.

Chingiz Aytmatov'a göre (Kirgiz yazar), Rusça kelimelerin щte biri Trnkçedir. Ancak, Baymirza Hayit'in söyledigi gibi, asil sorun Trnkçe kelimelerin Rusça'da daha fazlasi olmasi deyil. Esas mesele Rus dilinde, esasen, mühim, önemli kelimelerin Trnkçe kelimelerle ifade edilmesidir.Bu baximdan, Rusya'da Türk kökenli toponimlerin tahkiki çok ilginç sonuçlara varmamizi sagliyor.

Türk kökenli isimler Rus dilinde fonetik olarak degi§mi§,, orijinal formlarini itirmiç ve bu degiçiklikonlarin anlaçilmasini mürekkeble§dirmi§dir. Bunun nedeni Rus politikasiydi. îçgal ettikleri yerlerin isimlerini kesinlikle degiçtirerek, önceki adlarla (türk kökenli) ilgili bilgileri yok ederlerdi. Ama Türklerin toponimlerde yaçayan izleri silinmemiçtir. Toponymler, ethnonim ve hydronimler ait olduklari halkin tarihini koruyabilir.

Anahtar kelimeler: Trnkçe, toponimler, diller, kabile, onomastika, tarih, insanlar, yer adlari.

GÎRÎÇ:

Dünyada yüksak madaniyyata malik olan, yazili matnlar yaradan, bir çox heyvanlari, o cümladan atlari ahlillaçdiran ilk xalqlardan olan türklar maskunlaçdiqlari arazilardan uzaqlara daim safarlar etmiç, münbit arazilar kaçf etmiç va o yerlarda da maskan salmiçlar. Yalniz hamin yerlarda maskunlaçmaqla qalmamiç, hamin arazilarda madaniyyatin, tasarrüfatin inkiçafina da tasir göstarmi§lar. Tarixan türk tayfalarinin maskunlaçdiqlari arazilarin indiki sakinlari olan xalqlarin dillarina diqqat yetirdikda orada xeyli türk mançali sözlarin olmasi müayyan edilir. Bela bir fikir söylamaya asas veran ilk manba Mahmud Kaçqarlinin "Divani-lugat-it türk" asaridir. Bundan baçqa Balasaqunlunun "Kutadqu-bilik", Qazax yaziçisi O.Süleymenovun "Az-Ya" va digar asarlarda kifayat qadar dayarli malumatlar vardir.

Yusuf Gediklinin yazilarinda acnabi dillarda on minlarla türk sözünün olmasi haqqinda fikirlar öz aksini tapmiçdir. Rus türkoloqu N.A.Baskakovun "Türk mançali rus familiyalari" asarinda 300 rus naslinin aslinda türk asilli oldugu söylanilir. Hatta alimin özünün da türk asilli olmasi fikri söylanilir. Baskakov "iqor polku haqqinda dastan"da türkdilli leksikani araçdirmiçdir. Tatar alimi Xalikov A.H. rus dilindaki türk sözlarinin 500-dan çox oldugunu söylami§dir. Özünün "Rus kimi taninan beç yüz Türk-bulqar-tatar mançali nasil" kitabinda rus olmasi qabul edilmiç beç yüz familiyani müayyan etmiçdir. Bundan baçqa, Azarbaycanda i.Cafarsoylu "Türklar ruslarin soykökünda" adli kitabinda türklarin mançayi va rus nasillari kimi taninan türk nasillari haqqinda malumat vermiçdir. Sovet dövründa bu mövzu keçmiç sovet postmakaninda intensiv araçdirilmiç, bu mövzuya hasr edilmiç qurultay va konfranslar keçirilmiçdir (5).

Çingiz Aytmatovun fikrinca (qirgiz yaziçisi), rus sözlarinin ^da biri ela türk sözlaridir. Lakin Baymirza Hayitin dediyi kimi, asas masala türk sözlarinin rüs dilinda çox olmasinda deyil. 9sas masala rus dilinda mühüm ahamiyyatli sözlarin türk sözlari ila ifada edilmasidir (8).

asAs Hissa:

Dillar va xalqlar arasindaki kontaktlari nazara alaraq deya bilarik ki, Avropa dillarina, rus dilina, ermani dilina yunan dilina türk dillarindan xeyli söz keçmiçdir.

Rus dilina keçmiç ela türk sözlarimiz var ki, onlarin izah edilmasina ehtiyac duyulmur, onlarin ela ilk baxiçdan türk mançali olmasi özünü büruza verir. Hamin sözlardan bazilarina fikir verak. Masalan:

1)Rus dilindaki караул//karaul-sözü türk mançali qaravul//qaraqul//karakul sözünün fonetik dayiçmasidir.

2)Rus dilinda içlanan o4aK//oçak -sözü türk mançali ocaq sözündandir.

3)Rus dilindaki тумаН/tuman sözü türk mançali duman sözünün fonetik variantidir. 4)Rus dilindaki ko4eBaW/koçevat sözü köçmak manasinda içlanir va ela türk mançali ^çmak sözü ila eyni mançalidir.

Bu sözlarin türk mançali oldugunu heç bir darin araçdirmalar aparmadan da müayyan etmak mümkündür. Kolbasa, ütü, kofta, çörak, kabab va digar sözlar da bu siradandir.

Lakin rus dilinda ela türk mançali sözlar vardir ki, onlarin ilk baxiçda torkmançali olmasini müayyan etmak bir qadar çatin olsa da, elmi asaslarla bunu isbat etmak mümkündür. Bazi nümunalara baxaq:

Rus dilinda ümum^lak söza çevrilan taskat (daçimaq) sözü sözü torkmançali taçimak//daçimaq sözündandir. Fonetik va semantik oxçarliq göz qabagindadir. Hamin söz II çaxsin takinda, amr çaklinda içlanarkan "taçi" formasina düçür. Rus dilindaki taçi sözü ila Azarbaycan dilindaki daçi (II çaxsin takinda-amr çaklinda) va türk dilinda ,yena II çaxsin takinda taçi fonetik varianti 99 faiz eynilik taçkil edir. Bu dillarin ^ünda da taçi-daçi-taçi -sözünün manasi "çak apar" demakdir. Taskat aparmaq manasindadir.

Rus dilinda içlanan "сунуть (italamak, uzatmaq manasinda) //sunut" sözü türk dilinda sunmaq çaklinda (uzatmaq, taqdim etmak, vermak) içladilir. Masalan filmi Karaca sundu. Yaxud hazirlanmiç çixiç kompyuter vasitasila taqdim edilirsa, sunum adlanir. Azarbaycan klassik adabiyyatinda, Füzulinin asarlarinda sun//sunmaq çaklinda, eyni fonetik tarkibda içlanmiçdir. Masalan;

Saqiya, cam sun ol açiqa kim, qayguludur (M.Füzuli).

Bundan baçqa rus dilinda "arxa, dal, geri" manasinda тыль/Лй sözündan istifada edilir. Bu söz ham müasir Azarbaycan adabi dilinda, ham da digar türk dillarinda içlanan "dal//tal (arxa, geri) sözündandir. Azarbaycan dilinda dal-arxa, taraf manasinda içlanir: Daldan atilan daç topuga dayar -atalar sözünda da hamin manada içlanmiç va bü gün da içlanmakdadir.

Rus dilinda "kök, dolu, yogun" manalarinda içlanan "толстый" sözü türk dillarinda içlatdiyimiz tolu//dolu sözü ila eyni mançalidir, yani türkmançali sözdür.

Rus dilinda içlanan "cbinaTb//sipat" sözünün türk dillarinda, elaca da Azarbaycan dilinda içlatdiyimiz "sapmak" sözündan olmasi heç bir ç^ha dogurmur. Qeyd etmak lazimdir ki, rus dilinda "sipat" sözü ham sapmak manasinda, ham da yagiç manasinda içlanir.

Rus va bazi slavyan dillarinda içlanan "бок (bok-böyür, yan, qiraq)" sözü qadim zamanlardan türk dillarinda hamin manani ifada edan "bokur// bögür// böyür" sözünün fonetik dayiçmasidir (15). Masalan; bokovaya starana-böyür tarafda; po bokam- böyürlarina va s.

9ski türk dillarinda isti sözünü ifada edildiyi "issik" sözü hazirda rus dilinda içlanan "iskra" sözünün tarkibinda qalmaqdadir. Türk dillarinda issikrak variantinda sifatin çoxaltma daracasini bildirmiç, "istica, an isti" manalarini bildirmiçdir. Qeyd etmak yerina düçar ki, Orta Asiyada "issik kol// issik göi" hidronimi haqqinda da eyni sözlari söylamak mümkündür. issik kol// issik göl, yani isti göl. Qeyd etdiyimiz iskra sözü rus dilinda isti ila, odla, ocaqla alaqali olan "qigilcim" manasini ifada edir. Yani bu sözlar eyni semantik yuvada birlaçir.

Rus dilinda içlanan türk mançali maraqli sözlardan biri da "пища (piçça)" - yemak sözüdür. Bu söz dilimizda içlatdiyimiz "yemak, biçmiç", dialektlarda "piçmiç" (b>p avazlanmasi türk dillari ^ün xarakterik dil hadisasidir) sözünün eynidir. Rus dilinda içlanan pi§a sözü da yemak, qida manasini ifada edir. Masalan; Prinesi piççu// yemak gatir.

Çertyoj// чертеж sözü rus dilinda içlanan ümum^lak sözlardan biridir. Diqqat yetirdikda hamin sözün dilimizda içlanan "çartmak (çizmak//cizmaq)" sözündan oldugu meydana çixir. Hamin feil köküna -iç çakilçisi artirildiqda "çartiç" ismi yaranmiçdir. Ruslaar bu sözü türk dilindan götürm^, öz dil qanunlarina tabe etdirarak "çertej" çaklina salmiçlar. öfsus ki, bir çox sözlar kimi bu söz da dilimizda rus variantina uygun olaraq "çertyoj" çaklinda içladilir: чертеж - çertiç// cizma-çizim.

Rus dilinda içlanan "kusok" (tika, parça, kasik) sözü Azarbaycan türkcasinda va digar türk dillarinda içladilan "kasik" sözündandir (14).

Yanmaq, qaynar manasinda içladilan "гореть (qoret), qoryaçiy" sözlari torkmançali "qor (qigilcim, alovun an xirda parçasi: yerima qor dolub manasinda)" sözündandir. 9ski türklarda ildirim tanrisini Quar adlandirmiçlar. Quar sözü sonralar qor çaklina dü§mü§dür: qoret- yanmaq; qoryaçiy-isti.

Rus dilindaki "Kpa^/kray" sözü türk dillarinda içlanan "qiraq//kirak" (kanar, qiraq) sözü ila baglidir. "Platit- платить" sözü dilimizdaki "pul atmaq, pul tutmaq, pul saymaq" manalarinda içlanir, dilimizdaki "pul" sözü ila alaqalandirilir, ödamak manasi bildirir. "Область // oblast (vilayat)" sözü türk dilindaki "oba// obalaçmaq" sözü sözü ila bagli izah edilir. "Vaxt, müddat" manasinda içlanan "srok- срок" sözü türk dilindaki "süra" sözündandir. Rus dilindaki "post" sözü "pusmaq (güdmak)" (pusqu yeri) manasinda içlanir (14).

Yuxarida qeyd edilan va edilmayan bir çox rus sözlari vardir ki, onlarin etimologiyasi, kökü türk dillari asasinda izah edilmakdadir. Lakin qeyd etmak lazimdir ki, rus dilinda içlanan ümumi§lak sözlardan baçqa, torkmançali toponimlarin da sayi yüzlarla ölçülür.

Bu cahatdan rusiya arazisindaki türk mançali toponimlarin tadqiq edilmasi olduqca maraqli qanaatlara galmaya imkan verir.

Rus dilina uygunlaçaraq dayiçdirilan türk mançali yer adlari ilkin formasindan uzaqlaçaraq fonetik cahatdan dayiçikliya ugramiç, bu dayiçiklik onlarin manasina da tasir göstarmi§dir. Buna sabab ruslarin siyasati idi. Onlar içgal etdiklari yerlarin adlarini mütlaq çakilda dayiçdirir, avvalki adla bagli malumatlari mahv edirdilar, lakin türklarin toponimlarda yaçayan izlari yer üzündan silinmamiçdir. Toponimlar, etnonim va hidronimlar mansub oldugu xalqin tarixini abadi saxlaya bilir.

Sibir adinin etimologiyasi ila alaqadar rus dilçilarinin da maraqli fikirlari vardir. Bazan Sibir sözü rus dilindaki "sever" sözü ila alaqalandirilmiçdir. Lakin bu zaman rus dilinin qanunlarina asasan b-v avazlanmasini izah etmak mümkün olmur. Eyni zamanda hamin sözlardaki vurgu farqinin olmasi bu fikri inkar edir. Ham da Sibirin rus ahalisi çimalda deyil, Sibirin çarqinda yaçamiçlar.

Sibir adinin etimologiyasi ila alaqadar Z.Y.Boyarçinanin fikirlari da maraqlidir. Tarixi manbalara asaslananan müallif bela bir naticaya galmiçdir ki, Sibir termini "sipir" (syovir, sabir)-uqorlarin ulu acdadlarinin adini aks etdirir. Sonralar professor fikirlarini daqiqlaçdirmiç, toponimi orta irtiç bölgasinda yaçayan türklarin dilina asaslanaraq izah etmiçdir.

XIII asrdan baçlayaraq, Çarq müalliflari Sibiri ham etnos, ham da yer adi kimi adlandirmiçlar. XIV-XV asrlarda irtiç çayinin sahilinda bir çahar Sibir adlanmiçdir. Rus yazili manbalarinda XV asrda isa Açagi Tabol va orta irtiç arazisi Sibir adlandirilmiçdir.

Daha sonralar ruslarin §arqa dogru harakati naticasinda Sibir adi Ural daglarindan Sakit okeanin sahillarina qadar olan arazilara aid edilmiçdir.

Bir çox tadqiqatçilar Sibir adini monqol mançali "çiver" sözündan töradiyini ehtimal edirlar. A.Q.Mitroçkinanin Sibir termininin izahina hasr edilmiç son maqalasinda da müallif bu sözü monqol mançali hesab etmiç, lakin çiver deyil, "seber" (gözal çahar) sözündan töradiyini ehtimal etmiçdir. Müallif, eyni zamanda, tarixi, linqvistik cahatlardan baçqa, Sibirin va Monqolustanin toponimlarina asaslanaraq bu fikirlari izah etmaya çaliçmiçdir.

Savarlar hunlarin tarkibinda qarba harakat edarak Azarbaycana galmazdan 3 min il avval Azarbaycanda onlarin acdadlari yaçamiçdir. Bu, miqrasiyanin ilkin istiqamatini müayyan^dirmak baximindan da faydalidir (s.188).

Sibir arazisinin toponimlarini, hidronimlarini araçdirarkan bir çox torkmançali cografi adlara da rast galinir. Bunlara açagidakilari nümuna göstara bilarik:

1)Aba -Tom çayinin sol axini. Toponim türk mançali "aba // ata" sözündan düzalm^dir. Baçqa versiyaya göra "a"-dagin zirvasi va "ba"-çay manasindadir (canubi samodi dilinda). Harfi manasi isa dagin zirvasindan axan çay demakdir.

2)Ayyül-Çullm hövzasinda çay adidir. "Ay"-ay, planet (luna) va "yul"-çay manasinda izah

edilir.

3)Akkul-Sibirda göl adidir. Türk mançali "ag" va "kul//göl" sözlarinin birlaçmasindan düzalm^dir.

4)Balakta-Çulim çayinin bir qoludur. Türk mançali "balik" (riba) sözünü aks etdirir.

5)Balanda-çay adinda da türk mançali "bulanmaq, bulaniq" sözü qorunmuçdur. XVIII asrda P.S.Pallas yazmiçdir ki, "...biz süratla axan Bulande çayina yaxinlaçdiq".

Dünyanin bir çox yerlarinda türkdilli toponimlara rast galinir. Bunlarin bir hissasi tadqiqatlardan kanarda qalmiç, bu güna qadar da öz elmi qiymatini almamiçdir. Hamin toponimlarin mövcudlugu bela bir fikri söylamaya asas verir ki, türklar dünyanin bir çox yerlarinda maskun olmuç, hamin arazilari adlandirmiçlar. Qadim türklarin haqiqi tarixi hamin toponimlarda daçlaçmiç va mesaj olaraq bu günümüza ötürülmüçdür. Son illar Avropada mövcud olan türk mançali toponimlarla alaqali araçdirmalar aparilmaqdadir. N.Sadiqovanin Avropanin türk mançali toponimlari" maqalasi da onlardan biridir. Müallif hamin maqalada hun türklarindan va onlarin adi ila bagli yaranmiç toponimlardan bahs etmiçdir.

Müallifin fikrinca, Hun türklari Avropa, elaca da, dünya tarixinda özlarina maxsus yer tutmuç xalq olmuçlar. E.a 220-ci ilda Çinin çimalinda yaranmiç Hun imperiyasi uzun müddat heyvandarligin inkiçafi ^ün alveriçli torpaqli Orolos ugrunda Çin imperiyasi ila qarçidurmalar yaçamiçlar. Hunlarin qafil hücumlarinin qarçisinin alinmasi maqsadi ila e.a. 215-ci ilda Çin imperatoru §u-Xuanin göstariçi ila bu gün dünya memarliq incilarindan biri sayilan dörd kilometrlik Böyük Çin saddi tikilmiçdir. iki böyük rus çairi Nikolay Qumilyov va Anna Axmatovanin oglu taninmiç tarixçi, cografiyaçünas öz tadqiqatlarinda hunlar haqqinda maraqli malumatlar verir ("Xunni" M. 1960; «Гунны в кутае» М, 1974; «Древние тюрки» М, 1967). öslan Sibirdan olan Qriqoriy Nikolaeviç Potanin (1835-1955) Asiyani qariç-qariç dolaçib, türklarin tarixina dair qiymatli malumat toplamiçdir (Восточные мотивы в средневековом европейском эпосе» М, 1899). Lakin sonralar Sibiri Rusiyadan ayirmaq istayinda günahlandirilaraq maçaqqatli katorqa içlarina mahkum olunmuçdu. Q.Potaninin asas töhvasi ananavi elma malum olan tadqiqatlara zidd fikir idi ki, qadim sivilizasiyalarin mahz türk arealinda yaranmasi va Böyük Çölün tarixina bigana münasibat tarix elminin inkiçafi va düzgün istiqamatinin langidil-masi ila m^ahida olunur.

L.N.Qumilyov (1912-1992) ilk türk dövlatinin yaranmasini, mahz mübariz hunlarla baglamiç va yazmiçdir ki, Avrasiyanin ürayi-Böyük Sahra qadim türklarin arazisidir, Çin saddindan Karpata qadar uzanir. Canubdan öfqanistan va iran, çimaldan isa Sibir tayfasi ila haçiyalanmçdir. Qadimdan bu sahrani avropalilar Skifiya, farslar Turan, çinlilar isa "Çimal barbarlarinin sahrasi" manasinda Bay-xu adlandirmiçlar. E.a 200 il avval bu geniç sahada ilk türk dövlati yaranir' (16, s. 51).

Hunlarin döy^ qabiliyyati, onlarin heç kima boyun aymamakda qatiyyatli olmalari, xarakterinda olan igidlik va casarat bir vaxtlar bütün Avropani larzaya salmiçdi.Hunlarin hünarvar sarkardasi Atilla bu gün da hasad aparilan lider olmaq maziyyati ila diqqati calb edir. Volqa çayinin adi e.a.342-290-ci illarda hun fatehinin adinin birinin Mitilla oldugunu va ümumtürk ata sözündan törandiyini qeyd edirlar. Vaxti ila qüdratli Hun imperiyasi eramizin 216-ci ilinda faktiki olaraq tanazzül etmiç, çinlilar idaraçiliyi öz allarina almiçlar. Hunlarin bir qismi çinlilarin arasinda yaçamaqla assimilyasiyaya ugramiç, bir qismi isa Qarba dogru yürüç etmiçdir (16, s. 67-68).

ingilis tarixçisi P.Heter hunlarin iranlilara qarçi mübariza aparan va Avropaya dogru iralilayan ilk türklar oldugunu göstarir (19, s. 90).

Hunlarin §arqi avropada va Xazar danizi sahilinda, Canubi Qafqazda maskunlaçmalarindan eramizin 91-ci ilinda romali K.Takitus, 160-ci ilda Dionisi Perilqet, 175-182-ci illarda isa Ptolomey xabar vermiçlar (17, s.42).

Hunlarin Xazar danizinin çarqindan va çimalindan keçmalari, bazi qabilalarin indiki Azarbaycan arazisinda maskunlaçmasi haqqinda malumatlar da vardir. Bunlardan biri-Xaçmaz rayonunun adinin hun qabilalarindan olan Xaçmatakanin (Xeçmatek) adini aks etdirmasi fikri da malumdur. Xaçmaz çaklinda formalaçana qadar VII yüzildan bu yana transformasiyaya ugramiç va bu qabilanin bir hissasi Oguz rayonuna ^ç edib va orada da eyni adli kand va qala tikmiçlar.

Azarbaycandan Böyük Britaniyaya miqrasiya naticasinda galan türklar Azarbaycanin qadim adini "Albaniya" (türk dilinda alp-"bahadir", "nahang" demakdir) adini da özlari ilaburaya gatirmiçlar. Bu da Britaniyanin köhna adi Albion- "dagliq arazi" sözlari ila semantik cahatdan

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

uygun galir. Hazirda Balkan adlarinda Albaniya toponimi, Böyük Britaniyada Alban arazisi va xalqi mövcuddur. irland dilinda Alba va Alban, §otlandiyada isa albanch-çotlandiyali nanasinda içladilir.

Alp-bulqar acdadinin, Noyin oglu iafetin ogullarindan birinin adidir, digar qardaçlari Türk va Kimer idi. Sevan yani arazilarda kualban (ku-türkca sari, agbaniz demakdir) tayfasi maskan salmiç va bu arazinin albanlari agbaniz va sari saç idilar. Dünya folklorunda çarafli yer tutan, oguz tayfalarinin badii mifolji tafakkürünün mahsulu "Kitabi-Dada Qorqud" eposunun qahramani Qazan xan alpanlarin (albanlarin) baççisi kimi göstarilir. Britaniyada Albion-dag arazisi manasinda içlanir. Almaniyada har uca tapa, dag- Alban adlanir. §otlandiyanin qadim adi Albaniya, ada isa Arran idi. Dag §otlandlari özlarini Kel (Gael) ölkani isa Kaledoch, yani Kel va ya Kelt ölkasi adlandirir. Doch-gel dilinda ölka, tech -ev demakdir ki, Azarbaycan dilinda daxma,- primitiv, sada ev anlayiçi verir.

England toponimida türk mançali oldugu göstarilir. Bela ki, ing-qadim türk dilinda qanimat demakdir, ingland isa qanimat alinmiç yer kimi malum olur.

irlandiya-Eire, Eirmi, Erimi-kimi toponimlar müasir dövrda içlanmakdadir. Bu da er- (ar) türk dilinda kiçi, igid, qoçaq manalarini verir. Demali irlandiya -igidlar ölkasi demakdir. Antroponimikada da qadim türk elementlari görünür. Qot hökmdarlarinin adlari Alarix, Ardarix, Atalarix, Qadarix, Qermanarix, Beriq, Veteriq, Teodorix olmuçdur. Yüksak tabaqaya maxsus çaxslarin adlarinda arix va ya erix artirmalarin içlanmasi qadim türk dilinda ariy (areq) uygun galir va onlarin yüksak statusundan xabar verir.

C. Makferson adli ingilis tadqiqatçisi qadim manbalara istinad edarak müasir çotlandlarin acdadlari piktlar va skotlar albanlarin töramalari oldugunu vurgulayir (20, s. 15).

Bu gün çotlandlarin acdadlarinin vaxtila Qafqaz Albaniyasinin (Azarbayca- nin) arazisinda yaçayan alban türk tayfalarina mansub olmasi elm adamlarina malumdur. ingilis tadqiqatçisi Henre Skin dalil va sübutlarla balkanlarda yaçayan albanlarin mansubiyyatina aydinliq gatirib göstarir ki, Balkan xalqi-yunanlarin arvanit, türklarin arnaut adlandirdiqlari müasir albanlar Xazar danizinin sahillarinda, tarixi §irvan arazisinda maskunlaçan qadim alban xalqinin töramalaridir (22, s.162). §ir türk dilinda bars, çir demakdir. Bu da casurlarin maskani kimi baça d^ülür. Demali, piktlar, skotlar va balkan albanlari Azarbaycan arazisi olan qafqaz Albaniyasinda maskunlaçan alban türk tayfalarina mansub idilar. Britaniyada müasir valli kelt tayfalarinin türk kimmer tayfalarina mansub olmalari vallilarin özlarini bu günda "Cymry" -"kimri" kimi adlandirmalari ila sübut olunur.

Anqlo-sakslar onlari "vallilar" deya qallara banzadiklarina göra adlandirmiçlar. Va "qall" sözündaki "q" harfi "vall" sözündaki "v" harfina çevrilmiçdir.

irlandlarin, çotlandlarin (gellar) va vallilarin keltlarin varislari olduqlarina P. Pezron adli ingilis aliminin asarinda malumat verilmiçdir. Tadqiqatçiya göra kelt dilinda Asiyada yaçayan qomerlilar, sak tayfasi va kimmerlar daniçmiçlar. Kelt dilinin Nuh peygambarin navasi, (Yafatin böyük oglu) Qomerin adi ila bglidir va kelt va qallar onlarin töramalaridir (21, s. 27). irland va gel dillarini K. Burk Yafat va ya Turan dilina aid edir (18, s.7- 3).

Yunanlilar keltlari qalatlar, romanlilari qall adlandirirdilar. Kelt sözü sakelt sözünün tahrif olunmuç formasi hesab olunur.

iskit tayfalarindan olan sakalar reduksiya naticasinda sözün avvalinda "s" harfini itirdiyi ^ün kelt adlanmaga üstünlük vermiçlar. Avropa ölkalarinin toponimiyasinda keltlar izlar buraxsalar da, çaharlarin adlarinda sak sözü saxlanilir.

ispan çaharlarinda Seqoviya, Seqeya, Seqonita, Xorvatiyada Sisak çahari adinda görünür. Seq\saq sözü çaharlarin keltlar, yani saklar tarafindan maskunlaçmasina dalalat edir\. Azarbaycan arazisinda eramizdan avval maskan salmiç sak\çk tayfalari isa Azarbaycanin §aki çaharinin adinda m^ahida olunur. Tayfanin maskan saldigi Ganca-Qazax zonasi antik manbalarda Sakasena adlanirdi.

568-ci ilda Vizantiya tarixçisi Menandr türklarin qadim zamanlarda sak adlanmalarini deyir. Türkdilli xalqlarda sak tayfalariin mövcud olmasi qazaxlarda çaqa, özbaklarda çakay\ çekey, qirgizlarda sake\saxa, türkmanlarda çaki kimi adlari buna sübutdur. Yuxari Qarabagin qadim adi

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

Artsak toponimida saklara aiddir. Art-türk sözü (dagliq arazi, yüksaklik) va sak etnonimindan ibaratdir ki, buda "saklarin dagliq arazisi" kimi baça d^ülür, irland dili ila uygun galir. Art sözü irland dilinda da hündürlük, yüksaklik demakdir. Demali Azarbaycan, Artsakada (Yuxari Qarabagda) yaçamiç kelt va ya sak tayfalari Avropaya, Britaniyaya miqrasiya etmiç tayfalardir.

Makedoniyada sayca çoxluq taçkil edan türklarin bu arazida maskunlaçmasi Hunlarin geniç miqyasda yayilmasi va Attillanin Avropaya dogru iralilamasi ila baglidir. Tasadufi deyil ki, Balkanlarda bu gün Attila geniç yayilmiç xristian adidir. XI yüzildan baçlayaraq alyazmalarda hunlarla macarlarin eyni soykökdan olmalari deyilir. Macaristanin müasir dövrda Qarbda içlanan adi "Hunqariya" adlanir va "hunlar ölkasi" manasini verir.

Hunlarla türklarin qadim qollarindan olan uygurlar arasinda alaqanin mövcudlugundan yazan maçhur macar alimi -türkoloq Armin Vamberi deyir: "Biz macarlarin üzarinda uygur adinin xüsusi ahamiyyati var. Çünki ruslar özlarindan daha çarqda yaçayan va rus olmayan xalqlari bu adla, daha daqiq, Uqor adi ila çagirirdilar. Kalma ruscadan alman dilina unger\ungar çaklinda keçmiçdir. Amma bu ad Arpadin macarlarina deyir, daha avval, Pannoniyada yaçayan Ural-Altay köklü xalqa (yani hunlara) aiddir."

Mütaxassislarin fikrinca, latin dilindaki Ungari, alman-Ungarn, ingilis-Hungary türk dilindaki "on oguz" (bolqar- "on oquz") ekzoetnonimindan yaranmiç- dir ki, bu da Karpat ovaligina yürüç zamani tayfa ittifaqina yeddi macar va ^ xazar tayfasi daxil idi.

Türkoloji dilçiliyin inkiçaf etdirilmasi, qarçida duran problemlarin hall edilmasi, türk dillarinin dünya dillari ila kontaktini öyranmak istiqamatinda hamin dillarda torkmançali sözlarin araçdirilmasi mühüm masalalardan biridir.

QAYNAQLAR:

1.Azarbaycan toponimlari. Ensiklopedik lügat. I hissa, Baki: "§arq-Qarb", 2007, 303 s.

2.Azarbaycan toponimlari. Ensklopedik Lügati. II cild, Baki: "§arq-Qarb", 2007, 304 s.

3. Bax§iyev T.Qafqazin türk man§ali toponimlari. Baki, 2010, 255 s.

4.Cafarov S. Azarbaycan dilinda söz yaradiciligi. Baki: Azarbaycan Dövlat Universitetinin na§riyyati, 1960, 202 s.

5. Cafarsoylu Í. Türklar ruslarin soykökünda. Baki, 1995,115 s.

6. T.öhmadov. Azarbaycan toponimikasinin asaslari. Baki, 1991

7. Xudiyev N. Qadim türk yazili abidalarinin dili. Baki. 2015

8.Qara§arli Araliq danizi hövzasinin erkan sakinlari - Türklar. Baki, 2009, 278 s.

9. Mirzayev H. Daralayaz toponimi haqqinda bir ne9a söz. Dil masalalarina dair tematik toplu, №1, Baki, 1988

10. Ахметова Ш.К. Бронникова О.М. и др. Народы Западной и Средней Сибири: Культура и этнические процессы (культура народов России; Т.6). Новосибирск: Наука, 2002. 325 с.

11.Ахметзянов И.Г. Историко-лингвистическое исследование тюрко-татарских географических названий в русских летописях (1Х-ХУ1 вв.). Автореф. дисс. .канд. филол. наук. 2004.

12. Дмитриева Т.Н. Тюркизмы в русских говорах по нижнему течению Иртыша// Этимологические исследования. Свердловск, 1981.

13. Добродомов И.Г. Проблема стратификации иранских и тюркских топонимов в бассейне Северского Донца // Чувашский язык и алтаистика. -Чебоксары, 1995.

14. Древнетюркский словарь. Ленинград: 1969

15. Damir9izada Э. 50 söz. Baki. 1962

16. Oguz Yunis. Qadim türklar va passioanatliq nazariyyasi Baki, §arq-Qarb na§riyyati, 2011

17. Сейидов М. Некоторые заметки о гунно-азербайджанских мифологических связах на основе этимологического анализа «куар». Баку. Акад. Н. АзССР 1967

18. Canon B. Pre-Cristian ireland. Dublin, 1887

19. Heather Peter The Huns and the end of the Roman Empire in the Western Europe? English Historical Review, V, IIO, 1995

20. Maclean L. The History of Celtic Language. London, 1840

21. Macpherson J. "Critical dissertations on the origins, antiquites, language, government and religions of the Antient Caledonians, their posterity the Picts, the British and the irish ScotsI Dublin, 1768

22. Skene Henry. The Albanioins. Journal of the Ethnological Society of London. V2. 1850

23. An Irish-English Dictionary. O. Reilly Edward, 1964, p 26