CC BY
7POEZiYADA METAFORALARLA YARADILAN QONAOT PRiNSiPi OBRAZLI
TOFOKKURUN MOHSULU KiMi
KONUL NORiMAN QIZI HOSONOVA
Filologiya uzra falsafa doktoru
orcid.org 0000-0001-8795252X
Xulasa: Muayyan bir sozun semantik resurslari asasinda yaradilan mutaforalar bddii uslubda asasan impilistik §akilda olar vd mahz bu xususiyyatina gora hamin nitq vahidldrini gizli muqayisalar kimi da dayarlandirirlar. Poeziyada semantik sixilma qanunu fonunda yaradilan metaforalarla tabii olaraq linqvistik qanaat prinsipi da formala§dirilir, obrazliliq, ifadalilik keyfiyyatlari da mahz bu xususda meydana gixir. Metafora da digar badii ifadalara qo^ularaq poeziyanin umumi manzarasinda, arenasinda abstraksiya xassali olmaqla barabar, onun umumi fonunda tabii nitq vahidlari kimi asanliqla dark edila bilir va psixoloji-mantiqi xarakter da§iyir. Onun psixoloji-mantiqi saciyya kasb etmasi qanaatprinsipinin da formala§masinayol agir. Heyvan, qu§, ha§arat, bitki, meyva, agac va s. adlarina maxsus alamat va ya xususiyyatin insan uzarina kogurulmasi va bu xususda onlarin macazla§ib metaforaya gevrilmasi dunya dil modelinda da spesifik bir linqvistik hadisadir, umumba§ari poeziyanin da qan damarini bu nitq vahidlarsiz tasavvur etmak gatindir. Poeziyada qeyd edilan leksik-semantik gizli macaz qruplarindan olan metaforalar ham musbat, ham da manfi planda istifada olunaraq, emosional-ekspressiv keyfiyyatlari ozlarinda aks etdirir ki, maqalada bu va digar xususiyyatlarindan bahs olunur.
Agar sozlar: metafor, impilistik macaz novu, obrazliliq, qanaat prinsipi, dunya dil manzarasi, linqvokulturoloji xususiyyatlar.
THE PRiNCiPLE OF SAViNGS CREATED BY METAPHORS iN POETRY AS A PRODUCT OF FiGURATiVE THiNKiNG
KONUL NARiMAN GiZi HASANOVA
PHD in Philology orcid.org 0000-0001-8795252X
Summary
Metaphors created on the basis of the semantic resources of a certain word are mainly impilistic in artistic style, and precisely because of this feature, those speech units are valued as hidden comparisons. Metaphors created against the background of the law of semantic compression in poetry naturally form the principle of linguistic economy, and the qualities of imagery and expressiveness appear precisely in this regard. Metaphor, joining other artistic expressions, is abstract in the general picture and arena ofpoetry, and can be easily understood as natural speech units in its general background and has a psychological-logical character. Its psychological and logical character opens the way to the formation of the principle of saving. Animal, bird, insect, plant, fruit, tree etc. Transferring the sign or characteristic of their names to a person and turning them into a metaphor is a specific linguistic event in the world language model, it is difficult to imagine the blood vessel of universal poetry without these speech units. Metaphors from the groups of lexical-semantic hidden metaphors mentioned in poetry are used both positively and negatively, reflecting emotional-expressive qualities, which are discussed in the article.
Key words: metaphor, type of impilistic metaphor, figurativeness, saving principle, world language landscape, linguocultural features.
ПРИНЦИП СБЕРЕЖЕНИЯ, СОЗДАВАЕМЫЙ МЕТАФОРАМИ В ПОЭЗИИ КАК
ПРОДУКТ ОБРАЗНОГО МЫШЛЕНИЯ
КОНУЛЬ НАРИМАН КЫЗЫ ГАСАНОВА
кандидат филологических наук orcid.org 0000-0001-8795252X
Резюме
Метафоры, созданные на основе семантических ресурсов определенного слова, в основном импилистичны по художественному стилю, и именно в силу этой особенности данные речевые единицы ценятся как скрытые сравнения. Метафоры, созданные на фоне закона семантической компрессии в поэзии, естественным образом формируют принцип языковой экономии, и именно в связи с этим проявляются качества образности и выразительности. Метафора, присоединяясь к другим художественным выражениям, абстрактна в общей картине и арене поэзии, легко понимается как естественные речевые единицы в ее общем фоне и имеет психолого-логический характер. Его психолого-логический характер открывает путь к формированию принципа сбережения. Животное, птица, насекомое, растение, плод, дерево и т. д. Перенесение признака или характеристики их названий на человека и превращение их в метафору — это специфическое языковое событие в модели мира языка, трудно представить кровеносный сосуд универсальная поэзия без этих речевых единиц. Метафоры из упомянутых в поэзии групп лексико-семантических скрытых метафор употребляются как положительно, так и отрицательно, отражая эмоционально-экспрессивные качества, о которых идет речь в статье.
Ключевые слова: метафора, тип импилистической метафоры, образность, спасительное начало, мировой языковой ландшафт, лингвокультурные особенности.
Dunya dil modelinda dil^ilik va adabiyyat§unasliq termini kimi metaforadan ilk dafa Aristotel bahs etmi§ va onun tabiatini, spesifik xususiyyatlarini tayin edan da bu alim olmu§dur. Aristotel metaforani sozun semantikasi ila bagli bir hadisa kimi dayarlandirmi, tabiatini darindan oyranib amalagalma yollarini, dildaki ahamiyyati va uslubi rolunu duzgun izah etmi§dir va o, metaforanin amala galmasini muxtalif a§ya va hadisalar arasindaki banzayi§i gormak va onlar vasitasila adlari olmayan a§yalara ad verilmasi ila bagliligini qeyd etmi§dir. (1,158). Qadim Roma alimi M.F.Kvintilnan isa metaforani muqayisanin an gozal novu hesab etmakla barabar dili zanginla§diran bir linqvistik vasita kimi qiymatlandirarak gostarmi§dir ki, "Metafora, yaxud mana ko9urulmasi nitqi gozalla§dirmakla barabar, isimsiz a§yalara ad da verir" (2,41). G.Paul adli alman linqvistoloqu duzgun olaraq yazir ki, "Metafora ela bir §eydir ki, o zaruri §akilda insanin tabiatindan irali galir va nainki poetik nitqda, hatta va an avval obrazli ifadalara va parlaq epitetlara havasla muraciat edan xalqin mai§at va dani§iq nitqinda amala galir" (3,114). B.Meylax qeyd edir ki, "dogrudan da, metafora yalniz badii dilin yox, umumiyyatla insan tafakkurunun mahsuludur va dunya dillarinin universal kateqoriyalarindan biridir" (4,192). "Muasir Azarbaycan dili" adli dars vasaitinin 1998-ci il birinci cildinda gostarilir ki, "metaforada gizli muqayisa var va onun bu xususiyyati bazi alimlara onu qisaldilmi§ muqayisa hesab etmaya asas verir. Lakin hamin fikirla tamamila razila§maq olmur" (5,161). "£unki metaforalar ta§biha nisbatan daha quvvatli tasvir yaradir. Burada maksimum yigcamliq diqqati calb edir" (6,213). istar Avropa, rus, istarsa da turk dillarina aid tadqiqat asarlarinda metaforada ba§ veran linqvistik qanaat prinsipina da toxunulmu§ va hamin dil hadisasinin toramasi sabablari, yaranma va formala§masi barada qanaat edici elmi fikirlar soylanilmi§dir. Badii uslubda ozunu gostaran metaforikla§ma ila bagli qanaat hamin tadqiqat i§larinda daha 9ox va duzgun olaraq semantik istiqamatda tahlila calb edilmi§, ham metaforikla§ma, ham da qanaat prinsipi dunya dil manzarasinda universal hadisalar kimi dayarlandirilmi§dir. Metaforanin yaranmasi va ondan qanaat prinsipinin alda edilmasi u9un umumba§ari insanin canli va parlaq tasavvurlari asas §artdir va onun
bütün növlarini sadalayib göstarmak olduqca çatindir, balka da onlarin sayi va miqdari göydaki ulduzlarin sayindan çoxdur. Poeziya dilinda metaforalar har §eydan avval semantik sixilma qanununa asaslanir va qanaat prinsipi da bu xüsusda tazahür etmi§ olur. Ba§qa sözla desak, metafor sözlarin semantik inki§afina xidmat göstarir va bu fonda da qanaat prinsipi hesab edilir. Mas:
Çaqqaldi, pdldng diçdayir, Yetim yesiri dö§dayir.
Dinanda beyni içdayir, Eld bil küydü sözlari (7,57) Matndan aydin §akilda sezilir ki, heyvanlara maxsus alamat va keyfiyyatlar insanin-lirik "man"inin üzarina köçürülmü§dür, poetik obrazin manfi keyfiyyati "çaqqal" sözü ila, müsbat alamati isa "palang" heyvan adi ila realla§dirilmi§dir. Hamin heyvan adlarinin semantik planda macazlaçmasi abstrakt xassalidir va linqvistik qanaat prinsipini müvafiq bir tarzda i§ladilmi§dir, yani çaqqal kimi qorxaq va yirtici olsa da, palang kimi qorxmaz va casaratli heyvani diçlayir. Belalikla, semantik sixilma qanunu asasinda va qüvvatli ümumila§dirma naticasinda assosiativ bagliliqla alaqadar olaraq, heyvanlara maxsus xüsusiyyatlar insanlarin üzarina köçürülmakla banzayi§ xarakterli metafora yaradilir.
Assosiativ ox§arliq va bu fonda impilikasiya metoriklaçmada qanaat prinsipini çartlandiran asas amillardandir va poetik obraz yaratmada qüvvatli ekspressiv çalarlar yaradir, §eir dilinda içlaklik etibarila intensivliyi ila diqqati calb edir. Mas:
Aydim, endim göy tagindan, Çaydim, çixdim yatagimdan, dcal gördüm qorxutdu qan Özüm özümddn utandim (7,60) Bu §eir bandinda metafora sama cisminin (aydim) va cografi termin olan "çaydim" sözlari vasitasila yaradilmiç, söz-cümla modelinda çixi§ edan hamin metaforalarda buraxilmi§, qisalaçma va yigcamlaçmani reallaçdiran dil vasitalari insan abstraksiyasinda aydin çakilda aydin tasavvüra gatirila bilir, yani "man ay kimiydim", "man çay kimiydim", yaxud "man ay kimi gözal idim, ay parçasi idim", "man çay kimi cogun, talatümlü idim" kimi xarakteriza edib, qanaat prinsipini aradan qaldirsaq, gizlinda olanlari isa içlatsak, ham qanaati, ham da metaforiklaçmani itirmiç olariq. Bela olan halda, hamin sözlar kömakçi vasitanin yardimi ila (kimi qoçmasi) müqayisa sillogizma transformasiya olunur. Qrammatika kitablarinda da düzgün olaraq vurgulanir ki, "metaforanin poetik keyfiyyati müqayisadan farqlanir: metafora obraz yaratmadir, müqayisa isa sillogizmdir" (5,161). Metaforanin macazi mana kasb etmasi, onu müqayisadan farqlandiran baçlica alamatlardandir, har halda, metafor gizli, impilistik mana növlarindan biri hesab olunmalidir.
Qüvvatli ümumila§dirma naticasinda bir açyanin xüsusiyyatlari asasinda digar predmetlari adlandirmaq olur. Aydindir ki, qalam, büllur, lala, ay, qônçd, çahmar sözlarinin semantikasi matnsiz bela malumdur, anlaçilandir. Müqayisa va assosiasiya naticasinda, hamin sözlar isimlik xüsusiyyat va funksiyasini itirarak, sifat vazifasinda içlanir, ba§qa sözla desak, sifata konvensiya, yaxud transformasiya olunur va poeziya dilinda bela maqamlar intensiv §akilda mü§ahida olunur. Mas:
Ax§am-sahar çeçma badina, Bilirsanmi, neca canlar dolanir?!
Büllur buxaq, lala yanaq, ay qabaq, §ahmar zülfü pariçanlar dolanir (8,53);
Qalam qasla, xumar gözlü bu dilbar, Dinmasa da ürayimda sözü var (9,101). Göründüyü kimi, bu §eir matnlarinda har bir metafora vazifasinda içlanan ifadalarda gizli -impilistik müqayisa var va bununla yana§i, impilikasiya köma^i vasitalarin içladilmamasi ila qanaat prinsipini da gerçakla§dirmi§ olur va abstrakt xassali implikasiyani ekspilistik §akla çevirsak, geni§landirilmi§ müqayisa §akillarini aydin §akilda göra bilirik: Billur kimi buxaq, lala rangli yanaq,
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
yaxud, lalaya banzar yanaq, paradiqmatik qirmizi yanaq, al yanaq, Aya banzar qabaq, ay kimi qabaq, çahmar kimi zülf, çahmara ox§ar, Qalam qaçli, qa§i qalamla çakilmi§ kimi dilbar. Bir daha da qeyd etmaliyik ki, bela formalar açiq formali müqayisalardir va §eir matnlarinda çixi§ edan metaforalar isa qanaat prinsipi ûçûn daha münasib va universal formalar hesab olunur. Obrazli tafakkürün mahsulu olan va daha çox abstrakt xassasi ila diqqati calb edan metaforalardan yalniz fitri istedada malik söz sanatkarlari geni§ va intensiz çakilda istifada eda bilirlar. Bu tip metaforalarda qanaat prinsipi dilin qanunauygun hali kimi tazahür edir va ondan istifada çairdan böyük maharat talab edir. Mas:
Gardanina neça çahmar dolanib, Könül istar, o çahmara dolansin (8,54).
Bu §eir matnin har iki misrasinda heyvan adinin ifadaçisi kimi "§ahmar" leksemi abstrakt xassali metafora olub, obrazli tafakkürün bahrasidir va poetikliyin obrazli çakilda, emosional -ekspressiv tarzda verilmasina xidmat göstarir. Bu xüsusda T.öfandiyeva göstarir ki, "onun amala galmasi dialektik xarakter daçiyir. Poetik metafora varligin obrazli dark edilmasi zamani - hissi duygular va mantiqi qavrayiçin dialektik vahdati naticasinda meydana çixir. Obrazli tafakkürün sahibi olan yaziçi bazan ela obyektlar arasinda alaqalarin oldugunu duyur va dark edir ki, bu adi tafakkür ^ün mümkün deyil. Hamin obyektlar aksaran mücarrad va konkret anlayiç bildiran a§ya va hadisalarin adidir. Yaziçi mürakkab falsafi ümumila§dirmalar asasinda hamin açyalari bir-birila çuglayir va alaqalandirir. Bunun naticasinda obrazli va tasirli lövhalar yaradir" (10, 85). Yuxarida verdiyimiz §eir matnindan da göründüyü kimi, §air-a§iq lirik "man"in füsünkar, tabii gözalliyinin tasvirini vermak, obrazin ecazkar alamatlarini qabariqlaçdirmaq maqsadila poetik-üslubi xüsusiyyat kasb edan "§ahmar" metaforasindan yerli-yerinda istifada edarak, semantik cahatdan maksimum yigcamligi çartlandiran leksik vahiddan yararlanmiç va belalikla da, yigcam va obrazli çakilda, ham da paradiqmatik formada gözalin saçini i§aralami§dir. Eyni zamanda, "çahmar" paradiqmatik formasinda, yani "saç" anlayiçina poetik metafora müstavisindan yanaçilaraq, ona konkret mana verilarak, onu simvol çaklinda ayanilaçdirmaya cahd edilmiç va bu cahd ugurlu bir çakilda alinmiçdir.
Metafora dünya dil modelinda özünü göstaran linqvistik hadisalardan biri kimi, bütün dünya dillarinin lügat fondunu zanginlaçdiran, onun terminoloji leksikasini daima artiran nitq vahidlarindadir. Dünyanin dil manzarasinda müxtalif söz va ifada formalarinda aks olunsa da, aksar maqamlarda mazmun va mana cahatdan üst-üsta dü§ür, universal semantika yaradir. Odur ki, qohum va müxtalif sistemli dillarda obrazli keyfiyyatlarin aksariyyati poeziyada metafora vasitasila hayata keçirilir, bunu biz tarcüma prosesinda da aydin çakilda görürük va onu dünya dillarinin faydali va xeyirli hadisalarindan biri kimi yüksak dayarlandiririk. Dünya dil modelinda metafora hadisasinin yaranmasi müxtalif yollarla amala galsa da, hamin yaranma yollarinda da müayyan eyniyyatlar mümkün olur. Bela ki, bütün dünya dillarinda bu dil hadisasi, yani metaforiklaçma qanaata uygun bir tarzda semantik sixilma qanunu asasinda gerçaklaçdirilir. Qanaat edilmi§, sixla§dirilmi§ banzayiçin xarakterindan asili olaraq bu nitq vahidlarinin cürbacür növlari yarana bilir. Masalan, bütün dünya dillarinda insana aid cahatlarin adi banzayi§ naticasinda baçqa açyalarin üzarina transformasiya edilir va poetik örnak asasinda fikirlarimizi §arh edak:
Yanaqlari güldü, olubdu xandan, Cisimda malakdi, nasilda insan, Simi - zanaxdandi, mirvari - dandan, innabi - lablari can darmanidi (8, 59).
Burada lirik "man"in obrazli portreti digar nitq vahidlari ila barabar, metaforik söz birlaçmalarinin kömayi ila da yaradilir va bu prosesda insana, daha konkret qadina, gözala aid cahatlar (yanaq, lab) gül va meyva adlarinin üzarina transformasiya edilir. Köçürülma prosesinda qanaata uygun bir tarzda semantik sixilma qanunu asasinda gerçaklaçdrilir, abstrakstsiyamizda insana aid "yanaq va lab (dodaq) mafhumlarinin müayyan cahatlari, yani onlarin güla va innaba banzayiçi asanliqla canlanir va eyni zamanda "kimi" qoçmasinini ixtisari da abstraksiyamiza alava olunur. Poeziyada bu tip metaforalar qanaat edilmi§ formalari ila an qüvvatli badii ifada va poetik tasvir vasitasi kimi daha intensiv §akilda mü§ahida edilir. Linqvokulturoloji aspektlardan yanaçdiqda da §eir
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
matnlarinda bu tip metaforlarla lirik "man"in xarici gözalliyi motifikasiya olunur va motivlaçma prosesinda abstraksiya güclü bir çakilda özünü canlandirdigindan hamin anlayiçin mühüm cahatlari konseptual imkanlar qazanmi§olur. Konseptuallaçma üçün metaforlarin tabiati va spesifik, tipik xüsusiyyatlari geni§ imkanlar açir.
Zahiri cahatdan oxçarliqla alaqadar amala galan metaforalarin konseptuallaçma imkanlari poeziyada aktiv çakilda özünü tazahür etdirir. Obrazin müsbat va manfi keyfiyyat va alamatlarinin müayyan bir a§ya ila müqayisasi çox vaxt abstrakt xassali olub, müxtalif açyalar arasinda müqayisa prinsipi asasinda amala galir, aksar hallarda dilda isim bildiran söz va birlaçma, yani metaforiklaçma maqamlarinda alamat bildiran sifata transformasiya edilir va eyni zamanda, sifatin suallarindan birina cavab verir va burada köma^i vasitalarin impilistik §akilda olmasi qanaat prinsipinin yaranmasina ravac verir. Mas:
Getma göz önündan, ay §akar xanim, Könül mail olub o galan qa§a (8,69)
Bu matnda gözallik anlayiçinin konseptuallaçmasina xidmat göstaran "qalam qa§" söz birlaçmasinin har iki komponenti ayri-ayriliqda a§ya yaxud predmetin adini bildirsa da, matn mühitinda açyanin adinin ifadaçisi olan "qalam" sözü "neca" sualina cavab verarak sifata transformasiya, yaxud konvensiya edilmiçdir ki, bela keçidlar dünya dillari ^ün universal linqvistik hadisalardan hesab olunur, obrazliliq yaradan vasitalardan biri kimi saciyyalandirilir.
Natica: Semantik söz qruplarindan olan metaforlar nainki Azarbaycan poeziyasinda, eyni zamanda ümumba§ari poeziyada müxtalif söz formalarinda çixi§ etsalar da, mana va mazmun cahatdan universalliq yaradir, obrazli tafakkürün mahsulu kimi abstrakt xassali olmaqla, har §eydan avval üslubi maqsada müvafiq, ham da söz sanatkarlarinin yaradiciliq taxayyülünün, fantaziyasinin xarakterindan asili olaraq özünü göstarir, §eir matnlarinda semantik xisilma qanunu asasinda qanaat prinsipini yaradir va bu fonda paradiqmatik va konseptuallaçma imkanlari da yaranir, har bir maqamda poetik obrazliliga xidmat göstarir.
9D9BiYYAT
1. Аристотель. Античные теории языка и стиля. Москва - Ленинград, 1936, стр. 201
2. Квинтилиан М.Ф. 12 книг риторических наставлений. Москва, 1950
3. Паул Т. Принципы истории языка. Изд-во иност.лит. Москва, 1960.
4. Мейлах Б. Метафора как элемент художественной системы. Сб. «Вопросы литературы и эстетики». Ленинград, 1958.
5. Müasir Azarbaycan dili. I cild, baki, "Elm", 1978, 325 s.
6. Adilov M. R.Rzanin dili va üslubu haqqinda bazi qeydlar. "Azarbaycan" jurnali, №2, Baki, 1963, s.210-218
7. Rafael incayurd. Göz ya§i. (§eirlar) Baki, 2007, 126 s.
8. A§iq ölasgar. §eirlar, dastan-ravayatlar, xatiralar. Baki, "Çinar çap" 2003, 496 s.
9. Samad Vurgun. Seçilmiç asarlari. Baki, "Yaziçi", 1986, 302 s.
10. öfandiyeva T. Azarbaycan dilinin leksik üslubiyyati. (Badii üslub), Baki, "Elm", 1980, 250 s.
