CC BY
14B9Dti USLUBDA METAFORANIN LiNQVOiMPiLiSTiK XUSUSÎYYaTLaRÎ
ZEMFiRA iSAXAN QIZI ABBASOVA
ADPU, Filologiya uzra falsafa doktoru, ba§ muallim Orcide -0000-0002-5135-1666
ELNAR9 iSAXAN QIZI V9LÎYEVA
Nariman Narimanov adina 45 nomrali maktabin ingilis dili muallimi
Xulass
Antik dôvrdan tutmu§ muasir dôvra qdddr dunya filologiyasmda metafora macazin an mahsuldar va geni§ yayilmiç nôvu kimi tadqiqat obyektina çevrilmiç va bu araçdirilma içlari bugun da davam etdirilmakdadir. Metaforiklaçmanin этэ1э galmasi mental bir hadisadir va o, tafakkurun muxtalif agya va hadisalar arasinda môvcud olan qarçiliqli alaqalari darketma bacarigi ila alaqadar olaraq yaranir. Hamin alaqalarin môvcudlugunu psixolinqvistika elmi ila maçgul olan çoxsayli mutaxassislar dôna-dôna tasdiq etmiçlar. Aydin masaladir ki, har bir ayrica baçqa nôvdan olan ayiricilarla, yani çeylarla, hadisalarla, proseslarla minlarla keçidlar transformasiyalar vasitasila alaqadardir va mahz hamin xususiyyat bir a§ya va hadisanin adini baçqasinin adi kimi istifada etmaya imkan verir ki, metafora da bu proses naticasinda yaranmiç olur. Dunya dil modelinda da metaforiklaçma universal linqvistik hadisa hesab olunur va onda ba§ veran impilistik xususiyyatlar da universalliq yaradir. Demali, metafora va onda amala galan impilistik xususiyyatlar da umumbaçari dil uçun eyniyyat taçkil edir. Umumbaçari dil uçun metaforanin amala galmasi bu va ya digar a§ya va hadisa adinin banzayiç, muqayisa, oxçarliq assosiasiyasi naticasinda baçqasinin uzarina keçirilib içlanmasi da asas çartlardandir va umumbaçari dil uçun bu, olduqca alveriçli bir hadisadir ki, badii uslubun môhtaçam va bôyuk bir qanadi olan poeziya materiallari asasinda onlari linqvistik aspektdan araçdirmagi maqsadauygun hesab edirik.
Açar sozlzr: Badii uslub, metaforiklaçmada impilikasiya, metafora gizli macaz nôvu kimi, mental modelda metaforanin môvqeyi, metafora prosedur semantika kimi.
LiNGUiSTiC FEATURES OF METAPHOR iN ARTiSTiC STYLE
ZEMFiRA ISAKHAN GiZi ABBASOVA
ASPU, Doctor of Philosophy in Philology, head teacher Orcide -0000-0002-5135-1666
ELNARA ISAKHAN GIZI VELIYEVA
The English teacher of School 45 named after Nariman Narimanov
Summary
From antiquity to modern times, metaphor has become the object of research as the most productive and widespread type of metaphor in world philology, and these researches are continued today. The formation of metaphorization is a mental phenomenon, and it arises in connection with the ability of the mind to understand the interrelationships between various objects and events. The existence of these relations has been repeatedly confirmed by numerous specialists engaged in the science of psycholinguistics. It is clear that thousands of transitions are related to different types of separators, that is, things, events, processes, through transformations, and this very feature allows us to use the name of one thing and event as the name of another, and metaphor is created as a result of this process. In the world language model, metaphoricization is considered a universal linguistic phenomenon, and the impilistic features that occur in it also create universality. Therefore, the metaphor and the impilistic features formed in it are the identity of the universal language. One of
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
the main conditions for the formation of a metaphor for the universal language is that the name of this or that object and event is transferred to another as a result of the association of similarity, comparison, similarity, and this is a very favorable event for the universal language, because the materials ofpoetry, which is a great and large wing of the artistic style. based on this, we consider it appropriate to examine them from a linguistic point of view.
Key words: Artistic style, implication in metaphoricization, metaphor as a type of hidden metaphor, position of metaphor in mental model, metaphor as procedural semantics.
ЛИНГВИСТИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ МЕТАФОРЫ В ХУДОЖЕСТВЕННОМ
СТИЛЕ
ЗЕМФИРА ИСАХАН КЫЗЫ АББАСОВА
АГПУ, кандидат филологических наук, преподаватель Огаёе -0000-0002-5135-1666
ЭЛЬНАРА ИСАХАН КЫЗЫ ВАЛИЕВА
Учитель английского языка школы 45 имени Наримана Нариманова
Резюме
С древности до современности метафора стала объектом исследования как наиболее продуктивный и распространенный вид метафоры в мировой филологии, и эти исследования продолжаются и сегодня. Формирование метафоризации — явление психическое, и возникает оно в связи со способностью разума понимать взаимосвязи между различными предметами и явлениями. Существование этих отношений неоднократно подтверждалось многочисленными специалистами, занимающимися наукой психолингвистикой. Понятно, что тысячи переходов связаны с разными типами разделителей, то есть вещей, событий, процессов, через преобразования, и именно эта особенность позволяет нам использовать название одной вещи и события как название другой, а метафору создается в результате этого процесса. В мировой языковой модели метафоризация считается универсальным языковым явлением, и встречающиеся в ней импилистические черты также создают универсальность. Поэтому метафора и сформировавшиеся в ней импилистические черты являются тождеством универсального языка. Одним из основных условий образования метафоры для универсального языка является то, что название того или иного предмета и события переносится на другое в результате ассоциации подобия, сравнения, подобия, а это очень благоприятное событие. для универсального языка, потому что материалы поэзии, которая составляет большое и большое крыло художественного стиля. исходя из этого, считаем целесообразным рассмотреть их с лингвистической точки зрения.
Ключевые слова: Художественный стиль, импликация в метафоризации, метафора как вид скрытой метафоры, место метафоры в ментальной модели, метафора как процессуальная семантика.
Dunya filologiyasinda metafora ham linqvistik, ham da adabiyyat§unasliq aspektlarindan oyranilmi§, har iki aspektdan tadqiq edildikca dilgilikda onun psixolinqvistik yonlarina daha 90X diqqat yetirilmi§, adabiyyat§unasliq istiqamatinda isa onun badii tasvir vasitasi kimi onam da§iyan cahatlari yuksak qiymatlandirilmi§dir. "Dogrudur, obrazli orjinal metaforalar badii yaradiciliqda quvvatli ifada va tasvir vasitasidir. Lakin metaforani yalniz badii dilin vasitasi hesab etmak olmaz" (1,159-160). G.Paulun nazarinca, "metafora ela bir §eydir ki, o zaruri §akilda insanin tabiatindan irali galir va nainki poetik nitqda, hatta an avval obrazli ifadalara va parlaq epitetlara havasla muraciat edan xalqin mai§at - dani^iq nitqinda amala galir " (2,114). B.Jueyluk qeyd edir ki, "metafora yalniz badii dilinyox, umumiyyatla insan tafakkurunun mahsulu olub, dilin kateqoriyalarindan birina xidmat
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
göstdrif' (3,197). Demali, dünya linqvistikasinda metaforalar adabiyyat§ünasliqdan daha 9ox dil9iliyin tadqiqat obyekti kimi dayarlandirilmi§dir. Haqiqatan da, metaforanin psixolinqvistik özalliklari ara§dirilarkan daha 9ox dilgiliyin alda etdiyi naticalara daha 90X asaslandirilir va onlardan impilisist xüsusiyyatlara galdikda isa deya bilarik ki, Azarbaycan linqvistikasinda bu barada demak olar ki, xüsusi bir tadqiqat i§ina rast galmirik. Halbuki, Azarbaycan dilinin tarixi takamülünü, onun daxili inki§af yollarini ara§dirib üza 9ixarmaq, psixolinqvistik aspektlarinin darindan, geni§ tahlilini vermak i§inda metaforada impilistik xüsusiyyatlarin poeziya örnaklari asasinda öyranilmasi xüsusi örnak da§iyir, filologiya elminin qar§isinda duran an vacib va aktual problemlardan biri hesab olunmalidir. Metaforalarda impilikasiya bir tarafdan Azarbaycan dilinin, o siradan dünya dillarinin tarixi inki§afini, onlarda ba§ veran psixolinqvistik takamülü tacassüm etdirirsa, digar tarafdan dünya etnoslarinin, xalqlarinin hayat tarzini, mai§atini, insanlarin tabiat va camiyyata münasibati fonunda dünya baxi§ini, milli mentalitetin an mühüm göstaricilarini izlamak ü9ün zangin material verir va eyni zamanda poetik örnaklarin milli tafakkür i§iginda saciyyalandirilmasi aspektinda dünya dil modelinin va bu modelda xüsusi yer tutan Azarbaycan dilinin badii imkanlarinin möhta§amliyini üza 9ixarir. Ba§qa sözla, poeziya dilinin, badii üslubun zanginliyini, metaforalarin va onlardaki impilistikliyin canli ünsiyyat dilina dogmaligini, yaxinligini da bir daha tasdiq edir. Poeziya dilini semantik resurslari ila bazayan metaforalar cansiz a§yalarin bu va ya digar xüsusiyyatlari ox§arliq naticasinda insan va ümumiyyatla, canlilarin üzarina kö9ürülmasi ila alaqadar olaraq yaranir va onlardaki spesifik impilistik keyfiyyatlar oxucunu darindan dü§ündürmaya sövq etdirir. Mas:
Onlar yeddi qarda§ idi, Onlar yeddi ogul idi, Yeddi qarda§ yeddi körpd, Yeddi övlad, yeddi bala,
Yeddi ömür, yeddi arzu, Yeddi zirv3, yeddi qala, Yeddi arxa, yeddi kömdk, Yeddi buta, yeddi qiqdk (4,154).
Bu §eir matnini tabii olaraq iki hissaya ayirmaq mümkündür va birinci hissada "yeddi" sayi ila müvazi i§lanan va birla§ma amala gatiran "yeddi qarda§, ogul, övlad, bala" ifadalari sinonim variantlar kimi 9ixi§ edir. ikinci hissa isa metaforikla§ma üzarinda barqarar olur, yani yeddi qarda§a, ogula, körpaya, övlada, balaya aid xüsusiyyatlar yeddi ömür, arzu, zirva, qala, arxa, kömak, 9i9ak, buta kimi ifadalarin üzarina kö9ürülür va belalikla da, tam paralel §akilda metaforlar yaranmi§ olur. Bu §eir matninin linqvistik tabiati eladir ki, burada lirik mazmunu metaforanin da i§ladilmasini zarurila§dirmakla yana§i, potensial obrazliligin yüksak va emisonal §akilda taqdimina da xidmat göstarir. Mikrotekstin ikinci hissasinda metaforalar tam paralelliyin sayasinda realla§dirilir va impilistik (gizli) §akil alir va hamin gizliliyin alt qatdaki ekspilistik cahatlarini birinci komponentin kömayi sayasinda müayyanla§dirmak asanla§ir, lirik söhbatin nadan getdiyini dürüstla§dirmak olur.
Metaforalari istar §ifahi nitq aktlarinda, istarsa da yazili örnaklarda matndan kanarda tasavvür etmak 9atindir, 9ünki bu nitq vahidlari har §eydan avval matn mühitinda ger9akla§dirilir, impilistik §aklini da matnda formala§dirir. Mas:
Qalam dild gdldr, Kagizyorular (5,41).
Bu mikromatnda har iki misranin qurulma mexanizmi tam §akilda iki cümla modelli metaforikla§maya asaslanir va har iki misranin alt qatinda - gizlinda müayyan ifadalar mövcuddur va impilistik formada ifadalar oxucunu dü§ündürmaya vadar edir. impilistik §akilda mövcud olan ifadalari ekspilistik §akila gatirsak, onda mikrotema bu §akilda alinacaqdir: Qalam insan kimi dila galar, Kagiz insan kimi yorular. Metafor üzarinda qurulan bu mikrotemada motivla§ma da impilistik §akildadir, lakin lirik mazmunun kömayi sayasinda müayyanla§dirmak olur ki, söhbat "dard" motivindan gedir. Onu da qeyd etmayi zaruri bilirik ki, tarafimizdan amaliyyat aparilmi§
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
mikromatnda metaforalar öz funksiyasini itirir va ekspilistik §akillari müqayisanin banzatma növüna transformasiya olunur va bela banzatmanin yaranmasina "kimi" qoçmasi real §arait yaradir. Bu va ya digar linqvistik faktlar göstarir ki, badii üslubun daxili poetik semiotikasinin impilistik cazibasinda metaforik ifadalarin mövcudlugu içinda elastiklik olduqca qüvvatlidir va bu mütaharriklik impilistik metaforalarin badii imkanlarinin tazahürüna etibarli zamin hazirlayir. impilistik metaforalarin faal içtiraki ila tasvir bütün semantik çalarlari ila lirik taassürat haqqinda obrazli tasavvürün yaradilmasina yönaldilir. Mas:
Eçidirsanmi? Torpagin nэЪzi vurur, Nabzi vurur torpagín Eçidirsizmi Qulaq asín, yaxmlaçm (6,103).
§eir matninin impilistik metafora quruluçu xiazmatik (aks sira ila düzülü§) takrarlar üzarinda realla§dirilmi§dir. Bela ki, insana maxsus xüsusiyyat, yaxud da alamat torpagin üzarina ^ç^Ute^, aks sira ila düzülmü§ misralarda estetik yetkinliya maksimum riayat olunaraq, yigcamla§dirilmi§ va lakonikla§dirilmi§ deyim tarzi nümayi§ olunmuçdur. Yigcamligi va bu xüsusda impilistikliyi aradan qaldirsaq, misralarin deyim tarzi, formasi bela alinar: Torpagin nabzi insan nabzi kimi vurur, Nabzi insan nabzi kimi vurur torpagin. Bela formada xiazmatik takrar öz funksiyasinda qalsa da, metaforik xüsusiyyat itir, müqayisanin açiq çakilda banzatma növüna keçid alir. impilistik formada va xiazmatik çakildaki metaforlar ela bir üslubi-poetik konstruksiyadir ki, onlar fikir mana potensialinin sambalini artirdigi kimi, badii üslubun tasirinin nüfuzedicilik cahatlarina, yaxud da keyfiyyatlarina xüsusi önam daçiyan güc verir.
Metaforlar badii üslubun zanginliyini aks etdiran ela bir semantik kateqoriyadir ki, bu kateqoriya ila talqin olunan badii fikir oxucuya xüsusi estetik zövq verir va onun idrakini silkalamak iqtidarina malik olur. Biz bunu heyvan adlari ila ifadasini tapan metafora tiplarinda da görür, impilistik xüsusiyyatlarin onlardaki tazahürünü aydin §akilda hiss edirik. Mas:
Böyük vatan Mr nafasla qalxaraq bir çekist kimi Tülküldrd vermayacak aslanlarín yatagini (5,108).
Bu mikrotemanin ikinci misrasinda "tülkü" va "aslan" sözlari heyvan adlarinin ifadaçilari kimi metafora funksiyasinda çixi§ etmi§, "tülkü" semantik-simvolik baximdan "qorxaqligi, hiylagarliyi", "aslan" isa "qoçaqligi casurlugu, qorxmazligi" i§aralami§dir. Bu içaralamalar hamin leksik vahidlarin alt qatindadir, gizlin §akildadir. Metaforiklaçmaya maruz qalan bu leksik vahidlar abstrakt xassalidir, uzun illarin, asrlarin sinagindan çixmiç hamin heyvanlardan birincisinda "qorxaqliq, hiylagarlik, biclik" keyfiyyatlari tülküda / aslanda isa "qoçaqliq, casurluq, qorxmazliq" xüsusiyyatlari güclüdür va abstraksiyamizin kömayi ila matnda "tülkü" sözü hiylagar, lakin qorxaq dü§manlari, "aslan" isa vatanini qoruyan, azadlgi üçün canindan keçan qoçaq va qahraman insanlari tamsil etdiyini, simvoliza etdiyini açkara çixarmaq olar va bu fakt göstarir ki bu tip metaforalarda semantik impiliksiya güclü §akilda tazahür etma imkanlarina malik olurlar. Eyni zamanda, bu tip impilistik metaforalarda linqvistik anentesimiya özünü qabariq §akilda tazahür etdirir. Bela ki, matn çarçivasinda "tülkü" va "aslan" leksik vahidlari semantik cahatdan aks-zidd qütblarda duraraq yuxarida qeyd etdiyimiz çalarlari bildirir: qorxaq-igid, qahraman-qoçaq, qorçaq-hiylagar. Bunlardan müsbat planda içlananlar aslani, manfi plandakilar isa tülkünü simvoliza edarak anentosemik qütblar yaradir. Ba§qa sözla desak, tahlila calb etdiyimiz mikrotekstda "aslan" va "tülkü" sözlari üslubi saciyyalidir va aslinda matndankanar vaziyyatda onlar nominativ manada iki heyvan adini bildirir. LaMn Ъu heyvanlara maxsus xarakterik xüsusiyyatlar (aslanín casaratliliyi, §ücaati, tülkünün isa hiylagarliyi, qorxaqligi) hamin lehsemlari gizli macazi manada içlatmaya va üslubi-кonteкstuаl maqamda müvafiq qarçilaçdirmaga imkan verir ki, bu xüsusda da enantiosemiya hadisasi formalaçmiç olur. Rus dilçiliyinda Ъu tip metaforlar Ъazan enantosemiк metaforalar Mmi da §arh edilir (7,69).
Qüvvatli emosional-ekspressiv keyfiyyata malik metaforalar badii üslubun an güclü ifadaçilari olmaqla barabar, ham da assosiativ prosesda impilistik xüsusiyyat daçiyir, yani ifada edilan mana, anlam hamin sözün üst qatinda deyil, alt qatinda gizli §akilda olur. Heyvan adlari ila ifada olunan metaforalarda bela alamat qabariq §akilda özünü biruza verir. Subyektiv qiymatverma zamani badii üslubda bu tip metaforalardan geni§ §akilda istifada edilir. Mas:
Ddrdim çoxdur, dindirmayin hazarat, Mdni bir alagöz ceyran öldürür (8,43)
Bu §eir parçasinda "ceyran" sözü metafora funksiyasi kasb edarak, impilistik §akilda, özü da müsbat planda lirik "man"in "gözal va yaraçiqli, cazibadar" keyfiyyatlarini i§aralayir va eyni zamanda, matn mühitinda hamin üzv xüsusi nazara çarpdirilmaqla aktuallaçdirilir. Badii üslubda agar söz sanatkari obrazin müsbat keyfiyyatlarini saciyyalandirmak istayirsa, bela maqamlarda ceyran, cüyür, maral, tarlan, aslan, §ir va s. manfi xüsusiyyatlarini vermak istayirsa, dov§an, tülkü, ilan, aqrab, e§§ak, qoduq, öküz, qurbaga, tisbaga, çaqqal, ayi, qoyun va s kimi metaforik vahidlarindan istifada etmali olur, badii dilda bu nitq vahidlarinin demak olar ki, hamisi impilistik çakil almaq, ifadali simvollar kimi çixi§ edir. Metaforik simvollar impilikasiyani §artlandirir va badii üslubda obrazin manfi va müsbat keyfiyyatlarini taqdim etma amaliyyatinda aktiv harakata gatirilir. Semantika etibarila qiymatli da§-qa§ adlarini bildiran sözlar (qizil, lal, cavahirat, gümü§, almaz, mirvari, inci, dürdana va s.)müxtalif macazi manalarda içladilarak badii üslubda metaforik funksiyaya çevrila bilir va bi tip metaforalarda simvolik impilikasiya qabariq §akilda nazara çarpdirilir. Mas:
Alti qizil, üstü qizil, Har sinaga, har möhnata dözümlü Bakim! (9,103)
Burada "qizil" sözü güründüyü kimi, matnin üst qatinda 2 dafa takrar olaraq içladilmasina baxmayaraq, onlarin alt qatinda, yani impilikasiyasinda müayyan semantik anlam va manalar gizlanmi§dir. Bela ki, "alti qizil" metaforasi nefti, "üstü qizil" isa tütünü, pambigi simvoliza edir. impilistik §akilda sözün har iki manasindan simvol funksiyasinda istifada söz sanatkarina dogma çaharinin badii poetik obrazini yaratmaga yaxindan kömaklik göstarmi§dir.
Natica: impilistik macaz növü kimi metaforalar badii üslubun manbayinda aksar maqamlarda dayanaraq hami§a onun obrazliligini saflaçdiran va zanginlaçdiran linqvosarvatdir. Kolorit etibarila zangin olan bu linqvoxazinadan gen-bol istifada söz sanatkarina hayatin real va qeyri-real, subyektiv va obyektiv olaylarini vermak i§ina, taqdimina böyük imkanlar açir, impilistik metaforalar oxucu zehnini silkalayir, onu dü§ündürmaya sövq etdirir, badii üslub aydin va obrazli, mantiqi tutumlu asaslara yiyalana bilir.
9D9BiYYAT
1. Müasir Azarbaycan dili. I cild, Baki, "Elm", 1978, 326 s.
2. Паул Т. Принципы истории языка. Изд-во иност.лит. Москва, 1960, 203 стр.
3. Мейлах Б. Метафора как элемент художественной системы. Сб. «Вопросы литературы и эстетики». Ленинград, 1958, 208 стр.
4. VaqifNasib. Dag havasi. Baki, "Ganclik", 1963, 248 s.
5. Samad Vurgun. Seçilmiç asarlari, Baki, "Yaziçi", 1980, 301 s.
6. Fikrat Sadiq. Mandan soruçsalar... Baki, "Yaziçi", 1985, 326 s.
7.Шмелев Д.Н. Экспрессивно-ироническое выражение отрицания и отрицательной в современном русском языке. «Вопросы языкознания», № 6, 1958, стр. 65-71.
8. A§iq ölasgar. Seçilmiç asarlari. Baki, "Azarnaçr" 2005, 326 s.
9. Rasul Rza. Seçilmiç asarlari. Baki, "Yaziçi", 1980, I cild, 390 s.
