MÜSTƏQİL SEMANTİK VAHİDİ MÜƏYYƏNLƏŞDİRƏN PARAMETRLƏR Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

ФИЛОЛОГИЧЕСКИЕ НАУКИ

MÙST9QÎL SEMANTiK VAHiDi MÙ9YY9NL9ÇDÎR9N PARAMETRL9R

ÎSG9ND9ROVA NU§AB9 RAMiZ QIZI

Filologiya uzra falsafa doktoru, dosent Azarbaycan Texniki Universiteti

"Xarici dillar" kafedrasi Orcid id: 0000-0002-5315-341X

Xülas3. Mdqalddd göstarilir ki, matnin vahidina münasibdtdd aparici mövqe bu vahidin cümladan böyük olmasi çartidir. dgar sada cümalani nazarda tutsaq, onda har cür mürakkab cümlanin iki va daha artiq sada cümladan taçkil olunmasi fakti mürakkab cümlani natnin minimal vahidi qabul etmaya asas veracakdir.

Matnin kateqoriya tarkibini müayyanla^dirmak va tasvir etmak müasir matn dilçiliyinin asas masalalarindan biridir. Matn kateqoriyalari matnin ontoloji, qneseoloji va struktur alamatlarini darketmanin vacib saviyyasidir.

§übhasiz ki, matn kateqoriyalari mühüm va vacib alamatlar üzra tayin olunmalidir. Bununla bela, matn kateqoriyalari çarçivasina daxil edilan har bir hadisanin da atrafli öyranilmasi vacibdir.

Göstarilir ki, badii matna münasibatda 14 matnyaradici kateqoriya farqlandirilir.

Matnin alaqaliliyini ifada etmak ûçûn koheziya, koherentlik, tamliq kimi terminlardan istifada olunur. Matn dilçiliyinda koheziya termini daha çox içladilir.

Koherentlik dar va geni§ mana da§iyir. Geni§ manada koherentlik cümlalarin matnyaratma alaqalaridir. Bura bütün semantik va qrammatik alaqa növlari daxil olur. Matnin alaqalilik kateqoriyasi anlayiçi ham koheziyani, ham da kohepentliyi özünda birlaçdirir.

Açar sözfor: Matn, semantik vahid, matn kateqoriyalari, koheziya, kohrrentlik, alaqalilik, dilçilik.

ПАРАМЕТРЫ, ОПРЕДЕЛЯЮЩИЕ НЕЗАВИСИМУЮ СЕМАНТИЧЕСКУЮ

ЕДИНИЦУ

Резюме. В статье показано, что ведущее место по отношению к единице текста занимает условие того, что эта единица больше, чем предложение. Если рассматривать простое предложение, то тот факт, что всякое сложное предложение состоит из двух и более простых предложений, дает основание принять сложное предложение за минимальную единицу текста.

Определение и описание категорийного состава текста является одним из основных вопросов современной лингвистики текста. Текстовые категории представляют собой важный уровень понимания онтологических, гносеологических и структурных особенностей текста.

Несомненно, категории текста следует определять по важным и важным признакам. Однако важно также детально изучить каждое событие, входящее в рамки текстовых категорий.Показано, что применительно к художественному тексту выделяют 14 текстообразующих категорий.

Такие термины, как связность, связность и полнота, используются для выражения связности текста. В текстовой лингвистике чаще используется термин связность. Согласованность имеет узкое и широкое значение. В широком смысле связность - это текстообразующие отношения предложений. Сюда входят все виды семантических и грамматических отношений. Понятие категории связности текста включает в себя как связность, так и связность.

Ключевые слова: текст, семантическая единица, текстовые категории, связность, связность, связность, лингвистика.

PARAMETERS DEFINING AN INDEPENDENT SEMANTIC UNIT

Summary. The article shows that the leading position in relation to the unit of the text is the condition that this unit is larger than the sentence. If we consider a simple sentence, then the fact that any complex sentence is composed of two or more simple sentences will give grounds for accepting the complex sentence as the minimal unit of the text.

Determining and describing the category composition of the text is one of the main issues of modern text linguistics. Text categories are an important level of understanding the ontological, epistemological and structural features of the text.

Undoubtedly, the text categories should be determined according to important and important features. However, it is also important to study in detail each event included in the framework of textual categories. It is shown that 14 text-creating categories are distinguished in relation to the literary text.

Terms such as cohesion, coherence, and completeness are used to express the coherence of the text. In textual linguistics, the term cohesion is used more often.

Coherence has a narrow and broad meaning. In a broad sense, coherence is the text-forming relations of sentences. This includes all types of semantic and grammatical relations. The concept of text coherence category includes both cohesion and coherence.

Keywords: Text, semantic unit, text categories, cohesion, coherence, coherence, linguistics.

Matnin vahidina münasibatda aparici mövqe bu vahidin cümladan böyük olmasi §artidir. 9gar sada cümalani nazarda tutsaq, onda har cür mürakkab cümlanin iki va daha artiq sada cümladan ta§kil olunmasi fakti mürakkab cümlani natnin minimal vahidi qabul etmaya asas veracakdir. Lakin matn dil§iliyinda masala sada va ya mürakkab cümla ila mahdudla§dirilmir, eyni zamanda iki sada cümlanin, bir sada bir mürakkab, ham^nin iki mürakkab cümlanin ardicilligi da matn vahidini tayinetma §arti olaraq se9ilmir. Matn vahidinin müstaqilliyi, avtonomlugu, semantik tamligi daha vacib amildir. Ona göra da, "müstaqil semantik vahid" anlayi§ini ortaya atmaq lazim galir. Anlayi§ öz manasina göra, ümumi saciyya da§iyir, onu hatta leksem saviyyasina qadar endirmak mümkündür. £ünki har bir leksik vahidin semantikasi vardir va bu vahid müstaqildir. Qabaqcadan bela bir §arti qabul etmak lazimdir ki, anlayi§ matn saviyyasini ahata edir. Demali, matnin müstaqil semantik vahidlarinin hansi parametrlar üzra tayini masalasi qoyulur va bu masala bilavasita matnin kateqoriyalari ila bagliliga malikdir. Matnin kateqoriyasi onun alamatlari macmusudur. Tam asar, elaca da onun hissalari müayyan kateqorial alamatlara malikdir. Bu alamatlarin qar§iliqli münasibati matni yaradir. Matn kateqoriyalari a§agidakilardir: 1) inteqrasiya; 2) alaqalanma; 3) retrospeksiya; 4) prospeksiya; 5) kontinium; 6) darinlik (satiralti mana); 7) presuppozisiya; 8) praqmatika va s. [6, s.52].

Matn nazariyyasini onun kateqoriyalari va alamatlari 9ar9ivasinda öyranmak mühüm ahamiyyat kasb edir. Matnin kateqoriya tarkibini müayyanla§dirmak va tasvir etmak müasir matn dil?iliyinin asas masalalarindan biridir. Matn kateqoriyalari matnin ontoloji, qneseoloji va struktur alamatlarini darketmanin vacib saviyyasidir.

Matni kateqoriyalari va alamatlarini öyranmayi aktualla§diran cahat bu problemin mürakkab va olduqca mübahisali olmasindan irali galir. Hazirda matnyaradici kateqoriyalar va matnin alamatlari, elaca da onlarin sistemla§dirilmasi haqqinda yekdil fikir yoxdur. Bu da matnin öyranilmasina farqli yana§malardan, onun tahlilinin müxtalif aspektlardan aparilmasindan dogur. Matnin ham kateqoriyalarini, ham da alamatlarini qeyd edirlar. Bazan kateqoriya va alamat eynila§dirilir, bazan isa farqlandirilir. Eyni zamanda, tadqiqata müxtalif matn növlarinin (badii, elmi, publisistik va s.)

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

calb edilmasi, matnlarin badii va qeyri-badii olmaqla iki yera bölünmasi da araçdirmalara ciddi tasir göstarir. Badii olmayan matnlar insan faaliyyatinin müxtalif sahalarina aid olur. Bu cahat da onlari bir-birindan farqlandirir.

i.R.Qalperin göstarir ki, "har hansi tadqiqat obyektinddn, o cümladan da matndan damqarkan, onun kateqoriyalarinin müayyanla§dirilmasi labüddür" [6, s. 4].

Matn kateqoriyalari probleminin mürakkabliyinin asasinda duran an mühüm cahatlardan biri bilavasita «kateqoriya» anlayiçinin özü ila baglidir. Kateqoriya falsafa, mantiq va linqvistikada geni§ istifada olunur. Kateqoriya: 1.falsafa. Obyektiv alamin predmet va hadisalarinin (materiya, zaman, makan, harakat, sabab, keyfiyyat, kamiyyat va s.) an ahamiyyatli xassa va münasibatlarini ifada edan ümumi anlayiçdir; 2. hansisa alamatlarin ümumiliyi asasinda predemetlarin, hadisalarin, §axslarin qruplaçdirilmasidir; 3. linqvistika. Müayyan qrammatik manalarin qar§ila§dirilmasi sirasidir (mas.: hal kateqoriyasi verilmi§ dilin bütün hallarinin toplusudur).

Verilmi§ üç izahdan yalniz ikincisi va daha ümumi saciyya daçiyani matna tatbiqini tapa bilir. Bela aydin olur ki, ananavi linqvistika ^ün tayin olunmu§ kateqoriya anlayiçi matnda tazahürünü tapmir. Çünki matnda qrammatik manaya göra qar§ila§dirila bilacak matn vahidlari yoxdur. Ümumiyyatla, matn vahidi üçün qrammatik mana masalasini qoymaq olmur. [4 s. 143].

Matnin kateqoriyasi nitq mahsulunun ba§qa dil hadisalarindan farqlandiran spesifik alamatlari kimi tayin edilir [7. s. 364]. Bu halda müayyan alamatlarin toplusu kateqoriya olur. Bela tayinetma kateqoriyanin ikinci izahina uygun galir.

Tahlil göstarir ki, matnin alamati ila matnin kateqoriyasi çox zaman eynilaçdirilir. Kateqoriya matnin alamatindan daha çox mücarraddir, daha ümumila§dirici saciyya daçiyir va saha strukturuna maliklikla seçilir. Matnyaradici kateqoriyalarin universalligi onlarin matnin dilindan, janr va növündan asili olmayaraq alaqali matnda üza çixmasindadir.

"Badii matnin universal mahiyyati baximindan kateqoriya bu matnin mazmununun ela mücarradla§dirilmi§ pillasi hesab edilir ki, bu halda konkret badii matnin mazmununa xas olan ideal mahiyyatlar ayrilsin" [5, s.61]. Müallifin istifada etdiyi "badii matnin mazmununa xas olan ideal mahiyyat" ifadasi qeyri müayyandir.

Matnin kateqoriyalarini müayyanla§dirmayi matn dilçiliyinin mühüm masalalarindan biri hesab edan, matni tamamlanmi§ nitq asari sayan, matnin kateqoriyalarini matnin xüsusi alamatlari kimi ayiran i.R.Qalperin matnin 10 asas kateqoriyasini ayirmi§dir: 1) informativlik; 2) hissalara bölünmak; 3) koheziya; 4) kontinium; 5) matn parçalarinin avtosemantikliyi; 6) retrospeksiya; 7) prospeksiya; 8) modalliq; 9) inteqrasiya; 10) tamamlanma [6, s.76]. ilk dafa i.Qalperinin diqqat markazina çakdiyi bu masalaya sonralar ardicil olaraq müxtalif tadqiqatçilar müraciat etmiçlar. Naticada bir sira digar matn kateqoriyalarinin adlari da adabiyyatda qeyda alinir. övvalki informasiya, sonraki informasiya, inisialliq/qeyri-inisialliq, proqressiya va staqnasiya, müallif obrazi, badii makan, badii zaman, matnalti mana, fardilik, aspektualliq kimi kateqoriyalar bu qabildandir. Göründüyü kimi, matn kateqoriyalarinin ifrat çoxlugu mü§ahida olunur. Matn kateqorilaranin çoxlugu masalasina münasibatini bildiran S.Q.ilyenko bu kateqoriyalar dairasinin geniçlanmasini nitq alamatlarini (masalan, informativlik) matn üzarina köçürmak, tam va hissa münasibatini pozmaq (prospeksiya va retrospeksiya), ekstralinqvistik amillari kateqoriallaçdirmaq (masalan, presuppozisiya) ila alaqalandirir [7, s.12].

§übhasiz ki, matn kateqoriyalari mühüm va vacib alamatlar üzra tayin olunmalidir. Bununla bela, matn kateqoriyalari çarçivasina daxil edilan har bir hadisanin da atrafli öyranilmasi vacibdir. Çünki bu, matnin kommunikativ mahiyyatinin açilmasina kömak göstarir. Masalan, presuppozisiya linqvistik §art kimi qabul edilmadikda mazmunun elliptik formalari ila içlanan cümlalarin kommunikativ qanaatbaxçliyini izah etmak mümkün deyildir. Presuppozisiya haqqinda yalniz ekstralinqvistik alamat kimi daniçmaq da özünü dogrultmur.

Konkret matnin tahlili zamani presuppozisiyanin matn kateqoriyasi va ya zaruri ekstralinqvistik §arti olmasini saciyyalandirmak, yaxud qiymatlandirmak da ayrica bir masaladir.

Badii matna münasibatda 14 matnyaradici kateqoriya farqlandirilir: 1) tamliq; 2) alaqalik; 3) bitkinlik; 4) mütlaq antroposentiklik; 5) sosialliq; 6) dialoqluq; 7) açiqliq; 8) ardicilliq; 9) statiklik; 10) dinamiklik; 11) garginlik; 12) estetiklik; 13) obrazliq; 14) yozumluluq. [2, s. 143].

A.N.Moroxovski matn kateqoriyalarinin bela «tükanmayan» çoxlugunu matnin obliqator (asas) va fakultativ alamatlarini eynila§dirmak, matn va onun kateqoriyalarinin alamatlarinin keyfiyyatca farqlandirmayin qeyri-daqiqliyinda görür. Müallif matn kateqoriyalarinin iyerarxiyasinin qurulmadigini da diqqat markazina çakmiçdir [10, s.3-8].

Yuxaridaki tasnifda tamliq va alaqalik matnin fundamental kateqoriyasi sayilir va fundamental kateqoriyalarin onlara yaxin galan kateqoriyalari öz atrafina çakarak qruplaçdirilmasi qeyd olunur [9, s.42].

T.V.Matveyeva matn kateqoriyasini matnin qar§iliqli alaqali mühüm alamatlarindan biri hesab edir. Onun fikrina göra, kateqoriya matnin ümumi mazmununun müayyan hissasinin dilin, nitqin va elaca da bilavasita matnin (kompozitiv) müxtalif vasitalari ila inikasidir [9, s.74]

Matn kateqoriyasi sada alamat deyil, mühüm, ahamiyyatli (qlobal, fundamental) alamatdir. Ona göra da, ilk növbada, matnin fundamental alamatlarini linqvistik obyekt olaraq ayirmaq lazim galir. Tabii ki, bu zaman dil, onun vahidlari va matn haqqindaki an müasir biliklar nazara alinmalidir.

Matn kateqoriyalarina münasibatda diqqati calb edan bir cahat da budur ki, tadqiqatçilar bu anlayiçi ham matn keyfiyyati, ham saha, ham da matnin tahlil vahidi kimi qabul edirlar. Aydindir ki, bela yanaçma matn kateqoriyalari siyahisina yeni hadisalarin daxil edilmasina zamin yaradir. Masalan, temporalliq va bagliliq (prospeksiya+retrospeksiya).

Ötan asrin 80-ci illarinin sonlarindan ba§layaraq matnin mühüm kateqoriyalarini müayyanla§dirmak va öyranmak istiqamatinda içlar aparilir. Naticada qlobal kateqoriyalar dairasi sixilir. Poetik matnlari tahlil etmi§ i.Y.Çernuxina dörd qlobal kateqoriyani ayirmiçdir: 1) zaman; 2) makan; 3) qahraman; 4) hadisa [15, s.7].

i.Q.ilyenko matnin ^ asas kateqoriyasini ayirmiçdir. O yazmi§dir: "Tamliq, bölünmd vd modalliq matnin asas saciyyavi xassalaridir. Eyni zamanda bu amillar matnin asas kateqoriyalari olmaqla yana§i, ealac da, matnin digar xüsusi alamatlarini özüna tabe edir" [7, s.366].

A.F.Papina müxtalif müalliflarin (T.A.Van Deyk, Y.M.Volf, Y.S.Kubryakova, Y.S.Yakovleva va b.) fikirlarini sarf-nazar edarak badii matnin be§ mühüm kateqoriyasini seçmiçdir: 1) kommunikativ aktin içtirakçilari; 2) hadisalar, proseslar, faktlar; 3) zaman (real, badii zaman: obyektiv, dövrü, subyektiv, psixoloji va irreal, astral, infernal, fantastik); 4) makan va obyektlarin yeri; 5) qiymatlandirma kateqoriyasi (aksioloji: keyfiyyat va kamiyyata göra, elaca da utilitar, normativ, teoloji; mantiqi: epistemik, deonetik) [12, s.46].

A.Papinanin irali sürdüyü kateqoriyalardan yalniz biri -qiymatlandirma kateqoriyasi i.Çernuxinanin tasnifinda yer almir. Onun tasnifi tam olaraq badii matnlara aiddir. Kommunikativ aktin içtirakçilari nitq subyektlarini ahata edir. Bu subyektlardan biri da "müallif obrazi"dir.

XX asrin avvallarinda matna sistem münasibat formala§mi§dir. Bu münasibatda modus (matn modalligi, müallif modalligi) alamatina xüsusi diqqat verilir. Matn müallif modalligi ila möhkamlandirilmi§ funksional, mazmun va struktur tamdir. Matnin öyranilmasina kommunikativ aspektdan yanaçmada matnin formal-struktur alamatlari - hadisa, zaman va makan; elaca da, kommunikativ aktin içtirakçilari, dialoqluq kateqoriyasi kimi taqdim edilan nitq subyektlari matnin asas kateqoriyalarini taçkil edir. Bu kateqoriyalar sistemina janr va üslub sahalari da alava olunur.

0.N.Kopitovun fikrina göra fundamental kateqoriyalar ^ talaba eyni zamanda cavab vermalidir: 1) kompozitivlik (matnin tamligi va alaqaliliyi); 2) saha; 3) tahlilin içlak vahidi olmaq. Müallif bu ^ talabla yanaçi, kateqoriyalarin qarçiliqli bagliligini da ön plana çakmiç va açagidaki 5 fundamental kateqoriyani ayirmiçdir:

1.Adresant va adresat kateqoriyasi. Bunlardan birincisi müallifa aid olan bütün xüsusiyyatlari özünda birlaçdirir. O, ideya müallifindan baçlayaraq diktora va skriptora qadar, müallif §axsdan baçlayaraq, badii asari naql edan an ekzotik (it, pi§ik, e§§ak, at, canavar va s.) müallifadak, bazan anonim qalan müallifi da nazarda tutur. ikinci termin (adresat) oxucu va ya dinlayicini bildirir. Burada

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

da oxucunun, dinlayicinin har cür keyfiyyati (savadli, savadsiz, yaxçi, pis, qaddar, rahmdil va s.) nazara alinir.

2.Xronotop kateqoriyasi. Bu kateqoriya zaman va makan bagliliginin bütün formalarini (real, irreal) ahata edir.

3.Hadisa kateqoriyasi (içlarin, vaziyyatin müayyan gediçi, hali; onun radiusu bütün matnin radiusuna barabardir). Matnin asasinda bir hadisa durur. Bu hadisa kifayat qadar çox va müxtailfi alt hadisalari özünda camlaçdirir. Matnda hadisanin tasviri bütün aktantlari nazarda tutur.

4.Aktant kateqoriyasi (naqlin qahramani, tasvir predmeti, müzakira mövzusu). Aktant-1-baç qahraman, aktant-p-personajlar; aktant-1-baç mövzu/asas mövzu; aktant-n-alt mövzular/yarim mövzular; aktant 1-tasvirin asas obyekti, aktant-n onun alamatlari va ya hissalari, yaxud aktant-1-i tamamlayan obyektlar.

5. Diktum va Modus kateqoriyasi. Diktum matnda olub real gerçaklikdaki ila üst-üsta dü§an, ona barabar va ya uygun olandir. Modus matnda olan va onun diktumu üzarinda mantiqi psixoloji amaliyyatlar aparilmaqla formalaçandir [8, s.151-152].

Mövzu asasi ila informasiya axini alaqalilik (koheziya) katoeqoriyasinin bütün paradiqmalarini ahata edir. Bura qrammatik-baglayicilar, anafora; semantik-süjet xatti, mövzu va üslubi alaqalandirma, remanin inkiçafi, intertekstual alaqalar va s. aiddir. Matnin modusuna uygun galan müallif baçlangici, saha (saha subkateqoriyasi) müxtalif saviyya vahidlarini ahata edir. Qiymatlandirma, temporalliq-lokalliq-çaxs (aktuallaçma), imperativlik, sosial-modus, müallifla§dirma va dogrulugun ifada üsullari vardir. [2, s. 144].

Matnin bagliliq probleminda, ilk növbada, diqqati calb edanlari matnin düzgün va qeyri-düzgün qurulmasi va naqletma (narrativ) qrammatikasi prinsiplaridir. Bura müxtalif predmet tamamlanmasi ila farqlanlirilan tipoloji süjetlar da daxildir. Matnin tamamlanmasi macburi deyil, fakultativdir. Matnin bagliliq va tamliq kateqoriyasi asasinda tahlili matnini dinamikasini, çatin açkarlanan «müallif obrazi»ni açkara çixara bilmir.

Bazan matnin bütün alamatlarini funksional semantik va üslubi spektrlar arasinda bölürlar. Masalaya bu yöndan yanaçdiqda i.Qalperinin irali sürdüyü 10 kateqoriya funksioanal va semantik sahalar üzra paylanir. Hissalar bölünma, koheziya, retrospeksiya va prospeksiya, inteqrasiya va tamamlanma funksional, informativlik, avtosemantiklik, matn parçalari, kontinium, modalliq isa semantik sahaya daxil olur.

Üslubi sahanin avtonom deyil, funksional va semantik saha ila bagli oldugunu qabul etsak, onda bu sahalarin matn kateqoriyalari ila adekvat dolmasini söylamak olar. Bu halda matn kateqoriyalarini mazmun va struktur olmaqla iki yera bölmak mümkündür. Müallifin fikrina göra, mazmun kateqoriyalari sahasina mazmun (nitq predmeti), mövzu va verbal asarin ideyasi, matn formasi kateqoriyalari sahasina isa kompozisiya, dil va predmetin tasviri üsullari daxil olur. Süjet mazmun va forma kateqoriyalarini birlaçdirir. Funksional oblastda asarin kompozisiyasi, semantikada predmet, mövzu, ideya, üslub sahasinda isa dil va ifada üsullari durur. Matnin mazmun va struktur dinamikasi olan süjetla funksional va semantik sahalari birlaçdirmak olar. Onu da nazara almaq lazimdir ki, süjet matnin üslubuna tasir göstarir. Dil va ifada üsullari isa ela effektlar yaradir ki, onlar süjeti ya langlaçdirir, ya da irali aparir.

Matn faaliyyat aktidir. Onun kommunikativ, psixoloji qrammatik, ümumifiloloji aspektlari vardir.

Matnin kateqoriyalari masalasi bu günadak mübahisalidir va ola bilsin ki, hala xeyli müddat da bu cür qalsin. Ona göra da, matnin ümumi qabul edilan kateqoriyalarini ilk növbada tayin etmak lazimdir.

Dinamik aspektdan (yaranma va darkolunma cahatdan) matn kateqoriyalari: mövzu, rematik axin, müallif baçlangicidir.

Yaranmiç, formalaçmiç obyekt kimi matnin statik kateqoriyalari adresant va adresat; xronotop; hadisa; aktant; diktum va modusdur (5 kateqoriya).

Olaqalilik da mantiqi kateqoriyadir. Qrammatik saviyyada matndaxili baglayanlar, baglayicilar, anafora: mazmun planinda matndaxili alaqalar, konnotasiya, tema-rema inkiçafi, badii matnin süjeti, badii olmayan matnlarda funksional mazmun birlaçdiricilari, matndaxili üslubun eyniliyi, üslubi üsullarin takrari, kulturoloji tezaurus kateqoriyasi, presuppozisiya, adresantin va adresatin fon biliklari, «özünkü-yad» dixotomiyasi, ba§qa sözla desak, milli-lokal va digar ananalar da burada yer alir. Ümumelmi kontinuum (birlaban, alaqalanan siralar) kateqoriya, birbaça va aks perspektivlar (prospeksiya va retrospeksiya), estetik kateqoriyalar olan ekspressivlik va impressivlik; mütanasiblik (harmoniklik, keyfiyyat geçtalti), artirma/güclandirma-tazad; minimalliq/monumentalliq va s. Etik kateqoriyalardan sakralliq, alilik/alçaqliq, xeyir-§ar, rifah; psixoloji (antropoloji) kateqoriyalar: maraq-biganalik, müallifin va ya adresantin salahiyyatliliyi va qeyri-salahiyyatliliyi, semantik kateqoriyalar -çoxiçaralilik (çakilli matn), tarixi-madani kateqoriya -dövrün dünyagörü§ü va s. kimi ekstralinqvistik mahiyyatli kateqoriyalar matnin düzgün §arhi üçün kifayat qadar müxtalif xarakterli malumatlar verir. [38, s. 144-145].

Matnin kateqoriyalari masalasi bu günadak mübahisalidir va ola bilsin ki, hala xeyli müddat da bu cür qalsin. Ona göra da, matnin ümumi qabul edilan kateqoriyalarini ilk növbada tayin etmak lazimdir.

Dinamik aspektdan (yaranma va darkolunma cahatdan) kateqoriyalar: mövzu, rematik axin, müallif baçlangicidir.

Yaranmiç, formala§mi§ obyekt kimi matnin statik kateqoriyalari adresant va adresat: Xronotop; hadisa; Aktant; Diktum va Modusdur (5 kateqoriya).

Matnin linqvistik tasavvürü ^ün ahamiyyatli olan ekstralinqvistik matn kateqoriyalari kifayat qadar çoxdur. Эп vacib ekstralinqvistik kateqoriya janrdir. Matn kateqoriyasi kimi informativlik geni§ manada götürülmalidir. Linqvistik cahatdan bu matnin diktumunun bir hissasi olub diktum-retiroduktiv, diktum-faktual, diktum-konseptual yarimkateqoriyalara malikdir. Digar tarafdan bu, modusun bir hissasini ta§kil edir. Masalan, qiymat modusun qiymatlandirma kateqoriyasina daxil olur. Volyuntativ mazmun imperativ modusa, sual-cavab mazmunu ham persuazivlik, ham da imperativ modusda yer ala bilar. Tarkib hissalarina parçalanma falsafi hissa va tam kateqoriyasinin matna tatbiqinda qaynaqlanir. Matn bir-birina daxil olan hissalardan ibarat olur. Hissa va ya cild, fasil va bölma, fasil va paraqraf, epizod va ya fraqment, mürakkab sintaktik bütöv va ya abzas, ifada va ya cümla, sözforma. Bütün bunlar matnin seqmentasiya vahidlari sayilir. Lakin onlarin da daqiq iyerarxiyasi hala ki, verilmamiçdir. [1, s.263; ].

Matnin baçlica talabi onun tamligidir. Bura minisistemlilik, har bir matnin mazmun, struktur üslub özalliklari daxil olur. Matn bir koqnitiv sistemda camlaçir. Camlaçmanin hansi çakilda getmasi müallifin dü§ünca tarzindan, yaradiciliq qabiliyyatindan asili olur.

Eyni asari takrar qalama almaq mümkün deyildir. Lakin dilda ela matnlar, ela qaliblar vardir ki, onlarin takrar istifadasi, müxtalif matn va diskurslara daxil edilmasi realdir. Masalan, atalar sözlari, latifalar, §er va ya §er parçalari, deyimlar, alqi§ va qargiçlar, qanadli sözlar, etiket qaliblari, intramatn, ham da yeni matnin bir hissasi funksiyasini yerina yetirirlar.

Matn çoxaspektli mürakkab anlayiçdir. Eyni fikirlari diskurs haqqinda da söylamak olar. Mahz bu baximdan matna va diskursa verilan tariflar bir nöqtaya, bir anlayiça yigila bilmir.

Dilin an yüksak tartibli kommunikativ vahidina münasibatda kateqoriya anlayiçi matn dilçiliyinin ta§akkül tapdigi dövrdan, daha dogrusu, XX asrin son 30 illiyinda diqqat markazina çakilmiçdir. Buna baxmayaraq, matn kateqoriyalari masalasi hallini tapmaq avazina, getdikca daha çox mübahisa va fikir ayriligi dogurmaga ba§lami§dir. Bir sira müalliflar matn kateqoriyasinin matnin taçkilolunma qanunauygunluqlarini aks etdirir (i.R.Qalperin), tadqiqatçilarin ba§qa bir qisminin fikrina göra matn kateqoriyasi nitq matn asarinin keyfiyyatca özünamaxsuslugunu tayin edir (A.N.Moroxovski). N.P.Xarçenko bela hesab edir ki, matn kateqoriyasi matnin daha ümumi, ahamiyyatli xassa va alamatlarini özünda camlaçdirir. Bu xassa va alamatlar matnin struktur va mazmun taraflarina aid olur.

N.V.Çevçenko matn kateqoriyalarinin bütün matnlara aid alamatlari aks etdirdiyini söylayir. Onun fikrina göra, matn kateqoriyalari olmadan heç bir matn yoxdur .

Matn kateqoriyalarinin öyranmak ^ün istifada olunan metadil hala ki, formalaçma dövrünü yaçayir. Ona göra da bu metadilda içladilan terminlar daqiqlaçmamiçdir. Baxilan masalanin çarhinda alamat (A.N.Moraxovski), xassa (L.N.Murzin), matn meyari (N.S.Valqina, N.Vater va b.) terminlarindan istifada edilir. Onu da qeyd etmak lazimdir ki, Azarbaycan dilçiliyinda bu terminoloji baza ümumiyyatla içlanmamiçdir.

F.U.Cabbarova matn kateqoriyasinin öyranilmasinda istifada olunan metadil terminlarini sadalayaraq onlarin sinonim olmasi qanaatina galir va bundan sonra matn kateqoriyasini bela izah edir: "Matn kateqoriyasini matnin müvafiq xüsusiyyatlarini açkara çixaran alamatlar va ya anlayiçlar toplusu kimi tayin etmak olar".

V.Dressler va R.Boqrand 7 matn kateqoriyasini göstarmi§lar: 1) koheziya; 2) koherentlik; 3) intensionalliq; 4) mümkünlük; 5) informativlik; 6) situativlik; 7) matnlararasi alaqa.

Matn kateqoriyalarinin sayi tadqiqat içlarinda müxtalif sayda qeyda alinir. Bu say 1-dan (N.D.Zarubina, O.I.Moskalskaya) baçlayaraq dayiçir. I.R.Qalperin onlarin sayinin 10 oldugunu göstarmi§dir.

Z.Y.Turayeva, I.R.Qalperin, V.V.Odinsov va baçqalari matn kateqoriyalarini iki qrupa struktur va mazmun qruplarina ayirmiçlar. Z.Y.Turayeva bu kateqoriyalarin bir-birini qarçiliqli çartlandiyini göstarir. Çünki kateqoriyalari ham mazmun, ham da formal tarafi vardir. Struktur kateqoriyalar matnin strukturunda yer alir va linqvistik obyekt kimi ona xasdir. Mazmun kateqoriyalar obyektiv gerçakliyi aks etdirmakla saciyyalanir [13, s.81].

T.V.Matveyeva matnin bütün kateqoriyalarini xatti, saha va hacmi olaraq ^ qrupa bölür [9, s.16]. Onun fikrina göra, xatti kateqoriyalar bir funksional-semantik mansubluga malik dil vahidlari zancirini ahata edir. Bura tematik zancir, matnin mantiqi parçalanmasi, prospeksiya/retrospeksiya aiddir. Saha kateqoriyasi müxtalif saviyya vahidlari ila saciyyalanir. Bu vahidlar semantik yaxinliq, matn funksiyalari, dil vahidlarinin taçkilolunma üsullarina göra qruplaçir. Mövzu müayyanliyi, tonalliq va qiymatlandirma (subyektiv modalliq), temporalliq (zaman sahasi), lokalliq (makan sahasi), tonalligin, zamanin va qiymatlandirmanin alava ifada vasitalari, matnin subyektiv taçkili (müallifla§dirma) bu qrupda yer alir. Hacmi kateqoriyalar struktur saciyyalidir. Onlar xatti va saha kateqoriyalari asasinda modellaçir. Terminoloci olaraq bu qrup "kommunikativ blok", «hacmi-praqmatik hissa», «nitq formasi» ila adlandirilir. Qeyd olunan bu kateqoriya ^ün riyazi paralel aparmaq mümkündür. Xatti kateqoriyalar sanki bir ox üzarinda va ya bir xatt üzarinda toplanir. Saha kateqoriyalari iki ö^ü ila saciyyalanir. Hacmi kateqoriyalarda ö^ü ^dür. Yani bu kateqoriyanin üç koordinati olur.

Matn dilçiliyi üzra tadqiqatlar asasinda aparilmiç tahlil göstarir ki, matn kateqoriyalari problemi hazirda mürakkab va mübahisali olaraq qalir. Qeyd etmak lazimdir ki, matn kateqoriyasi anlayiçini tadqiqatçilar müxtalif çakilda tayin edirlar. Bu zaman özak linqvistik kateqoriya olan tekstualliq/matnlik matnin ayri-ayri xassalarinin toplusu kimi taqdim oluna bilmir. Matnin bütün kateqoriyalari qarçiliqli alaqalidir va bir-birini tamamlayir.

Linqvistik obyekt va yüksak tartibli kommunikativ vahid olan matn kateqoriyalar sistemidir. Matnin universal va konkret nitq asarina aid fakultativ kateqoriyalari vardir. Yalniz müayyan növ matna aid olan kateqoriyalar növ kateqoriyalari adlandirila bilar. Har növ matna aid kateqoriyalar isa ümumi kateqoriyalardir. Masalan, badii matn ^ün müallif obrazi, badii xronotop (vahid makan-zaman kontinuumu), informativlik, sabab, podtekst, modalliq va s. saciyyavidir. Müallif obrazi kateqoriyasi badii asarin asas kateqoriyasi hesab olunur.

Matn kateqoriyalari müxtalif dil vasitalari ila ifada olunur. Qrammatik, leksik, üslubi va s. vasitalar bu qabildandir.

Matnin taçkilinda dil, paradil va mövzu vasitalarini ahata eda tekstonik vasitalardan istifada olunur. Çex tadqiqatçilari F.Daneç va K.Qauzenblas takrari, daracalanmani, tazadi, emfazani va s. elementlar textonik vasitalar hesab edirlar.

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

Matna aid araçdirmalari nazardan keçirdikda tadqiqatçilarin (Q.V.Kolçanski, S.I.Qindin, M.I.Otkupçikova, Y.S.Sorokin, O.I.Moskalskaya, V.V.Krasnix, V.I.Dressler, R.Boqrand va baçqalari) aksariyyati matnin asas alamatinin alaqalilik oldugunu qeyd edirlar. Tabii ki, har bir matnin mazmunu ardicil siralanmiç qarçiliqli alaqali cümlalarla açilir. Burada cümlalar arasindaki alaqa vacib çartdir.

Matnin alaqaliliyini ifada etmak ^ün koheziya, koherentlik, tamliq kimi terminlardan istifada olunur. Matn dilçiliyinda koheziya termini daha çox içladilir. Masalan, i.R.Qalperin, M.Halliday, H.Rugaiya "koheziy" terminindan istifada edirlar. S.i.Moskalskaya, G.Michel "koherentlik" terminina üstünlük verirlar. B.Sandig va H.Eroms tadqiqatlarinda har iki termina yer verirlar.

O.i.Moskalskaya göstarir ki, matnin koherentliyi özünü struktur, mazmun va kommuniativ tamliq çaklinda büruza verir. Bu isa forma, mazmun va funksiya münasibatlarina uygun galir [11, s.17].

M.Hallidey va R.Hasan koheziyani bütün matnlar ^ün ümumi olan ahamiyyatli münasibatlar toplusu hesab edirlar. Koheziya matni qeyri-matndan ayirir. Koheziya matni tayin etmir, onu müayyanla§dirmir. Matnin na barada malumat vermasini göstarmir. Koheziya matnin semantik tam olaraq taçkilini açkara çixarir. Müalliflar koheziyanin substitusiya va ellipsis, referensiya üsullari ila reallaçmasini qeyd etmiçlar [14, s.26].

Koherentlik dar va geni§ mana daçiyir. Geni§ manada koherentlik cümlalarin matnyaratma alaqalaridir. Bura bütün semantik va qrammatik alaqa növlari daxil olur. Matnin koherent vasitalari, har çeydan avval, semantik quruluçlardir. Masalan, kauzal va temporal konneksiyalardir. Dar manada koherentlik matndaxili qrammatik alaqalarla (koheziya) hüdudlanir va koheziyanin asasinda duran, matnin semantik-mazmun alaqalarini, onun mazmun-semantik va ya koqnitiv strukturunu aks etdirir.

Matnin alaqalilik kateqoriyasi anlayiçi ham koheziyani, ham da kohepentliyi özünda birlaçdirir. [3, s.62]. Koheziya daxili, koherentlik isa xarici alaqani ifada edir.V.Dressler va R.Boqrand "koheziya" ila "koherentliyi" farqlandirmanin asasinda matinin sath va darinlik quruluçlarina ayrilaqda baxilmanin durdugunu qeyd edirlar.

Olaqalilik bütün matni hissalara ayirmaga imkan verdiyi kimi, hissalari bir-biri ila baglayaraq bütöv matni taçkil eda bilir. Olaqalilik mikro va makrotekstlari müayyanla§dirmaya asas verir.

ÍSTÍFADa OLUNMUS 9D9BÍYYAT SÍYAHISI

1. isgandarova N. R. Matnin bazi mübahisali aspektlari haqqinda. Filologiya masalalari. AMEA M. Füzuli adina elyazmalar institutu. Baki, 2015, №10, s. 262-267

2. isgandarova N. R. Matnin kateqoriyalari masalasina bir baxi§. Dil va adabiyyat. Beynalxalq elmi-nazari jurnal. Baki Dovlat Universiteti, 2016, №2 (100), s. 143-145

3. isgandarova N. R. Matnin alaqalilik kateqoriyasi. Pedaqoji Universitetin Xabarlari, 2016, c.64, №2, s. 62-68

4. isgandarova N. R. Koheziya va distant takrarlarin semantik seqmentlari formala§dirma xüsusiyyatlari. Tadqiqlar. AMEA Nasimi adina Dil^lik institutu. 2018, №1, s. 25-34.

5. Бабенко Л.Г. Филологический анализ текста: основы теории, принципы и аспекты анализа. Москва - Екатеринбург, 2004, 462 с.

6. Гальперин И. Р. Текст как объект лингвистического исследования. Москва, Наука, 1981. 139 с.

7. Ильенко С. Г. Русистика. Санкт-Петербург, Издательство: РГПУ им. А.И. Герцена, 2003, 674 с.

8. Копытов О.Н. Модус на пространстве текста. Хабаровск: Изд-во ХГИИК, 2012, 299 с.

9. Матвеева, Т. В. Функциональные стили в аспекте текстовых категорий. Свердловск, 1990. 134 с.

10. Мороховский А.Н. и др. Стилистика английского языка. Киев: Вища школа, 1984

11. Москальская О. И. Грамматика текста. М.: Высш. шк., 1981, 183 с.

12. Папина А. Ф. Текст. Его единицы и глобальные категории. Москва, Едиториал УРСС, 2010, 368 с.

13. Тураева З.Я. Лингвистика текста.- Москва: Просвещение, 1986,-127 с.

14. Хэллидей М.К. Когезия в английском языке // Исследования по теории текста: реферативный сборник. Москва, 1979. с. 108-115.

15. Чернухина И. Я. Общие особенности поэтического текста. Воронеж: изд-во ВГУ, 1987. 187 с.