CC BY
10AZ9RBAYCAN N9SR M9TNL9RENiN MONOLOJi NiTQ AKTLARINDA N9QLi CUML9L9RiN QRAMMATiK SEMANTiKASI
GULOY§9 AZAD QIZI 9HM9DZAD9
ADPU, Muasir Azarbaycan dili kafedrasi, muallim Orcid/kod - 0000-0003-4190 -4017
Xulasa
Azarbaycan ndsrindd naqli cumlalar эп aktiv va an faal gixi§ edan funksional sintaktik butovlardan olub, qrammatik semantik resurslar baximindan goxlu sayda linqvistik vahidlarla realla§dirilir. Nasr matnlarinin ozayini ta§kil edan naqli cumlalar arasinda ozunu gostaran birla^dirma, sabab-natica, aydinla§dirma, qar§ila§dirma, bolu§durma alaqalari barada Azarbaycan dilgiliyinda epizodik, tezisvari fikirlari gixmaq §artila, ayrica va xususi tadqiqat asarina rast galmirik. Halbuki nasr matnlarinin monoloqlarini hamin mana alaqalari olmadan tasavvur etmak mumkun deyil, gunki onlar - hamin mana alaqalarinin hamisi naqli matnlarin komponentlarinin semantik baximdan baglamasinda muayyan va aktiv rol oynamaqla yana§i, sintaktik butovun sarhadlarini muayyanla^dirmak ugun asas linqvistik meyarlardandir. Ba§qa sozla, naqli matnlarin kompozision strukturunda, qrammatik semantikasinda qeyd etdiyimiz mana alaqalarin avazedilmaz rolu vardir ki, maqalada nasr numunalari, materiallari asasinda bu vacib va aktual masalalar §arh edilir.
Agar sozlar: naqli sintaktik butovlar, qrammatik semantika, aydinla§dirma, birla^dirma, sabab-natica, ardicilliq, bolu§durma, birla^dirma alaqalarini gergakla^diran qrammatik vasitalar.
GRAMMATICAL SEMANTICS OF AFFiRMATiVE SENTENCES IN MONOLOGUE SPEECH ACTS OF AZERBAIJANI PROSE TEXTS
GULOYSHA AZAD GIZI AHMADZADEH
ASPU, the teacher of department of Modern Azerbaijani Language, Orcid/kod - 0000-0003-4190 -4017
Summary
Narrative sentences in Azerbaijani prose are among the most active and active functional syntactic units, and are realized with a large number of linguistic units in terms of grammatical semantic resources. Apart from episodic, thesis-like ideas in Azerbaijani linguistics, we do not come across a separate and special research work on the connection, cause-and-effect, clarification, opposition, and distribution relations that are the core of prose texts. However, it is impossible to imagine the monologues of prose texts without those meaning relationship, because they-all those meaning relationships, in addition to playing a definite and active role in the semantic connection of the components of the narrative texts, w one of the main linguistic criteria for determining the boundaries of the syntactic whole in other words, the semantic relations mentioned in the compositional structure and grammatical semantics of the narrative texts have an irreplaceable role, and these important and relevant issues are interpreted in the article based on prose samples and materials.
Key words: transmission syntactic entities, grammatical semantics, clarification, combination, causality, sequence, distribution, grammatical tools that realize the connections.
ГРАММАТИЧЕСКАЯ СЕМАНТИКА УТВЕРДИТЕЛЬНЫХ ПРЕДЛОЖЕНИЙ В МОНОЛОГИЧЕСКИХ РЕЧЕВЫХ АКТАХ АЗЕРБАЙДЖАНСКИХ ПРОЗАИЧЕСКИХ
ТЕКСТОВ
ГУЛОЙША АХМАДЗАДЕ
АГПУ, преподаватель кафедры современного азербайджанского языка,
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Orcid/kod - 0000-0003-4190 -4017
Резюме
Повествовательные предложения в азербайджанской прозе являются одними из самых активных и активных функциональных синтаксических единиц и реализуются с большим количеством языковых единиц с точки зрения грамматических семантических ресурсов. Помимо эпизодических, тезисных идей в азербайджанском языкознании мы не встречаем отдельной и специальной исследовательской работы о связи, причинно-следственных, уточняющих, противопоставленных и дистрибутивных отношениях, составляющих основу прозаических текстов. Однако невозможно представить себе монологи прозаических текстов без этих смысловых отношений, потому что они - все эти смысловые отношения, помимо того, что играют определенную и активную роль в смысловой связи компонентов повествовательных текстов, являются одним из основные лингвистические критерии определения границ синтаксического целого. Иными словами, смысловые отношения, упомянутые в композиционном строе и грамматической семантике повествовательных текстов, играют незаменимую роль, и эти важные и актуальные
вопросы осмысляются в статье на основе прозаических образцов и материалов.
Ключевые слова: передача синтаксических образований, грамматическая
семантика, уточнение, сочетание, причинность, последовательность, распространение,
грамматические средства, реализующие связи.
Nasr matnlarinda naqli xarakterli cümlalarin komponentlari arasinda özünü göstaran müxtalif semantik-qrammatik alaqalari, münasibatlari tahlil etmak olduqca aktual va maraqli linqvistik analiz üsullarindan biridir. Naqli matnlari ta§kil edan cümlalarin arasindaki birla§dirma, sabab-natica, aydinla§dirma, qar§ila§dirma, bölü§dürma kimi mana alaqalarinin struktur va qrammatik semantikasini hartarafli va daqiq §akilda, özü da konkret va daqiq meyar va kriteriyalarla müayyanla§dirmadan cümlalarin sarhadlarini tayin etmak i§i 9atinlik yaradir. Bu 9atinliyin müayyan taraflarindan bahs edan alman dil^isi V.Q.Admoni yazirdi: "Qatinlik dlaqdli vd geni§ tahkiyada ayri-ayri böyük sintaktik bütövlar arasindan kegan sarhadlari müayyanla^dirarkan ortaya gixif" (1, 356). Matnda qrammatik -mana alaqalarindan geni§ dani§an R.M.Orucova göstarir ki, "folklor matnlarinin tdbidtindsn dogan an mühüm keyfyyatlarindan biri qrammatik formala§madir va dilimizda bu formala§mani tamin edan imkanlar olduqca geni§dif (2, 20). M.ismayilova da bu xüsusda qeyd edir ki, "sintaktik bütövlarin komponentlari arasinda qrammatik-semantik alaqa yaratmaq asan bir i§ deyildir va bu, heg §übhasiz, sözdan yerli-yerinda istifadadan asilidif' (3, 308). V.Oqnev da dogru olaraq vurgulayir ki, "matnda hansi söz va ifada " (forma va mana) niyyatini sarrast verirsa, sintaktik sistema, mühita uygunla^irsa, o da semantik üstünlük qazanir" (4, 133). Nasr matnlarinin monoloqlarinda semantik alaqalar daha 9ox statik xarakterda olub, asasan tabesiz mürakkab cümlalarin komponentlari arasinda özünü göstarir va mana alaqalari cahatdan onlari a§agidaki kimi nazardan ke9ira bilarik.
1) Birla^dirma alaqasi. Adindan göründüyü kimi, bu mana alaqasi sintaktik bütövlarin komponentari arasinda birla§diricilik funksiyasini yerina yetirir va matnin komponentlari arasinda ba§ veran, carayan edan hadisalar zaman ardicilligi ila düzülür, siralanir. Mas: Bir qi§ günü xabar 9ixdi ki, gecanin geca vadasi Zurnabaddan toydan qayidanda zurna9i Mi§axi 9öplü darada canavar yeyib. Ela yemi§di ki, sümüyü da qalmami§di. Adamlar zurna9ini zurnasindan tanimi§dilar (5, 92).
Bu mikromatnda ahata olunan bütün hadisalar zaman ardicilligi ila ba§ verir va bu hadisalar "Bir gün xabar yayildi ki" cümlasinin atrafinda camla§dirilir va hamin cümlanin atrafinda camla§ir va hamin cümlanin xeyli §akilda inikas olunan, hadisalarfonunda informasiyalari a§agidaki kimi ta§rif eda bilarik: 1) Xabarin yayilmasi; 2) gecanin geca vadasi; 3) Misaxin toydan qayitmasi; 4) Mi§axin toydan qayitmasi; 5) Zurnabad kandindan qayitmasi; 6) Canavarin onu yemasi, özü da sümüyüna qadar yemasi; 7) adamlarin zurna9ini zurnasindan tanimasi. Bütün bu informasiyalarin zaman
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
ardicilligi ila bir cümla atrafinda birlaçdirilmasi hamin mana alaqasini reallaçdiran linqvistik faktorlardir. Mikromatnin baçlangic cümlasindan da hiss olunur ki, carayan edan hadisalar keçmi§ zamana aiddir va biz bunu "yayildi ki" xabarin qrammatiklaçmasinda da aydin §akilda dark eda bilarik, yani hadisa olub-keçib, sonraki hadisalari isa tahkiyaçi statik xarakterda va naqletma formasinda dani§ir, intonasiya ladlari sakit axarla, hiss-hayacan deyiliçlari sakit tonla davam etdirilir. Tahkiyaçinin nitq aktlarinda birlaçdirma tipli mana alaqasi aksar maqamlarda naqli xarakterda olub, nasr matnlarinda içlaklik intensivliyi ila seçilan, komponentlari sintaktik cahatdan baglayan semantik alaaqlandirma vasitasidir.
2) Sabab-natica alaqasi. Bu sintaktik alaqa tipi nasr matnlarinda naqli cümlalarin komponentlari alaqalandiran an universal alaqalandirma üsullarindan biri olub, qrammatik semantikasinda ham eksplistik, ham da impilistik linqvistik vasitalarla gerçaklaçdirila bilir. Sabab-natica semanti alaqasinda asas meyar odur ki, matnin komponentlari arasinda çixi§ edan cümlalardan biri sababi, digari isa naticani bildirir. Sakit pauzalar naqli cümlalar ûçûn xarakterik xüsusiyyat oldugundan bu tip mana alaqasinda intonasiyanin sakit ladlari asas meyar kimi götürülür. V.Dressler da dogru olaraq qeyd edir ki, "mazmun birgaliyi yalniz matndaxili hissalar ûçûn ahamiyyatli olduguna göra burada agla ilk növbada pauza meyari galir" (6, 67). Bu ôlçû va meyar nasr matnlarinin naqli xarakterli cümlalarin aksar struktur-semantik tiplarina aiddir. Mas: Havali Bahruzun sözü-söhbati Anisiya xalayla yax§i tuturdu, ona göra ki, bu qadindan qaygi, navaziç görürdü (5, 92). Bu mürakkab struktura malik olan cümlanin birinci komponentinda galan hissa sababi, ikinci hissadaki isa naticani bildirir. Natica va sabab komponentlarini bir-birina baglayan qrammatik vasita ekspilistik (açiq) çakilda tazahür etmi§ "ona göra ki" qalib ifadasidir. Pauza, intonasiya sakit axarlar tahkiyaçi tarafindan söylanilan bu sintaktik bütövü amaliyyat apararaq impilistik §akla, yani, "ona göra ki" qalib ifadasini aradan götürarak qrammatik formalaçmani ba§qa samta yönaltdikda da sabab-natica mana va mazmunu yerinda qalir, yani qrammatik formalaçmada farqli cahatlar yaranmi§ olur: Havali Bahruzun sözü-söhbati Anisiya xalayla yax§i tutdugundan ondan qaygi-navazi§ görürdü. Burada sadaca olaraq mürakkab cümla strukturu sadalaçir, lakin cümlanin komponent sarhadlarina xalal galmir, biri konkret olaraq kômakçi ifadalarla (ona göra ki), digari isa feili baglama tarkibi ila realla§dirilmi§ olur.
Sabab-natica alaqasinin yaranmasinda nasr matnlarinin aksar maqamlarinda sakit pauza, intonasiya aparici rol oynayir. Mas: lt öz adini eçidarak, quyrugunu bulayib astadan zingildadi (5,93). Bu cümlanin komponentlari arasindaki sabab-natica semantik alaqasini formalaçdiran köma^i linqvistik vasita impilistik (gizli) §akildadir, onu ekspilistik formaya gatirsak, birinci komponentdan sonra sintaktik bütöva "göra" qoçmasini, özü da sabab mazmun bildiran köma^i linqvistik ifadani alava edacayik: it öz adini eçitdiyina göra, quyrugunu bulayib astadan zingildadi . Bela formada birinci komponent sababi, ikinci komanda bu sintaktik bütövün birinci komponentini müxtalif paradiqmatik formalara salaraq içlatmak mümküdür: ît öz adini elidan kimi (elidan an, zaman, an) quyrugunu bulayib astadan zingildadi. Bela paradiqmatik §akillarda da sabab-natica mazmunu itmir, lakin abstraksiya xassali xüsusiyyat kasb edir. Naqli xarakterli va dinamik saciyya daçiyan bu sintaktik bütövün birinci komponentinda paradiqmatik formalar determinant funksiya daçiyaraq zaman zarfliyi rolunda çixi§ edir va hamin cümla üzvlanir "na zaman" sualina cavab verir, cümlada manayaradici funksiyani da yerina yetirir. Tahlila müxtalif istiqamatlardan calb etdiyimiz sintaktik sistemin, bütövün sabab manasi komponentinda bir informasiya (itin öz sasini eçidacak) verildiyi halda, ikinci komponentinda 2 informasiya yerla§dirilmi§dir, ba§qa sözla, aks olunmuçdur: 1) itin zingildamasi; 2) Quyrugunu bulamasi. Bu hadisalar sintaktik bütövda eynizamanliliq va ardicilliq prinsipi üzra tasvirini tapmiçdir, qrammatik formalaçma isa cümlanin sabab hissasinda feili baglama tarkibi ila hayata keçirilmiçdir.
Funksional naqli cümla tiplarinda aksar saviyyalarda §art mazmunu qabariq §akilda olur, §art budaq cümla strukturunda olan bu tip sintaktik sistemda §art bildiran komponent sababi, digar komponent va ya taraflar natica manasinin gerçaklaçdirilmasina xidmat edir. Mas: Tarlan xala ela ha vaysanirdi, deyirdi ki, Saday gül kimi oglandi, urus qizina uymasaydi, bacina bu i§ galmazdi (5, 203).
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Tahkiyaçinin bu nitq aktinda sait çalari yaradan mifoloji göstarici (-sa, uymasaydi) çixi§ etmasina baxmayaraq, "agar" kômakçi qoçmasinin buraxilmasi abstraksiya xassali olub, tasavvür va tafakkürümüzda asanliqla canlanir, §übhasiz ki, "agar" kômakçi vahidinin funksiyasini -sa morfoloji göstaricisi öz üzarina götürür ki, bu xüsusda linqvistik qanaat prinsipi alda edilmi§ olur. Sintaktik sistemin daxilinda ham §art mazmunu, ham sabab mana alaqasi eyni vaxtda tazahür edir. Bela ki, Sadayin urus qizina uymasi sababi, baçina galan içlar isa naticani ifada edir. Cümlanin baçlangic hissasinda da sabab mazmunu qabariq §akilda özünü tazahür etdirir. Burada Tarlan xalanin ela havalanmasina sabab Tarlanin rus qizina uymasi olmuçdur ki, sabab-natica alaqasinin matnin müxtalif pozisiyalarinda çixi§ etmasi Azarbaycan dilinin sintaktik sisteminda qanunauygun linqvistik hallardan hesab olunur va bu takca Azarbaycan dili naqli cümlalari ^ün deyil, dünya dil modelinda universal saciyya daçiyir, ümumba§ari dil ^ün da xarakterik xüsusiyyat kasb edir.
4) Aydinlaçdirma alaqasi. Bu tip sintaktik alaqa növü sabab-natica alaqa formasina va mazmuna çox yaxinligi ila diqqati calb edir va nasr matnlarin monoloji nitq aktlarinda aydinlaçdirma xüsusiyati ila seçilir va bir sira köma^i vasitalarin içtiraki va onlarin abstrakt xassali olanlari ila gerçakliçdirilir. Mas: Anam heç vaxt yaman günlüyünü üzmazdi; bizdan gizli, arindan ötrü yag da saxlardi, arik da, do§ab da qanaat edardi, bal da. Qand ehtiyati da görardi, xina da. Odun da yandirardi, kömür da (7, 108). Matnin birinci, yani baçlangic hissasinda içlanan "Anam heç vaxt yaman günlüyünü üzmazdi" cümlasindan sonra galan komponentlarin hamisinda aydinlaçdirma semantik alaqasi güclüdür, çünki birinci komponent aydinlaçdirilan hissanin aktuallaçdirma üzvünün funksiyasini yerina yetirir, digar hissalar sakit pauza ila deyilarak, sadalama ila intonasiyanin qurulma mexanizmini §artlandirir. Bu tip semantik alaqa formalari naqli xarakterli funksional cümla strukturlarinda geni§ §akilda özünü tazahür etdirir.
5) Qar$ila$dirnia alaqasi.Xüsusi badiilik keyfiyyatlari yaratmaga xidmat, naqli intonasiya axarini badii matnin qrammatik-semantik istiqamatlarina yönaltmak bu tip mana alaqasinin ilkin funksiyalarindandir. Qar§ila§dirma alaqa üsulu badii matnin müqayisali va ziddiyyatli çalarlarini üza çixarmaqda, sintaktik bütövün dinamik mana yükünü, semantik-üslubi tutumunu qabariqlaçdirma içinda an öncül yerlardan birini tutan nitq üsullarindandir. Bazan mikrotekst ziddiyyatli qar§ila§dirma mexanizmi üzarinda qurulur va bela qurulma texnikasinda müqayisalar da matna calb edilir. Bu o demakdir ki, iki zonaya, sarhada eyrilan sintaktik bütövlarda ham ziddiyyat, ham da müqayisa manalari mövcud olsalar da, onlar ayri-ayri qütblarda bir-birila qar§ila§dirilir. Mas: Karim mandan ^ ya§ böyük va badanca kök olmasina baxmayaraq, ancaq mandan az yeyir, harakat edanda daha cald tarpanirdi (7,38). Bu misalda ancaq baglayicisi qrammatik vasita kimi cümlani iki qütba ayirmi§, ham müqayisa, ham da ziddiyyat çalari ayri-ayri komponentlarda aksini tapmi§, qar§ila§dirma mana alaqasi har iki komponenti dolgun çakilda ahata etmiçdir.
6) Bölü^dürma alaqasi. Mikrotemalarin bölü§dürma alaqasi asasinda tartib edilmasi hallari da naqli tipli funksional cümlalarda çoxluq taçkil edir va bunlarin yaranmasinda, qrammatik-semantik cahatdan formalaçdirilmasinda bölü§dürma qrupundan olan gah, dah da, ham, ham da, bazan, bazan da kimi baglayicilar faalliq göstarir. Mas: Bazan konduktor içlayirdi, bazan da pul vermayanlara acigi tutaraq traleybuslarin sükani arxasina keçirdi va bela maqamlarda traleybusu gah asabli sürürdü, gah da asabi soyuyanda onun süratini azaldib yava§ sürürdü (5,19).
Bu sintaktik bütövda qrammatik bölü§dürma bazan, bazan da va gah, gah da baglayicilarinin kömayi sayasinda formala§dirilmi§dir. Hamin sintaktik bütövda maraq doguran asas masalalardan biri budur ki, orada takca bölü§dürma alaqasi deyil, ham da onunla barabar va eyni vaxtda sabab-natica, ardicilliq semantik alaqalari da çixi§ edir va bunlari biza naqli cümlanin struktur - semantik resurslari diqta edir.
Natica: Naqli sintaktik bütövlarda, yaxud da, matnlarda hayat haqiqatlarinin yüksak idrak va bu fonda qrammatik - semantik hallinda, mazmun va formanin, strukturun ayrilmaz vahdatini yaratmaqda faalligi ila diqqati çakan birlaçdirma, sabab-natica, aydinlaçdirma, qar§ila§dirma, bölü§dürma mana alaqalari söz sanatkari tarafindan ustaliqla i§ladilan maqaminda badii matnin emosional-estetik tasirinin asas linqvistik rahnina çevrilir.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
ÖDÖBiYYAT
1. Aдмони В.Т. Синтаксис современного немецского языка. Ленинград, 1973, 412
стр.
2. Orucova R.M. Azarbaycan foklor matnlarinda kömak9i nitq hissalarinin funksional-semantik xüsusiyyatlari falsafa doktoru elmi daracasi almaq ü9ün taqdim edilmi§ dissertasiyanin avtoreferati. Nax9ivan, 2022, 25 s.
3. ismayilova M.A. Azarbaycan dili va nitq madaniyyati. I c., ADPU-nun na§ri, 2016,
405 s.
4. Огнев В. Горизонты поэзии (в 2 томах). Москва, «Художественная литература», 1982, 535 стр.
5. öfsaroglu K. Gilavar (roman va hekayalar). Baki, "Mürtacim", 2019, 312 s.
6. Дресслер В. Синтаксис текста - («Новое в зарубежной лингвистике»), VII т, Москва, 1978, стр. 60-69.
7. Valiyev Э. Zamanin ulduzlari (Sanadli povest). Baki, "Yazi9i", 1983, 304 s.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
