CC BY
47POEZiYADA ASSiMiLYASiYA, DiSSiMiLYASiYA, YERD9Yi§M9 FONETiK HADisaL9RiNiN QRAMMATiK-SEMANTiK KATEQORiYALA§MA 9LAM9TLaRiNiN LiNQVOKULTUROLOJi ASPEKTLaM
YEGAN9 H9S9N QIZI SALAHOVA
Ganca Dovlat Universitetinin muallimi, doktorant
Xulasd
Dunya dillarinin dialektlarinin meydana gdlmdsi, formala§masi vd adabi dillara guclu tasir gostarib onlari inki§af etdirib zanginla§dirmasi qar§iliqli madaniyyatla six baglidir. Etnosun asas atributlarindan, alamatlarindan olan dil, o dilda dani§an xalqin milli madaniyyatini ifada edir. §eir madaniyyatinin oyranilmasinin, xususila onun ahangdar, melodik, ravan, yigcam, poetik va bu xususda qrammatik-semantik kateqoriyala§ma xususiyyatlarinin tadqiq edilmasi dunya linqvokulturoloqlarinin daim diqqat markazinda olmu§dur.
Poeziyada geni§ va ya mahdud§akilda assimilyasiya, dissimilyasiya, yerdayi§ma kimi fonetik hadisalardan yararlanma §airlarin dil sanatkarliginda, dila yaradici yana§ma vardi§larinda olduqca muhum linqvistik faktorlardir. Assimilyasiya,dissimilyasiya, yerdayi§ma fonetik hadisalarina maruz qalmi§ sozlardan maqsadyonlu faydalanma §airin vazn, qafiya, ritm va ahangdarliq bigim va olgularini, qrammatik-semantik kateqoriyala§mani nizamlamaq, tanzimlamak maqsadi da§iyir va onlar poetik muhitda ozlarini darhal va agiq-aydin §akilda hiss etdirirlar. Bunlar onu gostarir ki, assimilyativ, dissimilyativ va metateza hadisalari ba§ vermi§ sozlarin badii hayati poetik situasiyadan irali galir va poetik muhiti etnosun canli dani^iq dilinin koloriti ila zanginla§dirir. §eir dilinda mu§ahida olunan assimilyasiya, dissimilyasiya, metateza kimi fonetik hadisalari va onlarin yaratdigi poetik taassurat Azarbaycan dilinin zangin va muxtalif §ivalarinin dil elementlarindan qidalanir ki, maqalada bu vacib masalalar saf-guruk edilir.
Agar sozlw. linqvokulturoloji, universal, poeziya, fonetik dialektizmlar.
LiNGUiSTiC ASPECTS OF GRAMMATiCAL-SEMANTiC CATEGORiZATiON SiGNS OF PHONETiC PHENOMENA OF ASSiMiLATiON, DiSSiMiLATiON,
DiSPLACEMENT iN POETRY
YEGANE HASAN Gizi SALAHOVA
Teacher of Ganja State University, doctoral student
Summary
The emergence andformation of dialects of world languages and the fact that they have a strong influence on literary languages, developing and enriching them are closely related to mutual culture. Language, which is one of the main attributes and signs of ethnos, expresses the national culture of the people who speak that language. The study of poetry culture, especially its harmonious, melodic, smooth, compact, poetic and in this regard grammatical-semantic categorization features has always been the focus of world linguculturalists. Taking advantage of phonetic phenomena such as assimilation, dissimilation, and displacement in poetry in a broad or limited way are very important linguistic factors in the language skills ofpoets and in their habits of creative approach to language. Purposeful use of words subjected to phonetic phenomena of assimilation, dissimilation, and displacement aims to regulate and regulate the poet's weight, rhyme, rhythm, and harmony forms and dimensions, grammatical-semantic categorization, and they make themselves immediately and clearly felt in the poetic environment. These show that the artistic life of words with assimilative, dissimilative, and metathesis phenomena arises from the poetic situation and enriches the poetic environment with the color of the living spoken language of the ethnos. Phonetic phenomena such as assimilation, dissimilation, and metathesis observed in poetic language and the poetic impression
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
created by them are nourished by the linguistic elements of the rich and diverse dialects of the Azerbaijani language.
Keywords: linguistic, cultural, universal, poetry, fonetic dialectics.
ЛИНГВИСТИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ ГРАММАТИКО-СЕМАНТИЧЕСКИХ ПРИЗНАКОВ КАТЕГОРИЗАЦИИ ФОНЕТИЧЕСКИХ ЯВЛЕНИЙ АССИМИЛЯЦИИ, ДИССИМИЛЯЦИИ, СМЕЩЕНИЯ В ПОЭЗИИ
ЕГАНЕ ГАСАН КЫЗЫ САЛАХОВА
Преподаватель Гянджинского Государственного Университета, докторант
Резюме
Возникновение и формирование диалектов мировых языков и то, что они оказывают сильное влияние на литературные языки, развивая и обогащая их, тесно связаны с взаимной культурой. Язык, являющийся одним из основных атрибутов и признаков этноса, выражает национальную культуру людей, говорящих на этом языке. Изучение поэтической культуры, особенно ее гармоничных, мелодичных, плавных, компактных, поэтических и в связи с этим грамматико-семантических особенностей категоризации всегда было в центре внимания мировых лингвокультурологов. Использование фонетических явлений, таких как ассимиляция, диссимиляция и смещение в поэзии в широком или ограниченном виде, являются очень важными языковыми факторами в языковых навыках поэтов и в их привычках творческого подхода к языку. Целенаправленное употребление слов, подвергшихся фонетическим явлениям ассимиляции, диссимиляции, смещения, направлено на регулирование и регулирование веса, рифмовки, ритма, гармонических форм и размеров поэта, грамматико-семантической категоризации, и они сразу и ясно дают о себе знать в поэтическом произведении. среда. Они показывают, что художественная жизнь слова с явлениями ассимиляции, диссимиляции и метатезиса возникает из поэтической ситуации и обогащает поэтическую среду цветом живого разговорного языка этноса. Такие фонетические явления, как ассимиляция, диссимиляция и метатезис, наблюдаемые в поэтическом языке, и создаваемое ими поэтическое впечатление питаются языковыми элементами богатых и разнообразных диалектов азербайджанского языка.
Ключевые слова: языковое, культурное, общечеловеческое, поэзия, фонетическая диалектика.
Poeziya dilinda assimilyasiya, dissimilyasiya, yerdayi§ma fonetik hadisalari söz sanatkarinin inikas etdirdiyi qrammatik-semantik kateqoriyala§manin hüdudlarinin imkanlarini yüksaltmaya, geni§landirmaya xidmat göstarir. Poeziyada dil faktlarinin mazmun mündaricasi ila forma cahatlari tam §akilda qirilmaz vahdatda olmalidir va bu baximdan assimilyasiya, dissimilyasiya, yerdayi§ma kimi fonetik hadisalar da konseptual münasibatlari forma va mazmun alaqalarini düzgün istiqamata yönaltmak, poetik axari nizamlamaq, tanzimlamak gücüna, xüsusiyyatlarina malikdir, ba§qa sözla, formanin mazmunla daxili bagliligi matnin poetik inki§afinda, ta§akkülünda halledici amildir va onun bitkinlik va mükammalliyini tamin edir. Bazi dil^lik asarlarinda sözü gedan fonetik hadisalarin §eir matnlarinda yaratdigi formal cahatlarina üstünlük verilir, matnin mazmun va semantik taraflari dil va madaniyyatin qar§iliqli alaqsinin taraflari unudulur. Halbuki, hamin fonetik hadisalarin müxtalif tiplari poetik matnin strukturunda mühüm rol oynayir.
Assimilyasiya, dissimilyasiya, metateza mühüm fonetik dialektizmlardan olub, poeziyada qrammatik-semantik resurslarin bütövlüyüna xidmat göstarir va bu fonetik hadisalardan qar§iliqli va maqsadyönlü istifada §eir matnlarinin axiciliginin, qafiyalarin zanginliyinin taminat9isi rolunda 9ixi§ edir, §eirin qrammatik semantikasinda mükammallik alamatlarina 9evrilirlar. Assimilyasiya, dissimilyasiya, yerdayi§ma fonetik hadisalari ham dani§iq dili, ham da söz sanatkarlarinin orfoqrafik
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
normalara müdaxila etmalari fakti kimi saciyyalandirilmalidir. Çûnki bu fonetik hadisalar çifahi nitq prosesinda, ham da orfoqrafik normalardan yayinma prosesinda daha çox tazahür edir va çivalarda öz izlarini daha yax§i qoruyub saxlayir.
Azarbaycan dilinin dialekt va çivalarinda geni§ yayilmi§ assimilyasiyanin bir sira tiplarina poeziya dilinda da rast galinir va bunlarin açagidaki kimi linqvokulturoloji tahlila calb eda bilarik:
rl > ll: irali növdan olan bu assimilyasiya tipi Azarbaycan dilinin aksar §ivalarinda özünü göstarir va bu, o demakdir ki, daniçiq dilinda rl saslari özündan sonraki sasa tasir edib, onu öz maxracina uygunlaçdirir. Azarbaycan poeziya dilinda bu tip assimilyasiyaya intensiv çakilda rast galmak olur va §ahriyarrn dilinda buna aid nümunalar olduqca çoxdur: Ыэп baxanda qovzanillar, baxillar, Biz dd yatib yandirillar, yaxillar (2,33); Qürfalar ag bulud altinda olartdk görünülldr, Göz açib yumma, çiraqlar kimi, yandiqda sönüllar, Sahnalar çdrxi-fdldk tak burulub gah da könülldr, kölgdlikldr sürünüllar (2,55); Gör man na hal ollam bela dastani göranda (2, 60); Man da cannatda qu§ ollam ki, o röyaya galim (2, 91).
rl > ll sonor samitlarinin assimilyasiya ila verilan sözlar digar sözlarla struktur-semantik baximindan güclü bir §akilda alaqalanarak kamiyyat kateqoriyasinin reallaçdirilir ki, bu kateqoriya dünya dil modelinda universal linqvistik göstaricilardan biri kimi dayarlandrilir.
nl > nn: Poeziyada bu tip assimilyasiya da aktiv §akilda mü§ahida edilir. Malumdur ki, "...-lar, -lar cam §akilçisi sonu sonor "n" samiti ila bitan sözlara bitiçdirildikda -nar, -nar formasinda talaffüz edilir ki," (1,42) bazi §airlarimiz §eirlarinda bu orfoepik normaya üstünlük vermali olurlar. Mas: Fatullaha kömak olsun arannar, Mardigiddi matlabini verannar, Manam-manam deyib cahla girannar, Deya qabax verdim söza meydani (3, 249).
Poetik parçada hamqafiya sözlara qoçularaq nl > nn assimilyasiyasi ila verilan sözlar adi va sadadir, yüksak badii maziyyatlidir, matnda digar sözlarla alaqalandirilarak gözal forma va estetik mazmun yaradir va hamin sözlarin poetik maram va qaya ila bagliliq canli daniçiq madaniyyatinin qaydalarina söykanir. Onu da qeyd etmaliyik ki, nl > nn assimilyasiya tipi Azarbaycan dilinin aksar §ivalarinda özünü göstarir (4, 83) va universal kamiyyat kateqoriyasinin gerçaklaçmasina xidmat göstarir. nd > nn: Azarbaycan dilinin Baki, Naxçivan, Ordubad, Tabriz, Darband, Çambarak, §aki, Megri, Quba dialekt va §ivalarinda bu tip assimilyasiyaya daha çox rast galinir va bela fonetik hadisa çixiçliq hal çakilçisinda özünü göstarir. nd > nn assimilyasiyasi folklor üslubunda yazib-yaradan söz sanatkarlarinin asarlarinin dilinda daha çox mü§ahida olunur: Açiqlar zövq alir sasin qaminan, Xoçlaniram adabinan, dilinan,Dani§anda §akar damir labinan, Xo§ adali, §irin sözlü dsmarim (3, 258).
dl > dd: Bu tip assimilyasiya Azarbaycan dilinin Quba, Darband, §aki, Qazax, Naxçivan, Ordubad, Çambarak, Megri, Borçali dialekt va §ivalarinda özünü göstarir. Malumdur ki "...müasir Azarbaycan adabi dilinda -lar, -lar cam çakilçisi sonu "z", "t" çakilçilari ila qurtaran sözlara bitiçdirildikda -dar, -dar formasinda talaffüz edilir ki, bu da dl > dd assimilyasiyasi baximindan maqbul hesab olunur (1,46). Bu tip assimilyasiya §eir matninin ekspessiv keyfiyyatini güclandirir, matnin mazmununun suratli qavranilmasina yaxindan kömaklik göstarir va bela deyim üsulunun özü da dilin müayyan qatlarindaki güclü daxili enerjini açkarlayir. Bu fonetik hadisaya bazi §eir matnlarinda rast galirik: Hayatdarim, hayatdarim, Tövlada badöy atdarim, Xanim-xatin arvaddarim, Balqonuynan kima qaldi (9, 498). Prof. M.Hüseynova kamiyyat kateqoriyasinin göstaricisi olan -lar, -lar çakilçisinin qohum türklarda 8-dan çox tipini müayyanla§dirmi§dir ki, demali, bu tiplar qohum dillar ^ün universaldir. zl > zd: Bu tip assimilyasiya Azarbaycan dilinin Quba, Qazax, Ganca, Naxçivan, Tabriz, §aki dialektlarinda qizdar, duzdu, üzdari, gündüzdan, otuzdux, gördüx, tamizda, buynuzdu, xorudur, qozdu, öküzdan, gözda va s. kimi sözlarin tarkibinda, o cümladan morfoloji hissalarinda özünü göstarir (4,83). Folklor üslubunda yaradilan §eir matnlarinda bu tip assimilyasiya da ümumba§ari saciyya daçiyan kamiyyat kateqoriyasina xidmat edir: dizdarin, hay dizdarin, Çuxura endi gözdarin, Zar-ziba geyan qizdarin, Balqonuynan kima qaldi (9, 498).
Buraya qadar nazardan keçirdiklarimiz tasir istiqamatina qrammatik-semantik kateqoriyalaçmasina göra assimilyasiyanin irali növündan idi, poeziyada geri assimliyasiya növü da va onun müayyan
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
tiplari da aktiv çakilda mü§ahida olunur. Geri assimilyasiyanin asas funksiyasi budur ki, sözda bir sas özündan vval galan sasi ya tamamila öz maxracina uygunlaçdirir va ya baçqa sasa çevirir. Geri assimilyasiya növünün Azarbaycan dilinin §ivalarinda 5 tipi mü§ahida olunur va poeziya dilinda onlardan istifadaya calb edilanlarini qrammatik-semantik kateqoriyalaçmasini açagidaki kimi analiz eda bilarik:
nm > mm: Geri assimilyasiyanin "bu tipi Qazax, Ganca, Naxçivan, Ordubad, Quba, Mugan dialekt va §ivalarinda mü§ahida olunur" (4,84) va poeziyada bu tip assimilyasiyadan intensiv §akilda istifada edilir. Mas: Bu dünya da bir kimsayd qalammaz, Yurdumuzdayagi dü§man olammaz, Elddn ayri heç üzümüz gülammaz (3, 188). Bu mikromatnda 2 linqvistik göstarici özünü göstarir:
1) linqvistik qanaat prinsipi; 2) inkarliq kateqoriyasi. Har iki linqvistik göstarici feillarda tazahür edir ki, bunlar ümumba§ari dil kontekstinda universalliq yaradir, yani istar qohum, istarsa da müxtalif sistemli dillarda istar qanaat prinsipi, istarsa da inkarliq kateqoriyasi prototipik saciyya daçiyir. Ba§qa sözla, har iki dil göstaricisi olmadan dünyanin dil xaritasini tasavvür etmak qeyri-mümkündür.
nb > mb: Bu tip geri assimilyasiya Azarbaycan dilinin aksar §ivalarinda sümbül, ambar, ombir, ombes, zambil, §amba, tambaki, günbaz, sombe§ik, tambeh kimi sözlarin fonetik tarkibinda rast galmak olur (10, 203): Mimbardan ucalir azanin sasi, Dagi-da§i dalirdi ana nalasi(8,33); §amba günlarinda çal-çagir idi, Dostlarin kefi da yaman çag idi (8, 44). Kontekstual §araitda "mimbar" fonetik dialektizmi "obyekt", "§amba" sözü isa "zaman" anlayiçini konseptualla§dirmi§dir.
Orfoqrafik qaydalara uygun olaraq misralardaki "mimbaf' va "§ambä" sözlari "minbar" va "§anba" fonetik tarkiblarinda yazilmalidir va §air adabi dil normasindan yayinaraq §iva va yaxud, sözlarin talaffüz variantlarina üstünlük vermiß, tasvir obyektinda §ifahgi nitq madaniyyati nümayi§ etdirmiçdir.
rl > ll: Assimilyasiyanin bu tipi Azarbaycan dilinin Quba, Naxçivan, Ordubad, Darband, Tabriz, Borçali, Qazax dialekt va §ivalarinda özünü göstarir va §eir dilinda içlaklik intensivliyi ila diqqati daha çox calb edir. Mas: Haçan sani göra billam? Qol boynuva höra billam? (2,80).
Misralarin sonunda iki dafa takrar i§ladilan rl > ll assimilyativ sözlarda l samiti mikromatninin §eiriyyatina ravac verir, melodiya misralarin ahangina uygunlaçan bu sasin daxilindan süzülüb galir, bu sonor "billam"sözünda takrarlanan "l" saslari ila effektli ahang doguraraq ritm potensialina güc verir, misranin sas avazinda, melodik strukturunda, daxili dinamikasinda halledici amila çevrilir. Ham da mikrotemada sual mazmunu qabariqdir ki, funksional sual cümlalari da dünyanin dil manzarinda universal intonasiya növlarindan biri kimi xarakteriza olunmalidir.
rm > mm: Azarbaycan dilinin §ivalarinda geni§ yayilan geri assimilyasiyanin bu tipindan §eir dilinda az hallarda istifada olunmuçdur. Bu tip assimilyasiya çox hallarda müayyan bir kömakçi feili avaz etma gücüna malik olur. Mas: Zaman el-obami penman eylayib, xaramam, çakammir bela dardimi (5,74).
ikinci misrada "çaka bilmir" yox, "çakammir' içladilmasi linqvistik qanaat prinsipi ila baglidir. §air dilin melodik qaynaqlarinda agirliq yaratmaq istamir, yigcamligi, lakonikliyi qorumaq maqsadila, ham da §eira xüsusi ahang va sanbal etmak ^ün dilin fonetik özayina - qanaat edilmi§ assimilyasiya hadisasina üz tutmaga macbur olur va naticada, üslubi §arait assimilyasiyani §artlandirir, sözlarin poetik ovqatina va harmonik düzülü§üna müayyanlik verir. Assimilyasiya hadisasina maruz qalmi§ söz poetik qayanin daxili mantiqina uygun köklanir.
Azarbaycan dili dialekt va §ivalarinda özünü göstaran fonetik hadisalardan biri da dissimilyasiya hadisasidir va bu fonetik hadisanin mahiyyati beladir ki, "daniçiq zamani söz kökünda eyni va ya yaxin maxracda olan saslardan birinin digarina tasir edarak ba§qa sasa çevrilmasina dissimilyasiya deyilir. Bu vaxt nitqda saslaran biri avvalki maxracdan uzaqlaçib ba§qa bir sas keyfiyyati qazanir. Dissimilyasiya samit sasin samit sasa tasir etmasi naticasinda ba§ verir. Azarbaycan dilinin çivalarinda dissimilyasiya özünü göstarsa da, assimilyasiyadan farqli olaraq geni§ yayilmi§dir" (10,204). Azarbaycan poeziya dilinda assimilyasiyanin müayyan tiplarina rast galinsa
da, eyni fikri dissimilyasiya hadisasi haqqinda söylamak düzgün olmazdi. Mü§ahidalarimiz göstarir ki, §eir dilinda dissimilyasiya hadisasinin iki tipindan müayyan badii maqamlarda istifada edilmiçdir.
m > b: Dissimilyasiyanin bu tipina Azarbaycan dilinin aksar §ivalarinda, daha çox, Borçali, Cabrayil, Çambarak çivasinda az qisim sözlarda tasadüf olunur. Poeziyada bu tip dissimilyasiya hadisasina bir sözda rast galirik: Hümbatim ucadir, ucadam uca, Dü§mani xar etdin doyunca (8, 44).
Çahriyarin dilinda mücarrad anlayiçin ifadaçisi olan, "hümmaf sözü orfoqrafik qaydaya tam uygun §akilda verilarak §eir matninin ham qrammatik strukturunda, ham da semantik mazmununda üslubi zanginliya xidmat göstarmi§dir. Mikromatna nazar salaq: Qam yüküm çatmi§am, dur kôçux Nabi, Hümbatim ucada, dam alçax, Nabi! (2, 81).
ç > §: Dissimilyasiya hadisasinin bu tipina Baki, Quba, Naxçivan, Ordubad, Qazax, §aki, Tabriz, Çambarak, Megri çivalarinda xeyli sözlarda rast galmak olur (10, 225). §ahriyarin dilinda dissimilyasiya ç > § tipi aktiv çakilda i§ladilmi§dir: Heydarbaba, ildirimlar §axamda (2, 17); Man buxovu mixladim qa§masim (2, 35); Divar ucaldi, güm biza dü§madi,Zimdam qaraldi, göz-gözü se§madi, Gündüz gözü mamim lampam ke§madi (2, 40).
Mikrotemalardaki harakat bildiran sözlarda ç samiti yerinda § sasinin içladilmasi çifahi nitq madaniyyati faktidir va poetik saslanma panoraminin asas cigizlarini yaradir, geni§ diapozonlu semantik-qrammatik resurslarinin kateqoriyalaçmasina xidmat göstarir. §ahriyarin dilinda semantik-üslubi silqat kasb edan §axamda, qa§masim, se§madi, ke§madi sözlarinin "ç" ila içlanan norvativ vaziyyati da özünü göstarir: Qaharlamib ildirim tak çaxaram (2,45).
Mü§ahidalarimiz göstarir ki, poeziyada istar assimilyasiya, istarsa da dissimilyasiya fonetik hadisalari qrammatik-semantik kateqoriyalaçma zamininda §eir matninin lirik incaliyina, ahangdarligina, melodiyasina xidmat göstarir, qafiya mövqeyinda daha çox tazahür edir. §eir matnlarinda linqvistik ahata dairasina uygunlaçan va rangarang fonetik cildlarda içlanan assimilyativ va dissimilyativ sözlar üslubi imkanlarini da açkarlamaqla yanaçi, alleterativlik da yaradir va semantik vahidlarin yaratdiqlari sas ladlari orfoepik normalara uygun deyim tarzini ayani §akilda nümayi§ etdirir. Poeziya dilindaki assimilyasiya,dissimilyasiya fonetik hadisalari §eir matnlarindaki struktur-forma komponentlari ila funksional-semantik taraflar ila vahdatda tazahür edir, matnin ham forma, ham da mana taraflarini qirilmaz tellarla bir-birina baglayir. Açagidaki bandin üçüncü misrasinda en va dl assimilyasiya tiplari morfoloji saviyyada tazahür edarak darhal diqqati calb edir, -nan (ila qoçmasinin §iva varianti - birgalik mazmununu reallaçdirir - Y.S.) va feil düzaldan -la§ çakilçi morfemlar burada qrammatik-semantik yetkinliya xidmat göstarir: Axi san bilirdin darddi yolda§im, Divar hörmaya da dard oldu da§im. Qoy burda dardimnam qalim, ba§da§im Bu dard sarayimdam meca ayrilim? (11, 26)
Azarbaycan dilinin dialekt va §ivalarina xas olan fonetik hadisalardan biri da yerdayiçmadir va bu hadisa çivalarda ham yanaçi, ham da yanaçi olmayan yerdayiçma çakillarinda özünü göstarir. Poeziya dilinda az-az olsa da, yerdayiçma fonetik hadisasinin müayyan tiplari mü§ühida olunur va onlari açagidaki kimi linqvistik tahlila calb eda bilarik:
rp > pr: Bu tip yerdayiçma Azarbaycan dilinin Qazax, Tovuz, Mugan, Darband dialekt va çivalarinda kiprix, toprax, yaprax, kipri, köprü kimi sözlarda özünü göstarir (4,85).
Azarbaycan dilinin fonetikasindan bahs olunan asarlarda yerdayiçma sözü "metateza" termini ila da ifada olunur va bu fonetik hadisa §eir dilinda az-az mü§ahida olunur. Masalan, dilimizin orfoqrafik qaydalarina göra §eir dilinda metateza hadisasina maruz qalmiç "kirpik sözü "kiprik fonetik tarkibinda yazilir va bu forma vahid qayda hesab olunur: Taleyimin kadar yüklü qatari, Kipriyimim göz ya§isam, ay Hasan (5, 76).
Burada kirpik sözünda r va p samitlari yerlarini dayi§mi§, belalikla da metateza hadisasi ba§ vermiçdir. Sözün tarkibinda r va p qonçu saslardir va bela tip metateza hadisasi Azarbaycan dili çivalarinin fonetik sistemi ^ün xarakterikdir. Türkoloji aspektda yazilan asarlarda da dogru olaraq göstarilir ki, sözüm içimda qom§u va ya uzaq saslarin yer dayi§masi hadisasi da türk dillarinin fonetik sistemi ûçûm xarakterikdir. Çatindam asama dogru primsipi da fonetik hadisada ba§lica rol oymayir. Metateza - yerdayi§ma hadisasi orfoepik normalar asasimda formala§ir. Hamin hadisa naticasinda
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
saslarin ilkin sirasi pozulur. Hadisa sözün ortasinda ba§ verir, sözün tarkibinda fonoloji farq meydana çixif (6, 129). "Yerdayiçma hadisasi, baçlica olaraq, o zaman meydana çixir ki, etimoloji cahatdan söz kökünün sonu gücla samitla bitsin, §akilçi avvalki zaif samitla baçlasin. Bu zaman söz kökü sonu zaif mövqe olduguna göra güclü sas qüvvatli mövqeya, yani §akilçinin avvalina keçmali oluf (7, 91). Yerdayiçma fonetik hadisasi ila bagli söylanilan bu elmi fikirlari onun bütün tiplarina §amil etmak olar.
dy >yd: Bu tip metateza hadisasi Azarbaycan dilinin Qazax, Naxçivan, §amaxi, Ordubad, Mugan, Abçeron dialekt va çivalarinda maydan, bayda fonetik dialektizmlarinda özünü göstarir va §eir dilinda bazi hallarda madyan at adi maydan fonetik tarkibinda içladilir. Mas:, Maydan at belinda çixib daglara, Rusa qan uddurdu qaçaq Nazarali (8, 77).
rh > hr : Bu tip metateza "Azarbaycan dilinin aksar çivalarinda Fahrad, sahrad, mahrum kimi sözlarda ba§ verir (4, 85) va poeziyada Fahrad §axs adinin yaziliçinda orfoepik normaya rast galdik. Mas:, Fahraddagi çapdi, qayalar yardi, §irini Xosrova veran dünyada (8, 103).
Nzticz. Azarbaycan poeziyasinda assimilyasiya,dissimilyasiya, metateza fonetik hadisalarina yaradiciliq prizmasindan yanaçan söz sanatkarlari onlardan maharatla bahralanarak poetik örnaklarinin struktur-semantik taraflarini tanzimlamiç, §eir matnlarinin ritm va semantik tasir dairasini geniçlandirmaya, daha daqiqi, mükammala§dirmaya müvaffaq olmuçlar.
9D9BÎYYAT
1. Kürdoglu Hüseyn. Seçilmiç asarlari. Baki, "Sabah", 2011, 403 s.
2. Baylarova A. Konnotasiyanin tadqiqinda linqvokulturoloji yanaçma // Filologiya masalalari, 11, 2018, s. 3-9.
3. Baylarova A. Linqvokulturoloj i kontekstda konnotativ mana // Dilçilik institutunun asarlari. Baki, 2018, № 2, s.212-226.
4. Колесов В.В. Концепт культуры: образ - понятие - символ, Вестник Ленинградского университета, 1992, № 2, с.14-21.
