AZƏRBAYCAN VƏ İNGİLİS DİLLƏRİNDƏ FONOLOJİ PARALELİZMİN LİNQVOPOETİK XÜSUSİYYƏTLƏRİ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

Научен вектор на Балканите. 2021. Т. 5. № 2(12) abbasova gulanbar rza ISSN print: 2603-4840; ISSN online: 2683-1104_AZPRBAYCAN VP iNGiLiS DiLLQRiNDQ FONOLOJi ...

T ТПР 811 111-512 162 Г?А~7ГйСП52021 Контент достъпен според лицензиата CC BY-NC 4.0

О ±1.111 JIZ.IOZ |(cc) 4jCs) Iflns is an open access article uifler the CC BY-NC 4.0 license

DOJ. | (j 34671/SCH SVB 2021 0502 0004 lfcae3MI^ehttps://creativecoinmons.org/licenses/by-nc/4.0/)

AZPRBAYCAN VP iNGiLiS DiLLPRiNDa FONOLOJi PARALELiZMiN LiNQVOPOETiK XUSUSiYYPTLPRi

© Muallif (1эг) 2021

ORCiD: 0000-0003-0895-5613

ABBASOVA Gulanbar Rza, ingilis dili kafedrasinin muallimi Baki Dovlat Universiteti (1148, Azarbaycan, Baki, Z.Xalilov, 23, e-mail: [email protected])

Xulasa. Maqala Azarbaycan va ingilis dillarinda fonoloji parallelizm yaratmaq yollarindan bahs edir va Fonoloji parallelizmlarin yaranmasinda har iki dilda ox§arliqlar va farqli cahatlar analiz edilir. Farqli tipoloji qurulu§a malik har iki dilin mumkun farqlarina baxmayaraq, sas ahangla§masi, qafiya va alliterasiya fonoloji parallelizmin asas novlari kimi qeyd edilmi§ va bu novlari qeyd olunan dillardaki poetik numunalarla g6starilmi§dir. Fonolji parallelizmin linqvopoetik xususiyyatlarini oyranmak ugun fonoloji parallelizmlarin novlari ila bagli adabi matnlar geni§ tadqiq olunmu§dur. Azarbaycan va ingilis dillarinda sas ahangla§masi fonoloji parallelizmin formala§masinda asas yollardan biridir. Har iki dilda sas ahangla§masi alliterasiya, assonans va qafiya kimi ox§ar saslarin takrari vasitasila formala§an fonoloji parallelizmlarin yaranmasina xidmat edir. Onun fonolji parallelizmi yaratma va guclandirma kimi xususiyyatlari vardir. Bu xususiyyatlar har iki dilda fonoloji parallelizmlari ara§dirmasi ila yana§i sas ahangla§masinin novlarinin oyranilmasina da komak edir. Qafiya va alliterasiya da fonoloji parallelizmlarin yaranmasinda muhum rol oyanyirlar. Onlarin har iki qeyd olunan dillara maxsus poetik numunalar asasinda analiz olunmu§dur.

Afar sozlar: fonoloji paralellik, sas harmoniyasi, linqvopetik xususiyyatlar, qafiya, alliterasiya.

LINGUOPOETIC FEATURES OF PHONOLOGICAL PARALLELISM IN AZERBAIJAN AND ENGLISH

© The Author(s) 2021

ABBASOVA Gulanbar Rza, teacher of English department Baku State University (1148, Azerbaijan, Baku, Z.Khalilov, 23, e-mail: [email protected])

Abstract. The article deals with possible ways of creating phonological parallelism in the Azerbaijan and English languages. It analyzes how similar and different ways are possible in these languages. On the other hand, there has recently been a strong focus in historical linguistics on the development of quantitative methods for comparing and classifying languages and these have tended to be applied to problems of the languages such as Azerbaijani and English that have different typological structure. In spite of the possible differences of both languages sound patterning, rhythm and alliteration are noted as the main types of phonological parallelism. In the article these types of phonological parallelism have been illustrated with poetical samples of the stated languages. In order to learn linguopoetic features of phonological parallelism literary texts concerning on the types of phonological parallelism have been widely investigated. In Azerbaijani and English sound patterning is one of the main ways of forming phonological parallelism. In both languages sound pattering serves to create phonological parallelism that is formed by means of the repetition of similar sounds as in alliteration, assonance and rhythm. Sound patterning is considered as the use of sounds in syllables in words which are close enough to be one another in space or time to be perceived by readers or listeners. So, it has the features of creating and strengthening phonological parallelism. These features aid to find out types of sound patterning and their use by means of investigating phonological parallelism in both languages. Rhythm and alliteration also play crucial roles in the research of phonological parallelism. Both of them have been analyzed by means of poetic samples belonging to stated languages. In this article, we outline our attempts to address the question of the differences and similarities of rhythm and alliteration in both languages using quantitative methods.

Keywords: phonological parallelism, sound pattering, linguopoetic properties, rhythm, alliteration.

ЛИНГВОПОЭТИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ФОНОЛОГИЧЕСКОГО ПАРАЛЛЕЛИЗМА В АЗЕРБАЙДЖАНСКОМ И АНГЛИЙСКОМ ЯЗЫКАХ

© Автор(ы) 2021

АББАСОВА Гуленбар Рза, преподаватель кафедры английского языка Бакинский государственный университет (1148, Азербайджан, Баку, З. Халилова, 23, e-mail: [email protected])

Аннотация. В аннотации обсуждаются способы создания фонологического параллелизма в азербайджанском и английском языках. В формировании фонологических параллелизмов анализируются сходства и различия в обоих языках. Несмотря на возможные различия между двумя языками, которые имеют разные типологические структуры, звуковые паттерны (анг. Sound patterning), рифма и аллитерация отмечены как основные типы фонологического параллелизма. В статье эти типы фонологических параллелизмов проиллюстрированы поэтическими примерами на указанных языках. Для изучения лингвопоэтических особенностей фонологического параллелизма широко изучались художественные тексты, относящиеся к типам фонологических параллелизмов. Звуковая гармония в азербайджанском и английском языках - один из основных способов формирования фонологического параллелизма. Звуковая гармония в обоих языках служит для создания фонологических параллелизмов, образующихся за счет повторения похожих звуков, таких как аллитерация, ассонанс и рифма. Он имеет такие функции, как создание и усиление фонологического параллелизма. Эти особенности, наряду с изучением фонологических параллелизмов в обоих языках, также помогают изучать типы звуковой гармонии. Рифма и аллитерация также играют важную роль в формировании фонологических параллелизмов. Оба они анализируются на поэтических примерах, относящихся к указанным языкам.

Ключевые слова: фонологический параллелизм, звуковая гармония, лингвопоэтические особенности, рифма, аллитерация.

Metodologiya nazardan ara§dirmaqdir.

Maqalanin maqsadlarinin formla§masi. Bu tadqiqatin Maqalanin vazifalari. maqsadi farqli tipoloji qurulu§a malik olan Azarbaycan va - fonoloji paralelizm terminina takca dilgilik elementi ingilis dillarinda fonoloji paralelizmi linqvopoetik noqteyi- kimi yox, hamcinin poeziyada axiciliq, rabitalilik yaradan

ABBASOVA Gulanbar Rza

LINGUOPOETIC FEATURES OF PHONOLOGICAL ..

Scientific Vector of the Balkans. 2021. Vol. 5. № 2(12)

ISSN print: 2603-4840; ISSN online: 2683-1104

termin kimi ara§dirmi§dir;

- dilgilik elementi olan fonoloji paralelizmi poeziyadan gatirilmi§ adabi numunalarda ara§dirilmi§ va dilgilik elementlari poeziyada tatbiq edilmi§dir;

- farqli tipoloji qurulu§a malik olan ingilis va Azarbaycan dillarinda olan fonoloji paralelizmi ara§dirmi§ va poeziyadan gatirilan numunalarla ortaq va farqli xususiyyatlar ortaya gixanlmi§dir;

Tadqiqatda istifada olunan metod, usullar va texnologiya.

Taqdim olunan i§da a§agidaki usullardan istifada edilmi§dir:

1) umumi elmi metodlar: sistem yana§masi, metodlar, tahlil, umumilaijdirma, muqayisa;

2) empirik tadqiqat metodlan: har iki dila maxsus olan poeziyadan gatirilan numunalarin mu§ahidasi, tasviri, onlann sas sisteminin, artikulyasiyasinin tahlili, kamiyyat metodu ila verilanlarin emali.

Nazari tahlil metodu nazardan kegirilmi§ movcud baxi§lan muzakira etmak ugun tatbiq edilmi§dir. Olda edilmi§ eksperimental malumatlann tafsirinda linqvopoetik xususiyyatlari muayyanla§dirmak ugun akustik analiz metodu istifada edilmi§dir.

dlda olunan elmi naticalarin tam asaslandirilmasi ila asas tadqiqat materialinin taqdimati. Sarbast §eir va ya lirik poeziyani arsaya gatiranda §eira axiciliq, ritmiklik gatiran alternativlar axtararkan poeziyada §eirin olgularini muayyanla§dirmak va ya onun formal qafiyalandirmasi ugun lazim olan asas qafiyalandirma tarzlarinin daha dolgun alda olunmasi, hamginin §eira alava guc qatmaq istayi diqqati fonologiyaya yonaldir. Fonologiya poeziyada §eirlar va sozlar arasindaki sasla bagli nuanslann qar§iliqli alaqasini gostaran va §eiriyyatda nazara alinmasi lazim olan an muhum element olan fonoloji paralelizmlari ozunda ehtiva edir.

Fonoloji paralelizmlar eyni va yaxud ox§ar saslarin takrandir. Onlarr saslarin paralelliyindan yaranir. iki nov fonoloji paralelizm var. ingilis adabiyyatinda fonoloji parallelismlarin an gox i§lanan novu qafiya va alliterasiyanin timsalinda hecanin avvalinda va sonundaki kimi rabitali saslarin yigimidir. Qafiya va alliterasiyada individual saslar ba§qa individual saslarla paralella§ir va ya kigik rabitali sas ahangla§malari oz novundan olan saslarla paralella§ir. §eirda qafiyalarin aksariyyati satrin sonunda ozunu gostarsa da, bazan bu satrin daxilinda paralel sozlardan kanarda olmaqla da mu§ahida edila bilir. Bazi adabi ananalarda sistematik §akilda inki§af etmi§ fonoloji paralelizmlarin ba§qa bir novu da movcuddur. Bu sas ahangla§masi adlanan iki daha uzun va alaqasiz saslarin ardicilligidir.

"Paralelizm va siyasi dilin aspektlari" adli maqalada mualliflar fonoloji paralelizmlarin 4 novunu farqlandirir. Bunlar sozlardaki ilkin samit saslarin takran hesabina ba§a galan alliterasiya, muxtalif sozlarda eyni sait saslarin takran assonans, cumlada eyni hecalarin takrari olan qafiya va qafiyali elementlarin takran olan olgudur. [3]

Sozun avvalinda, sonunda, bazan isa ortasinda mu§ahida edilan alliterasiya isa fonoloji paralelizmlari yaradan asas xususiyyatlardandir. Beowulf asarinda "hot-hearted Beowulf was bent upon battle" misrasinda "bent and battle" alliterasiyadir. Eyni samit saslarin bir satirda bir nega dafa takrari yani konsonans paralelizm yaradan vasitalardandir. Bu zaman samitlar sozlarin har hansi bir hissasinda konsonans yarada bilar.

Fonoloji parallelizmlarin meydana galmasinda sas ahangla§malari boyuk rol oynayir. Sas ahangla§malari sozlarda dinlayici va oxucu tarafindan bir-birina zaman va makan baximindan kifayat qadar yaxin olaraq qavranilan hecalar arasinda exo formasinda formala§ir (masalan, bir-birina yaxin va ya bir-biri ila eyni sirada va muxtalif siralarda eyni yerda). Odabi tanqidin yerli sas ahangla§malarinin xususi novlarina aid edarak istifada etdiyi muxtalif adlar paralelizm va takririn farqli novlari ugun sadaca §arti yarliqdir. Exonun tabiati uygun hecalann C-V-C qurulu§undaki elementlarin ox§ar olduguna i§ara edarak tadqiq oluna bilar. Azarbaycan dilinda sas ahangla§malarinin novlari fonetik saviyyada badii uslubun gostaricilari kimi ba§a du§ulur. Sas ahangla§malari

özünü alliterasiya, assonans, konsonans, qafiya, tars qafiya va pararaym saviyyasinda göstarir va fonoloji paralelizmlarin yaranmasini §artlandirir.

Ahangla§manin paralelizmi yaratma va güclandirma kimi xüsusiyyatlari var. Bu halda eyni saslar asasinda bir-birlari ila alaqalandirilan sözlar onlarin manasi baximindan da alaqalandirilacakdir (Adatan olarin ox§ar va ya farqli manalari olur). Bu texnika poeziyanin bazi növlarinda (mas., Avqustian §eiri) zarafatlarda va reklamgiliqda gox rast galinir. M.Montqomeri hammüalliflarla birlikda yazdigi "ingilis adabiyyati öyranan talabalar ügün takmilla§dirilmi§ oxuma bacanqlari" kitabinda "chalk and cheese" va " "cash and carry" bu ifadalar sirasinda qeyd edir va alava olaraq Romantik poeziyada bu fikra nümuna kimi Bleykin "marks of weakness, marks of woe" ifadasini da nümuna gatirir. [2, s.117]

Sas ahangla§malarinin növlari Azarbaycan dilinda fonetik saviyyada badii üslubun göstaricilari ila ox§arliq ta§kil edir. Azarbaycan dilinda fonetik hadisalar kimi göstarilan ingilis dilinda isa sas ahangla§malarinin növlari kimi ayird edilan bazi hadisalar vardir. Müasir Azarbaycan dilinda fonetik hadisalar bunlardir: Uyu§ma (assimilyasiya), Farqla§ma (dissimilyasiya), Sasartimi (proteza), Sasdü§ümü (eleziya), Yerdayi§ma (metateza).

Ligin taqdim etdiyi tasviri (1969) inki§af etdirarak va Azarbaycan dilinda mövcud olan fonetik hadisalar isa müqayisa edarak a§agidaki sas ahangla§malarinin növlari qeyd eda bilarik:

Alliterasiya (C-V-C) -Uyu§ma söz daxilinda yaxin va ya yana§i galan saslarin birinin digarina tasir etmakla maxrac va akustik cahatdan uygunla§masidir. Sözün avvalinda, sonunda, bazan isa ortasinda mü§ahida edilan alliterasiya isa fonoloji paralelizmlari yaradan asas xüsusiyyatlardandir. Otrafindaki sözlarin ilk samitlari va ya samit klasterlari olan saslarin takraridir (mas, "beat", "big", "back"). Alliterasiya söz daxilinda ilk vurgulu hissalarin takrari olduqda da yarana bilir ("agression", "ungrateful" va s.). Azarbaycan dilinda uyu§ma hadisasinin müxtalif tazahür formalan vardir: tasadüfi uyu§ma, daimi uyu§ma; tam uyu§ma, natamam uyu§ma; irali uyu§ma, geri uyu§ma.

Assonans (C-V-C) - yaxinliqdaki sözlar daxilinda yerla§an xüsusila vurgulu hecalarda eyni sait sasin takrari ila mövcüd olur. Bela ki, "light" sözü "wide" va "sign" sözü ila assonasdir. Eyni, yaxud eynicinsli sait saslarin cümlada va ya matnda takrarina asaslanan assonans saitlarin ahangi güclü olan türk dillari ügün olduqca saciyyavidir. ingilis dili ügün xarakterik olmayan bu hadisa türk dillarinda üg formada tazahür edir: 1) qalinliq- incalik, 2) dodaq-damaq, 3) qapali-agiq. Saitlar ahanginin möhkamliliyi, davamliligi mahz bu cür goxpillalik, goxspektrliya asaslanir.[1, s.31]

Nasiminin ham alliterasiya, ham da eyni sait saslarin takrari ila xarakteriza olunan assonansdan istifada edarak yaratdigi paralelizmlara a§agidaki qazal nümunasinda nazar salaq:

"Al ila ala gözlarin aldadi aldi könlümü, Alina bax al edar, kimsa iri§maz alina". Konsonans (C-V-C) - yaxinliqdaki sözlarin sonuncu samitlarinda va ya samit birla§malarinda olan saslarin takraridir. Eyni samit saslarin bir satirda bir nega dafa takrari yani konsonans paralelizm yaradan vasitalardandir. Bu zaman samitlar sözlarin har hansi bir hissasinda konsonans yarada bilar. Qeyd etmak lazimdir ki, bazi tanqidgilar mübahisa edirlar ki, konsonans terminin istifadasi o zaman özünü dogruldur ki, "read" va "ride" sözlarindaki kimi ham ilk, ham da son samitlar takrarlanir. Bir tarafdan bazi alimlar bunu pararaym (pararhyme) adlandirir. A§agidaki §eirda 'r', 'd' and 'I' saslarina nazar salaq: Great, or good, or kind, or fair, I will ne'er the more despair; If she love me, this believe, I will die ere she shall grieve; If she slight me when I woo, I can scorn and let her go; For if she be not for me,

Научен вектор на Балканите. 2021. Т. 5. № 2(12)

ISSN print: 2603-4840; ISSN online: 2683-1104

ABBASOVA Gülanbar Rza AZ3RBAYCAN V3 ÎNGÎLÎS DÏLLORÏNDO FONOLOJi ...

What care I for whom she be?" ("Shall I Wasting in Despair" by George Wither) Konsonans baçqa bir xüsusi hall "sibilans" adlanan "s" va "§" kimi novlü (sürtünan) samitlarin olmasidir.

Tars qafiya (C-V-C) - yaxinliqdaki sözlarin ham ilkin samit va ya samit birlaçmalari, ham da sait saslarinin takrar olunmasidir. "Cash" va " carry" va ya "stand" va "stamp" sözlarinda tars qafiya mövcuddur.

Pararaym (C-V-C) - yaxinliqdaki sözlarda ham ilk, ham da son samit saslarin va ya samit saslarin birlaçmalarinin takrarindan yaranir. "Send" va "sound" va ya "beat" va "bite" sözlarinda pararaym mü^ahida edirik.

Qafiya (C-V-C) - Eyni sasli sözlarin takrari saslanmada qafiyanin olmasi ila paralelizm yaradan vasitalar sirasindadir. Fonetik tarkibca saslarin hamahang olmasi çeira xüsusi gözallik, ahang, aydin forma verir. Qafiya çeirda beytlarin va ya misralann son söz va ya saslarinin uygunlugu, hamahangliyidir va yaxinliqdaki sözlarda son samit saslari va ya samit saslarinin birlaçmalari va sait saslarin takrarindan yaranir.

Azarbaycan dilinda qafiyalanma dayagin xüsususiyyatina va sözlarin quruluçuna göra olmaqla iki formada mövcud olur. ingilis dilinda qafiya nazm asarinin misralari daxilinda (bu "daxili qafiya" adlanir) va ya sonunda (son qafiya) mövcud ola bilir. Qafiya termini bazan "action pack" söz birlaçmasi kimi cümlanin sonunda olmayan V-C (sait-samit) birlaçmalarinin takrarini tasvir etmak üçün istifada olunur. R. Kiplinqin "Cangallik kitabi" asarindan olan eyni sasli sözlarin takrari hesabina yaranan açagidaki qafiya nümunasina nazar salaq:

For the strength of the Pack of the Wolf, And the strength of the Wolf is the Pack. Azarbaycan dilinda sas ahanglaçmasi yaradan qafiyanin növlari muxtalifdir. Bazi adabiyyatlarda isa zangin (tam, uzun) va yoxsul (natamam, qisa), normal va qulaq, misrasonu va daxili, cinas va adi, radifli va radifsiz va s. qafiya növlari farqlandirilir [4. s.10]. Onlar sirasinda radif va cinas an geniç yayilmiç növlari sirasindadir. Radif har beytin axirinda qafiyadan sonra takrar edilan söz va ya söz birlaçmasina deyilir. Misra sonunda ahangdar va ardicil suratda saslanan bela sözlar oxucunun diqqatinin konkret bir matlab üzarinda camlaçmasinda, badii asardan natica çixarmaqda mühüm rol oynayir. Açagidaki çeira nazar salaq: Dövlatü iqbalü malin axirin gördüm tamam, Ha§matü cahü calalin axirin gördüm tamam, Zülfü ruyü xattü xalin axirin gördüm tamam, Hamdami-sahibcamalin axirin gördüm tamam, Ba§adak bir hüsnü surat, qaddü qamat görmadim. (M.P.Vaqif

Banda diqqat etsak, görarik ki, «malin», «calalin», «xalin», «sahibcamalin» kimi möhkam qafiyalardan sonra galan va har misrada takrarlanan «axirin gördüm tamam» sözlar radifdir.

Tadqiqatin naticalari. Yuxarida göstarilan nümunalardan bela naticaya galmak olar ki, Azarbaycan va ingilis dillarinda fonoloji parallelizmlarin yaranmasinda qafiya, alliterasiya, o cümladan sas ahanglaçmalari asas rol oynayirlar. Har iki dilda oxçar saslarin alliterasiya, assonans, qafiya va saslanma yolu ila takrari hesabina yaranan fonoloji paralelizmlarin asas hissasi sas ahanglaçmalari hesabina baça galir. Ahanglaçmanin isa paralelizm yaratma va güclandirma kimi xüsusiyyatlari mövcuddur. Bu xüsusiyyatlar sas ahanglaçmasinin növlarini va onlarin içlanma maqamlarini tadqiq edarak har iki dilda olan fonoloji parallelizmlari öyranmaya kömak etmiçdir. Maqaladan bela naticaya galmak olar ki, har iki dilda sas ahanglaçmasi, qafiya, alliterasiya va digar növlar fonoloji parallelizmlari yeni aspektdan araçdirmaga, onlarin linqvopoetik xüsusiyyatlarini öyranmaya, bu sahada biliklarin takmillaçdirilmasina kömak edir.

Bu istiqamatda galacak tadqiqaqtlarin perspektivlari. Olda edilan malumatlar praktik ahamiyyata malikdir. Galacakda açagidakilar ^ün istifada edila bilar:

ingilis va Azarbaycan dillarinin linqvopetik xüsu-

siyyatlarinin oyranilmasi, bu dillarda fonoloji paralelizm yatanmasinda lazim olan asas elementlarin a§adinlmasi baximindan vacibdir.

Tadqiqat uzunmuddatli tasir gostaracakdir, gunki tatbiq olunan mahsullar toplandi, analiz edildi va muqayisa etmak ugun ugurla istifada edila bilan sistemla§dirilmi§ obyektiv malumatlar alda edildi.

REFERENCES:

1. Aliyeva D.R. Stylistic technologies in Russian-language art of Turkic peoples, Baku State University news, N1, 2008. Humanities series. p.30-35

2. Martin Montgomery, Alan Durant, Nigel Fabb, Sarah Mills, 2000, Ways of Reading: Advanced Reading Skills for Students of English Literature, London andNewYork/ 2nd edition.

3. Riyadh T. Al-Ameedi, Razzaq N. Mukhef Aspects of Political Language and Parallelism, Journal of Education and Practice, ISSN 22221735 (Paper) ISSN 2222-288X (Online), Vol.8, No.34, 2017. https://core. ac.uk/download/pdf/234641269.pdf

4. Shirvani Adilli, issues of form in Azerbaijani poetry, Baku, 2014, 144 pages, «Science and Education».

5. https://www.researchgate.net/publication/230612849_The_sound_ patterns_of_Englishes_Representing_phonetic_similarity

Received date: 23.01.2021

Revised date: 28.03.2021

Accepted date: 27.05.2021