О генезисе «Хамса» Низами Гянджеви и Алишера Навои Текст научной статьи по специальности «История и археология»

Y.A. Gasimbeyli.

E-Mail: [email protected]

Nizami Gancavi va 3li§ir Navai "Xamsa"larinin iimum^arq va umumturk manbalari

UDC: 5716.01;5717.01

Гасымбейли Яшар Аликулу.

О генезисе «Хамса» Низами Гянджеви и Алишера Навои

Рассматривается литературное творчество Н. Гянджеви и А. Навои, сыгравших решающую роль в формировании национальной азербайджанской и узбекской литератур. Делается сравнительный анализ литературных, религиозных и философских истоков творчества художников словесности мусульманского Востока. Отмечается факт, что одним из этапов в истории общетюркской художественной мысли является переход к исламо-эрузской поэтике в XIII-XV вв. Ярким представителем этого этапа является Навои. Литературно-эстетические и социально-философские источники «Хамса» Навои, признаны вершиной тюркской средневековой литературы. Поэтическое наследие Гянджеви также рассматривается в свете литературных традиций А. Дехлеви, А. Джами, Мевлана Лутфи, Гейдар Херезми, Дурбек и других видных классиков эпохи.

Ключевые слова: А. Фирдовси, Юсиф ХасХаджиб, Н. Ганджеви, А. Дехлави, А. Джами, А. Навои, Кутб, Гейдар Харезми, Мевляна Лютфи.

Gasymbeyli Yashar Alikulu.

On the genesis of "Hamsa" by Nizami Ganjavi and Alisher Navoi

The article «On the genesis of «Khamsa» by Nizami Ganjavi and Alisher Navoi» examines the work of poets who played a decisive role in the formation and development of the great Azerbaijani and Uzbek poets Nizami Ganjavi and A. Navoi as an artist For the first time, a comparative analysis of the origins and literary, religious and philosophical sources of creativity of two great artists of the East is carried out. It is emphasized that Eastern and Western cultures coexist in the formation of the work of Nizami Ganjavi. It is clear from the above analysis that Nizami was inextricably linked with the great works of art that came after him, as well as with the majestic sacred written monuments that preceded him.

The next stage in the history of common Turkic artistic thought is the transition to Islamic-Eruz poetics in the 13th-15th centuries, and the most prominent representative of this stage is the great Uzbek poet A. Navoi. Considering that during this period the process of transition of Turkish poets from traditional and native syllabic poetry to Arabic-Persian poetics took place, it can be imagined that A. Navoi's predecessors fulfilled an extremely responsible national task. At the same time, the main literary-aesthetic and socio-philosophical sources of Navoi's Khamsa, considered the highest peak of Navoi's creativity and the Turkic-speaking classical epic in general, are examples of the epic that arose in this period after the monuments of Persian verbal art. Along with oriental classics such as N. Ganjavi, A. Dehlevi, A. Jami and others, Qutb, Mevlana Lutfi, Heydar Kherezmi, Durbek and other famous artists played a decisive role in the development of the Turkic-speaking artistic thought and they were powerful predecessors of the great Navoi.

Keywords: A. Firdovsi, Yusif Khas Hajib, N. Ganjevi, A. Dehlavi, A. Jami, A. Navoi, Qutb, Heydar Kharezmi, Mevlana Lutfi.

Nizami Gancavi va 9li§ir Navai "Xamsa"larinin genezisindan va badii fikir tarixindaki movqeyindan bahs edarkan, qeyri-ixtiyari olaraq, onlarin hansi manbalardan na§at etdiyi barasinda dti§tinmali oluruq.

Navai "Xamsa"sinin salaflari haqqinda elmda malumatlar aydin va yetarincadir; ilk novbada N.Gancavi "Xamsa"si, 3mir Xosrov Dahlavi va 3bdtirahman Caminin "Xamsa"lari. Bu manbalar sirasina ttirk xalq §ifahi eposu

nümunalarini da alava etmak zaruridir. Amma N.Gancavi "Xamsa"sinin ilk asas qaynaqlari ila bagli adabiyyat§ünasliq elminda mühüm va zaruri malumatlar o qadar da fox deyil. Bütün adabiyyat§ünaslar Nizami "Xamsa"sinin istinad manbalar sirasinda ilk olaraq, 3.Firdovsinin "§ahnama"sini ni§an verirlar. Haqiqatan, boyük farsdilli sanatkarin ozünün salafi olmasi barasinda Nizaminin da etiraflari movcuddur. Bir sira §arq§ünas va Nizami§ünaslar "Xamsa"nin meydana galmasinda Azarbaycan va dünya xalqlannin, o cümladan türk xalqlarinin, bir sira ba§qa §arq xalqlarinin asatir va afsanalari, §ifahi eposunun da mühüm rol oynadigini qeyd etmi§lar; V. Bartold, Y. Bertels, N. Konrad, A. §erbak, A. Zayofkovskiy, H. Arasli, A. Hayitmetov, Q. Beqdeli, A. Taqircanov, V. Zahidov, E. Rustamov, N. Mallayev, M. Rasulzada, H. Arasli va ba§qalari problema müxtalif aspektlerdan yana§mi§, "Xamsa" hadisasinin ümumdünya ahamiyyatini afmaga say gostarmi§lar. Bizca, Nizaminin salaflari problemina daha geni§ müstavida yana§maq maqsada uygundur. Xüsusan, ba§ariyyyatin badii tafakkürü tarixinda yazili va §ifahi epos nümunalarinin halledici ahamiyyata malik oldugunu nazara alsaq, eyni zamanda, ümuman, soz sanatinin inki§af tarixinin, asasan, mohta§am epos abidalarinin mahiyyati va dayari ila müayyanla§diyini yadimizda saxlasaq, bu masalanin na qadar mühüm ahamiyyat kasb ediyini tasavvür etmi§ olanq. Bu noqteyi-nazardan Nizamiya qadarki donamda, yani bizim eranin min iki yüz ili va eradan avvalki yüzilliklar arzinda yaranmi§ hansi mohta§am epos nümunalari movcud idi va Nizami onlarin hansilari ila tani§ ola va yaradiciliq qaynagi kimi istifada eda bilardi? Dünya adabiyyatinda biza malum olan bu cür epos nümunalarinin sayi o qadar da fox deyil; Homerin ma§hur "iliada" va "Odisseya"si, "§ahnama" va "Qutadqu bilik" va s.

N. Gancavi oz ma§hur dastanlarini qalama alarkan hamin movzularla bagli adabi-tarixi, dini-falsafi va ictimai-siyasi mazmun da§iyan materiallan toplami§, onlarla yaxindan tani§ olmu§dur. Dahi §airin motabar tadqiqatfilarindan biri Mammad 9min Rasulzada bu münasibatla a§agidakilan qeyd edir: "9sarlarda yazdigi müqaddimalardan fixan malumata gora, Nizami qadim dillardan pahlavi, nasturi, yahudi dillarini da bilirmi§. O oz poemalari üfün topladigi materiallari adi

va geni§ sada qaynaqlardan deyil, qeyd edilmi§ qadim dillardaki maxazlardan daqiq ara§dirmalar vasitatasi ila alda etdiyini biza anlatmi§dir". [Rasulzada, 1991, s. 37]. Nizaminin bir fox ba§qa tadqiqatfilari da onun arab-fars va türk dillarindan ba§qa daha bir ne?a dili, o cümladan, qadim irbani va yunan dillarini mükammal suratda bildiyini vurgulami§lar. Dahi §airin dünyanin bir sira oz dovrü üfün nüfuzlu va madani dillarini bilmasi onun asarlarinin qaynaqlari va manbalari barasinda tasavvürlarimizin daha da geni§lan-dirilmasini talab edir. Bu masalalara darindan nüfuz edan M.9. Rasulzada oz ma§hur monoqrafiyasinda a§agidaki vurgulayir: "Nizaminin yüksak tahsil almasi onun asarlarindan va müasirlari tarafindan ona "Hakim" ("Boyük bilici", "müdrik") laqabinin verilmasindan da aydin gorünür. XII asrin "ürfan sahalarinin hamisindan asarlarinda alamatlari gorünan bu ensiklopedik bilikli adamin islam elmlari ila yana§i yunan falsafasinin bütün hissalari ila yaxindan tani§ olub bahralandiyi he? bir §übha dogurmur. "Ískandarnama"da bütün taninmi§ yunan filosoflarinin hamisini "dani§diran" §air onlarin "Dünyanin yarani§i" haqqindaki fikir sistemlarini ozünamaxsus §eir dili ila xülasa etmi§dir. Bundan alava §air tarixa, dinlara, hikmata, handasaya, riyyaziyyata, astronomiyaya, sehriyyat va asatira dair geni§ malumatlara sahib oldugunu da gostarmi§dir". [Rasulzada, 1991, s. 36]. Masalan, boyük §air musiqi alamina darindan bagliligini "Xosrov va §irin" dastaninda "Barbadin Xosrov Parviza faldigi otuz mahninin ustaliqla harasini bir beytda tasvir etmasi ila", qadim adabiyyat va ravayatlara baladliyini isa "Kalima va Dimna" tamsillarinin qirxini 40 beyta sigdirmasi ila, oz asarlarinda islam elmlarinin tarixini va darinliklarini darindan manimsadiyini, "Qurani-Karim", hadis, peygambarin tarcümeyi-hali va onun haqqindaki ravayatlardan bol-bol istifada ila" eyni zamanda, astronomiya elmini va ulduzlar alamini yax§i bildiyini isa "Macnunun ulduzlara oz vaziyyatini pe§akar bir alim kimi §arh etmasindan" anlayiriq [Rasulzada, 1991, s. 37].

N. Gancavi "Xamsa"sinin man§ayin-dan bahs edarkan M.9. Rasulzadanin dahi §airin ma§hur dastanlari haqqindaki fikirlari onamlidir: "Nizami-dan avval "Xosrov va §irin", "Yeddi gozal", "Leyli va Macnun"

í

poemalannin móvzulari qadim kitablarda, qisman arab dilinda nazm halinda, qisman da farsea, pahlavica va arabca nasr §aklinda móvcud idi. Nizami ilk dafa olaraq onlari ózünamaxsus sanatla nazma ?akmi§ va rangarang §eirlarda canlandirmi§dir" [Rasulzada, 1991, s. 71]. "Xamsa"dan avval yaradilmi§ an móhta§am epos nümunalarindan biri - "§ahnama"nin müallifi haqqinda Nizami hami§a yüksak tariflar sóylami§ va ondan hórmat-ehtiramla sóhbat a?mi§dir. Nizaminin Firdovsi yaradicili-gina münasibati górkamli Nizami§ü-naslar tarafindan xüsusi qeyd edilmi§dir: "Nizami asarlarinda Firdovsidan sóz a?mi§ va dafalarla onu yad etmi§dir, ?ünki i§ladiyi móvzular ilk dafa Firdovsi tarafindan toxunulmu? móvzulardir". [Rasulzada, 1991, s. 75]. N.Gancavi "Xamsa"sinin ótan yüzildaki an górkamli tadqiqat?ilari M.9. Rasulzada, Y.E. Bertels va akademik Hamid Arasli dahi sanatkarin adabi-manavi man§ayi va manbayi haqqinda daha mühüm va qiymatli malumatlar taqdim etmi§lar. Nizaminin yalniz §arq tarixi, dinlari, falsafasi, mifologiyasi va estetikasi ila deyil, ham da Qarb madaniyyati ila darindan bagliligi barasinda onlar ciddi mülahizalar irali sürmü§lar. Bu baximdan M.9. Rasulzadanin ózünün va Y.E. Bertelsa istinadan sóyladiyi fikirlari diqqata layiqdir. M.9. Rasulzada yazir: "§airin adabi irsina galinca Bertels, har §eydan avval, §arq ila Qarb madani ananalarinin Nizamida qar§ila§digina, bir-birina qari§digina i§ara edir. Nizamidan avval Yaxin §arq adabiyyatinda Qarbin tasir va ya izlarinin oldugunu he? kim inkar eda bilmaz". [Rasulzada, 1991, s. 92]. Nizamida Qarb madaniyyati izlarini ara§dirarkan müallif Y.E. Bertelsdan a§agidaki mülahizalari iqtibas edir: "X-XI asr §airi Ünsürida qadim yunan dastanlarinin bir sira izlari vardir. Lakin he? kim, bu móvzu baximindan, Nizami qadar alveri§li §araitda olmami§dir. O, iki madaniyyatin tam qar§ila§digi cografi bir móvqeda ya§ami§dir. Bu kimi alveri§li §arait isa ba§qalarina he? nasib olmami§dir". [Rasulzada, 1991, s. 92]. Haqiqatan, Nizami "Xamsa"sinda, xüsusan, "Ískandarnama"da müallif qadim yunan madaniyyatina, elmina va falsafasina na daracada yaxindan balad oldugunu maharatla nümayi§ etdirir. Nizaminin Yunanistan dini-tarixi va adabi-falsafi manbalari ila yaxindan tani§ligi

barasinda akademik H. Araslinin elmi mü§ahida va dü§üncalari diqqati ?akir: "Nizami yunan xalqina, onun qadim madaniyyatina va tarixina da yaxindan balad olmu§dur. §air yunan xalqinin ba§ariyyat tarixina ?ox zangin va qiymatli hadiyyalar verdiyini, Yunanistanin vaxtila madaniyyat be§iyi oldugunu da góstarmi§dir.

Nizami qadim yunan filosoflarindan Aristotelin, Platonun va ba§qalarinin falsafi irsini yax§i bilirdi. §airin bir sira yunan sózlarini i§latmasi, Yunanistan tarixindan malumat verdiyi zaman arab manbalarinin va iran maxazlarinin dediklarini anmasi onun yunan dilina balad oldugunu, bu dilda yazilmi§ asarlarin orijinalindan istifada etdiyini taxmin etmaya da imkan verir. Nizami yunan xalqinin tarixinda iskandara aid olan bütün badii va elmi asarlarla da yaxindan tani§ olmu§, iskandarin safarlarini da düzgün óyranmi§dir" [Arasli, 1998, s. 224].

Nizami Gancavi "Xamsa"sinin, yuxarida qeyd etdiyimiz kimi, Qarb va §arq manbalari haqqinda rus, Avropa, iran, Türkiya va ólkamiz alimlarinin fikirlari kifayat qadardir. Amma dahi Azarbaycan §airinin Türküstan, xüsusan da, §arqi Türküstan, bazi manbalarda góstarildiyi kimi, £in Türküstani ila yaradiciliq alaqalari barasinda isa elmi münasibat va mülahizalar o qadar da zangin deyil. Masalan, N.Gancavinin ózündan avvaki iki bóyük epos abidasi ila - "§ahnama" ila alaqalari haqqinda elmi dü§üncalar móvcud olsa da, amma "Qutadqu bilik"a münasibati barasindaki fikirlara, demak olar ki, rast galinmir. Halbuki, Nizaminin ilk poemasi -"Maxzanül-asrar" dastani Yusif Xas Hacibin ma§hur asari ila müqayisa va paralellar aparilmasina münbit §arait yaradir. Górkamli alimin a§agidaki fikirlari Nizami va Türküstan alaqalari barasinda darindan dü§ünmaya takan verir: "Nizami Gancavi £in, uygur madaniyyatindan, £in Türküstanindan da ?ox yazmi§dir. Ümumiyyatla, qadim zamanlarda Azarbaycan xalqi £in ila yax§i tani§ idi. Xalqin £in-uygur madaniyyati va incasanati haqqinda tasavvürlarini yekunla§diran sanatkar poemalarinda bu xalqlarin qüdrat va azamatindan geni§ dani§mi§dir. O, tabiat tasvirlarinda va obrazli ifadalarinda £in va ?inli sózündan müsbat manada istifada etmi§, £ina bir madaniyyat ólkasi kimi baxmi§dir. Bu baximdan, §airin £in Türküstanina olan münasibati diqqati xüsusi ila calb edir. Nizami

йк эsэrlэrindэn ba§layaraq, incэsэnэtin nэqqa§llq kimi mtihtim поуйпи daha ?ох Ьи о1кэ ilэ э^эЬ^^^, nэq§i deyэrkэn эп ytiksэk incэsэnэt ntimunэsini nэzэrdэ tutmu§dur" [ЛгазП, 1998, s. 221].

Dahi Лzэrbaycan §атшп, demэk окг ki, btittin dastanlarmda уэ Ttirktistaш ilэ Ьа^11 АкЫэпп уэ ifadэlэrin olmasl he5 dэ tэsadtifí deyildir. Mэsэlэn, "Yeddi g6zэГ' poemasmm qэhrэmaш Bэhramm 6lkэsini qtidrэtli bir б1кэ kimi Шп^ф тэ1ит о1иг. Эsэrdэ Hindistan §ahzadэsinin s6ylэdiyi nagйda da эhуalat £тт xэyali bir ^эг^э Ьа§ уейг. Nizaminin эsэrlэrindэ ^пН qadmlar g6zэl rэqqasэ, mahir musiqi§tinas, mэdэni, sэliqэli insanlar kimi tэsуir olunurlar. §ак onlaп eyni zamanda, d6yti§ meydanlaпnda htinэr g6stэrэn yax§l atlcl, qlllnc oynadan d6yti§kэn qэhrэmanlar kimi dэ tэriflэyir уэ sэciyyэlэndirir [Лrasll, 1998, s. 221].

N. Gэncэуinin Ttirktistaшшn

mэdэniyyэtinэ уэ incэsэnэtinэ dэrindэn bэlэdliyi onun XI эsr qarda§ uygur mэdэniyyэtinin уэ s6z sэnэtinin zirуэsi sayllan "Qutadqu-bilik" dastaш йэ dэ yaxmdan taш§llgl barэsindэ dti§tinmэyэ эsas уerir. Bir tэrэfdэn Nizaminin "Mэxzэntil-эsrar" poemasmdakl 6ytid-nэsihэt уэ gticlti aglln, fэlsэfэnin h6kmranllglnl tэrэnntim pafosu, digэr tэrэfdэn isэ "iskэndэrnamэ"dэki а§1И1 уэ эdalэtli h6kmdar оЬгаг1 yaratmaq tэ§эbbtislэri, pad§ahm yaxm э^ай^а filosof уэ bilicilэrin mtihtim m6vqeyэ malik olmasl, mэn§э уэ mэnsubiyyэt etibarI ilэ Ttirktistaшna bagll olan obrazlaпn "Xэmsэ"dэ i§tirakl N. Gэncэvi уэ Yusif Xas НасЛ yaradlClllqlarI arasmdakl hэmэhэng-liklэrdэn bэhs etmэyэ imkan уerir. Ви baxlmdan g6rkэmli Nizami§tinas alim Н. Лrasllшn а^^а^ fikirlэri dэ bizim ehtimallaпmlzl qtiууэtlэndirir: "Nizami-nin эsэrlэrindэ £т-uygur ха^шп incэsэnэtindэn ?ох bэhs olunur. §ай 6ztintin romantik poemasl "Xosroу уэ §тп'Уэ эsэrin qэhrэmaш iran §аЫ Xosroуa qaг§l qoydugu memar Fэrhadln sэnэtkarllgl 6yrэndiyini s6ylэyir. О, 6z seуgili qэhrэmanlnl oxuculara rэssam §apurun dili ilэ belэ tanldlr:

фМэ onunla ya§ld о!ши§щ,

Ыг yerdэ oxuyub ya§a dolmu§uq.

Ustamlz bilirdi hэr Ыг ре§эт,

МЭПЭ qэlэm verdi, ona Й§эт.

Ви sэtirlэr §атп Ttirktistanlnl hэr bir pe§эni bilэn ustalar 6lkэsi kimi taшdlglnl уэ эsэrindэ mahir rэssam уэ memar kimi tэrэnntim etdiyi sэnэt adamlaпnl опа g6rэ dэ bu 6lkэdэ tэrbiyэlэndirdiyini aydlnla§dlrlr. §ай bu 6lkэnin rэssamlarlndan ?ох daш§lr. Nizami onlaпn sэnэtdэ Yaxln §эщ эdэbiyyatlnda adl mahir rэssam kimi taшnan Manidэn geri qalmadlqlaпnl ntimayi§ etdirir..." [Лrasll, 1998, s. 222].

B6ytik Лzэrbaycan §ат 6ztintin sonuncu poemasl "iskэndэrnamэ"dэ dэ mэnэуi mэdэniyyэt уэ incэsэnэtlэ bagll эп ytiksэk g6ru§lэrini уэ dэyэrlэndirmэlэrini 6lkэsi ilэ mtiqayisэli §эЫЫэ эks etdirmэyэ ^аП^^ш "Nizami rэssamlarl ilэ Rum rэssamlaпnln mtisabiqэsini dэ g6stэrir. iskэndэгin ordusunda о!ап mahir rэssamlar ^тШэйэ yan§a girir. Nэhayэt, mtinsiflэr hэr iki 6lkэdэ sэnэtin ytiksэk sэуiyyэdэ olmaslna h6km уerirlэr. "iskэndэrnamэ" эsэrindэ §ай iskэndэri iran уэ Qafqaz sэfэrindэn sonra Hindistana, oradan da фп таг^Шпта арапг" [Лrasll, 1998, s. 222].

ЭП§й- Nэуainin 6ztindэn эууэlki epik §eir уэ epos mэdэniyyэti йэ mtinasibэtlэri dэ elmi tэdqiqatlar ti5tin geni§ material уerir. Dahi §атп §эщ epos mэdэniyyэti ilэ э^эЬг^эп bэhs edэrkэn, tэbii ki, ilk n6уbэdэ ttirkdilli уэ farsdilli klassik dastanlar yada dti§tir. B6ytik 6zbэk §airi 6z "Xэmsэ"sindэ ustadlaп уэ sэlэflэri Nizami Gэncэуi, Эmir Xosroу Dэhlэуi уэ Эbdtirэhman Caminin "ismi ^эпйэйш" dэfэlэrlэ уи^и^т Xtisu-sэn, N. Gэncэvi "Xэmsэ"sinin опип yaradlclllglnda misilsiz уэ tэkraгslz tэsir gtictinэ malik oldugunu, demэk olar ki, btittin dastanlaпnln giri§indэ ayпca nэzэrэ 5atdlnr.

Э. Nэуayi "Xэmsэ"sinin эrsэyэ gэlmэsindэ XIV эsr ttirk эdэbiyyatlnln g6rkэmli ntimayэndэlэri Qtitb уэ Heydэr Xarэzminin mэ§hur dastaпla-rlnln da эуэzsiz tэsiri оМи^иг. Qeyd etmэliyik ki, hэr iki §атп dastanl dahi Nizami Gэncэуinin эsэrlэrinэ caуab уэ nэzirэ kimi yazйml§dlr. Опи da vurgulamaq yerinэ dti§эr ki, Э. Nэvayinin estetik dtinyag6rti§tintin formala§maslnda Qtitb уэ Heydэr Xarэzmi dastanlannln misilsiz гоЫ olub. Qtitb qэlэminэ mэnsub окп "Xosroу уэ §тп", Heydэr Xarэzminin "Mэxzэntil-эsrar" dastanlan hэqiqэtэn dэ Х^-^ эsrlэrin эdэbi mtihitindэ ?ох geni§ rezonans dogurmu§, ttirkcэ formala§-maqda о!ап yeni

badii tafakkurun fifaklanmasina va yuksali§ina guclu takan vermi§dir. Qutbun "Xosrov va §irin", Heydar Xarazminin "Maxzanul-asrar" dastanlari Navayinin u§aqliqdan seva-seva oxudugu asarlardan biri olmu§, turk dilinda ilk dafa "Xamsa" yaradacaq ganc muallifa bir numuna kimi ciddi tasir gostarmi§dir. 9. Navayinin farsdilli epos numunalarin-dan, xususan, Firdovsi "§ahnama"si va Nizami "Xamsa"sindan yaradici suratda qidalandigi elmi adabiyyat§unasliqda geni§ i§iqlandirilib. Amma 9. Navainin turkdilli yazili va §ifahi epos madaniyyati ila darindan bagliligi indiya qadar adabiyyat§unasliqda yetarinca ara§dirilmayib. Ehtimal etmak mumkun-dur ki, Qutb va Heydar Xarazminin dastanlari boyuk §airi turk dilinda "Xamsa" yaratmaga ragbatlandirmi§ va muayyan daracada casaratlandirmi§dir. Amma burada bizi tamam ba§qa bir masala da du§undurur. Ozunaqadarki epos madaniyyatindan oyranarkan naya gora dahi Navayini Firdovsi "§ahnama"sindan va Yusif Xas Hacibin "Qutadqu-bilik"indan daha fox mahz Nizami "Xamsa"si maraqlandirmi§dir. Bizca, fagda§ turkologiya bu yondaki masala va suallar uzarinda darindan du§unmalidir.

Elmi manbalardan 9. Navayinin Yusif Xas Haciba va "Qutadqu-bilik" poemasina munasibati haqqinda konkret bilgi va tasavvurlara malik deyilik. Amma muayyan daracada "Qutadqu-bilik"la sasla§an 9hmad Yuqnakinin "Hibatul-haqayiq" asari haqqinda 9. Navayinin ma§hur dayarlandirmalari tadqiqatfilar tarafin-dan atrafli izah olunub. 9.Navayi bu asari ozundan avvalki badii abidalar ifarisinda boyuk nufuza malik bir dastan kimi qiymatlandirib. Navayi zamaninda 9dib 9hmad Yuqnakinin "Hibatul-haqayiq" asarinin 1444-cu ilda Mirza Ulugbayin "9miri-kabiri" Arslan-xoca Tarxanin tap§irigi ila Samar-qandda uygur xatti (alifbasi) ila yenidan uzunun kofurulmasi Teymurilar saltanatinda va Navayi zamaninda bu asara maragin sonmadiyini gostarmak-dadir. Buna baxmayaraq, Navayinin "Qutadqu-bilik", "Hibatul-haqayiq", "Mahabbatnama",

"Latafatnama", "Yusif va Zuleyxa", "Gul va novruz" va s. kimi qadim zamanlarda va Navayinin oz dovrunda ma§hur olan turkdilli dastanlara deyil, mahz fars dilindaki boyuk mocuza sayilan Nizami "Xamsa"sina sonsuz

maraq góstarmasi va mahz onu ana dilinda yaratmaq istamasi XV asr ózbak adabiyyatinin inki§af tamayüllarini izah etmak nóqteyi-nazarindan ?ox dü§ündürücüdür. Heydar Xarazminin "Maxzanül-asrar"inda sóz haqqinda bildirdiyi falsafi fikirlari, Nizami haqqindaki misilsiz tarifi va ürak sózlari Navayi "Xamsa"sinin yarani§ sabablarini da müayyan daracada izah etmaya imkan verir: "Aqil agar sóz ila sózü tapar, Arif hamin sózda ózünü tapar. Zahirü-batin xabari sózdadir, Har na ki var ózgada yox, ózdadir. Ol ki§i kim tapmadi óz gancini, Qildi xabavü-xazar óz rancini. Kim ki, nazar-manzarindan yumdu góz, Qoymadi miras ózündan qeyri-sóz. Omrü garanmaya ?ü olar talaf, Sózdürü sóz dünyada qalar xalaf."

Nazardan ke?irdiyimiz adabi §axsiy-yatlar va badii abidalar 9.Navayiya qadar olan adabiyyatin asas inki§af hadaflarini va tamayüllarini tasavvür etmaya imkan verir. Onlardan hansinin Navayiya qüdratli tasir etdiyi va onun yaradiciliginda aks-sada vermasi masalasi da diqqatalayiq problemlardan biridir. Xüsusan, XIV asrdan etibaran vüsatla va süratla yaranmaga balayan türk dilindaki eposun ilk va ugurlu nümunalari Qütbün "Xosrov va §irin"i, Xarazminin "Mahabbatnama"si, nama-lum müallifin "Latafatnama"si, Móvlana Lütfinin "Gül va Novruz"u, Heydar Xarazminin "Maxzanül-asrar"i, Dürbekin "Yusif va Züleyxa"si va bu dóvrün ba§qa móhta§am abidalari Teymurilar dóvlatinda sóz sanatinin va klassik türkdilli eposun zirvasi sayilan Navayi "Xamsa"sinin yaranmasinda asas etno-milli va estetik zamin rolunu oynamasi he? bir §übha dogurmur. Navayi yaradiciliginin adabi asaslarini va manbalarini óyranmak, darindan bilmak §air poeziyasinin va estetik idealinin hansi badii istinad nóqtalarindan güc va takan alaraq hansi hadaflara va istiqamata dogru harakat etdiyini, can atdigini va ümuman, inki§afini górmaya va góstarmaya kómak edir. Belalikla, biz yuxarida nazardan ke?irdiyimiz va adabi-elmi müqayisalarda vurguladi-gimiz badii abidalardan Qütb va Heydar Xarazmi dastanlannin 9. Navayinin galacak yükali§inda va adabi taleyinda mühüm rol oynadigini haratafli dark edirik. Ozüna qadar móvcud olan türkdilli badii abidalardan, dastanlardan mahz bu asarlarin Navayinin qalbina va estetik idealina son daraca yaxin

olmasi diqqatalayiq bir hadisadir. indiya qadar elmi adabiyyat§ünasliqda Э. Navayinin Nizami "Xamsa"sina yüksak münasibati va xüsusi maragi müxtalif noqteyi-nazarlardan ara§dinlib. Amma Navayinin hala ganclik faglarindan etibaran Nizami "Xamsa"sina daxil olan iki ma§hur dastani oz ana dilinda, yani türkca oxumasi da onu "Xamsa" yaratmaga, tabii ki, ilhamlandirmi§dir. Yuxaridaki tahlillarimizdan aydin olur ki, Navayi yaradiciliginin bu daracada mohta§am va ?ox§axali, foxnovlü va foxjanrli badii realliq kimi arsaya galmasinda XIII-XV asrlarin manavi-estetik ehtiyaclari, eyni zamanda, adabi- badii tacrübasi va axtari§lan halledici ahamiyyata malik olmu§dur.

Türk ruhunun va türk qalaminin ham fars,

ham da turk dillarinda bunyad etdiyi heyratamiz dastanlar cahan epikasinin bugun da yuksak va al^atmaz zirvalari sayilmaqdadir. Nizami Gancavi va 9li§ir Navai "Xamsa"lari turk va dunya xalqlarinin badii-falsafi tafakkur tarixinda ham oz yaranma tarixlarina, ham da ozlarindan sonraki poetik zamanlara quvvatli tasir gostardiklarina gora ba§ariyyatin badii-estetik fikir tarixindaki an yuksak va heyratamiz zirvalardan biri kimi hala bundan sonra min illar arzinda da insanliga va galacak nasillara humanist qayalarla yogrulmu? ali sanat numunalari kimi ilham va aram bax§ edacaklar.

3D3BlYYAT

1. Arasli H. Azarbaycan adabiyyati. Tarixi va problemlari. Baki: Ganclik, 1998.

2. Arasli H. Boyük Azarbaycan §airi Füzuli. Baki, 1958.

3. Bartold V. Ulugbek i ego vremia. Petroqrad, 1958.

4. Beqdeli Q. §arq adabiyyatinda "Xosrov va §irin" movzusu. Baki, 1967.

5. Bertels Y. izbrannie trudy Nizami i Fizuli. M.: izd. Vostochnoi literatury, 1962.

6. Bertels Y. Navoi i Djami. M., 1965.

7. Bertels Y. Uzbekski poet Durbek i yego poema o iosife Prekrasnom. Tashkent, 1944.

8. Hayitmetov A. Navoiyninq icodiy metodi. To§kent: Fan na§riyoti, 1963.

9. KonradN. Ali§er Navoi // Ozbek tili va adabiyoti. 1969. №1.

10. Konrad N. Zapad i Vostok. M.: Nauka, 1972.

11. Mallayev N. Ozbek adabiyoti tarixi. To§kent, 1963.

12. Ozbek adabiyoti tarixi. To§kent: Fan na§riyoti, 1978.

13. Rssulzads M. Azarbaycan §airi Nizami. Baki: Azarna§r, 1991.

14. Rustamov E. Uzbekskaia poezia v pervoi polovine XV veka. M., 1963.

15. §erbakA. Oquz-name. Muxabbat-name. M., 1959.

16. Taqircanov A. "Xosrov i §irin" Kutba. Leninqrad, 1948.

17. Zahidov V. Ulug §oir icodininq kalbi. To§kent, 1970.

18. Zayogkovskiy A. Stareishaya tiurkskaia versia poemy "Xosrov i Shirin" Kutba. Varshava, 1958.