CC BY
4УДК 821.512.122
9Li B9Y HUSEYNZAD9 УЭ ONUN TURKCULUK M9FKUR9Si
P9RVANa H9BiB qizi M9MM9DOVA
filologiya uzra falsafa doktoru, Azarbaycan Texniki Universitetinin dosenti
Baki, Azarbaycan
АЛИ БЕК ГУСЕЙНЗАДЕ И ЕГО ИДЕОЛОГИЯ ТУРЕЧЕСТВА
Аннотация. В данной статье мы анализируем идеи свободы, независимости, просвещения и туречества в научно-журналистском творчестве одного из выдающихся деятелей культуры конца XIX - начала ХХ веков, поборника идей Туранизма Али бека Гусейнзаде, сыгравшего неоценимую роль в истории всей тюркской литературы и журналистики. Вошедший в историю родного народа как просветитель, журналист, художник, известный врач, музыковед, литературный критик, поборник развития романтического метода, переводчик, литературовед, многими чертами, напоминавшим крупных творческих личностей в казахской культуре Ахмета Байтурсынулы. Он как мыслитель планетарного масштаба, переводя сочинения западных и русских поэтов, писателей и философов на родной язык, стремился развитию мировоззрения не только азербайджанцев, но и других братских тюркских народов, призывая к объединию под единым знаменем тюрков, пропагандируя идеи Туречества, Ислама и Европеизации ради прогресса. Заметим, что три колор в азербайджанском национальном знамени «Тюркизация, Исламизация, Европейзация», это - символы, идущие из идей Али бека Гусейнзаде. В статье мы подробно останавливаемся над некоторыми деталями учения выдающегося теоретика романтизма.
Ключевые слова: идеолог туречества, идеи азербайджанства, борьба за национальную свободу, просвещение нации, восприятие научных идей Востока и Запада, поборник независимости.
ALI BEK HUSEYNZADE AND HIS IDEOLOGY TURRETS
Annotation. In this article, we analyze the ideas of freedom, independence, enlightenment and tourism in the scientific and journalistic work of one of the outstanding cultural figures of the late nineteenth and early twentieth centuries, the champion of the ideas of Turanism Ali bek Huseynzade, who played an invaluable role in the history of all Turkic literature and journalism. He entered the history of his native people as an educator, journalist, artist, famous doctor, musicologist, literary critic, advocate of the development of the romantic method, translator, literary critic, with many features resembling major creative personalities in Kazakh culture Akhmet Baitursynuly. As a thinker of a global scale, translating the works of Western and Russian poets, writers and philosophers into his native language, he sought to develop the worldview not only of Azerbaijanis, but also of other fraternal Turkic peoples, calling for unification under a single banner of the Turks, propagandizing the ideas of Turkism, Islam and Europeanization for the sake of progress. It should be noted that the three colors in the Azerbaijani national banner "Turkization, Islamization, Europeanization" are symbols coming from the ideas of Ali bey Huseynzade. In the article, we elaborate on some details of the teachings of the outstanding theorist of Romanticism.
Key words: ideologue of the Turks, ideas of Azerbaijanism, struggle for national freedom, enlightenment of the nation, perception of scientific ideas of the East and West, champion of independence.
Azarbaycan madani fikrinin XX asrda dünyaya bax§ etdiyi zangin va orijinal tafakkür sahiblari sirasinda 9li bay Hüseynzadanin yeri va mövqeyi müstasnadir. Onun Azarbaycan-türk ictimai dü§üncasini §arq va Qarb madaniyyati nümunalarindan qidalanmaqla yüksaklara da§iyan farqli sapkili filosof, müharrir, jurnalist, tadqiqat9i, maarif9ilik mövqeyi, adabi tanqid sahasinda alda etdiyi ugurlarla yana§i, Qarb örnaklarini badii tafakkürümüza ardicil va sistemli transfer edan, Qarb yazi9i va §airlarinin asarlarinin dilimiza tarcümasini zaruri hesab edib, özü da bu yolda cafa 9akmi§ avazsiz aydinlardan biri kimi daxil olmu§dur.
ö.Hüseynzada irsinin masuliyyatli tadqiqat9isi Ofelya Bayramli onun yerini a§agidaki fikirlari ila daha dogru müayyanla§dirarkan a§agidakilari dila gatirirdi: "Salaflarindan va müasirlarindan farqli olaraq, istibdaddan qurtulu§ yolunun 9arasinin "ittihad"da oldugunu ilk dafa peygambarcasina kaf edan ö.Hüseynzada bunu - "bir millat ü9ün har §eydan arzu edilacak qüvvat" adlandiraraq yazirdi ki: "ittihadin vacibliyini anlamayan, dark etmayan, kor qalib bunu görmayan millatlarin 9ixilmaz girdablara dü§acaklari gün kimi a§kardir... Bu gün har bir millat qüvvatli olmaga can atir. £ünki har bir firavanligin an yegana asasi qüvvatdir. Humanizmda millatlarin salamatina, saadatina yegana vasita budur" [1, s. 5].
Azarbaycan milli madaniyyati tarixinda silinmaz iz qoymu§, sovet ideoloqlarinin, proletariat diktaturasinin tanasindan uzun on illiklar arzinda yaxa qurtara bilmami§ bu böyük §axsiyyatin yuxarida sadaladigimiz sahalarla yana§i, hakim, alim, rassam, §air, professor kimi faaliyyati da faxaratverici olmu§dur.
Azarbaycanim özünamaxsus madaniyyat markazlarindan biri Salyanda ilahiyyat9i ailasinda dogulmu§ 9li bay Hüseynzada (07.03.1864) atasi Molla Hüseyn Qafqaz Müsalman ruhani maclisinin Tiflisdaki 6 sinifli maktabina tayinat aldigindan 9li bay da burada ya§ayib, tahsilini bu maktabda almi§dir. Atasi dünyasini erkan dayi§diyindan o, ana babasi Qafqaz §eyxülislami Axund öhmad Salyaninin himayasinda böyümü§dür. Tiflisda gimnaziyada tahsilini ba§a vurmu§ 9li bay burada türkca yana§i, ham da fars, arab, alman va rus dillarini yetarinca manimsami§dir. Hayatina va dünyagörü§üna müayyan daracada Mirza Fatali Axundzadanin da tasiri oldugunu burada qeyd etmayi nazardan qa9irmaq insafsizliq olardi.
Digar sferalara aid faaliyyati ila yana§i, 9li bay Hüseynzadanin türk9ülük sahasindaki yana§malarinin daha ardicil va konseptual istiqamatda formala§diginin da ön planda taqdim edilmasini burada mütlaq qeyd etmaliyik. Bu müstavida onun türk9ülük dünyagörü§üna va aqidasinin formala§masina türk9ülüyün ideoloqu Türkiyadan olan alimlar Ziya Göyalp va Hilmi Ziya Ülkanin tasirini göstarmak da zaruridir.
9li bay Hüseynzada zangin yaradiciliq irsi qoyub getmi§dir. Onun 9oxsayli asarlari sirasinda "Nenter, Vaba va mikrobu (istanbul, Faridaya Matbaasi, 1900); 9bdi-qilaf va mahzaza (Baki; "Kaspi" va "Hayat"in buxariyya matbaasi, 1906); Biza hansi elmlar lazimdir (Tiflis: "Qeyrat" matbaasi, 1907, 47 s.); Kafalat, yaxud vafadar dostlar (F.§illerden nazman tarcüma). istanbul; Kader Matbaasi. 1923); Qarbin iki dastaninda türk [3]; Göte, Faust [4]; Siyasati-fürusat [5]; Qirmizi qaranliqlar i9inda ya§il i§iqlar [6]; Türklar kimdir va kimlardan ibaratdir? [13]; Qarbin iki dastaninda türk [7]; Se9ilmi§ asarlari [8]; Se9ilmi§ asarlari. 1-ci cild [9]; Se9ilmi§ asarlari. 2-ci cild [10]; öbadi gözalliklar [11]; Nicat mahabbatdandir [12] va s. qeyd etmak yerina dü§ar.
Nümuna gatirdiyimiz kitablarinin adlarindan göründüyü kimi, ö.Hüseynzadanin adabi-falsafi baxi§lari, tarix, türk9ülük, türk dastanlari, dil9ilik va s. aspektlari 9evralayan yana§malari yetarinca rangarang va 9e§idlidir.
9li bay Hüseynzadanin Azarbaycan türklarinin tarixi, madaniyyati, adabiyyati, dastan yaradiciligi, jurnalistikasi, tarcüma sahasindaki xidmatlari ila yana§i, onun dünya türklarinin dili, tarixi, etnik dü§üncasi va s. kimi problemlarinin gündama gatirilib 9özülmasinda xidmatlari da müstasnadir. Burada har §eyi kanara qoyub, onun yalniz "Türklar kimdir va kimlardan ibaratdir?" kitabinin ideya-mazmun saciyyasini göz önüna gatirsak, 9li bayin neca böyük düha sahibi oldugunu aydin göra bilarik [13].
Tasadüfi deyildir ki, mütaxassislar 9li bay Hüseynzadani türk9ülüyün "Ana Yasasi" kimi dayarlandirmakla, onu "Türkla§mak, islamla§maq, Avropala§maq (Müasirla§mak) triadasinin
yaradicisi va car<isi, milli bayragimizdaki ranglar simvolikasinin müallifi kimi türk dünyasinin milli ózünüdarkin va milli istiqlal dü§üncasinin mücahidi, XX asr Azarbaycan adabiyyatinda "Füyuzat" adabi maktabinin banisi, ensiklopedik §axsiyyat, bóyük maarif<i-pedaqoq adlandirmaqda olduqca haqlidirlar.
9li bay Hüseynzadani milli madaniyyat va ictimai-siyasi fikir tariximizda takca dahi mütafakkir, §axsiyyat kimi deyil, ham da eyni zamanda bóyük maarif<i-pedaqoq, ziyali, ma§hur hakim, tibb professoru, rassam, musiqi§ünas kimi da taniyir, adini daim ragbatla <akmakdadirlar.
"Azarbaycanin milli tahsil va pedaqoji fikir tarixina da dayarli tóhfalar vermi§ bu bóyük mütafakkirin maarif<ilik górü§larinda millatin taraqqi va oyani§inda, madani yüksali§inda maarifin, tahsilin, elm va madaniyyatin müstasna roluna, milli istiqlala aparan yolun mahz xalqin maariflanmasindan ke<masina va bu yolda ana dilinda tadrisin tamal prinsip olmasina, ümumba§ari dayarlardan milli takamül va inki§afda istifadanin asas §artlarina dair müdrik fikirlari"ni [14] da alimlar daha tez-tez diqqat markazina <akirlar.
9li bay Hüseynzadanin "Türklar kimdir va kimlardan ibaratdir?" kitabinda "Türklüya xidmat nümunasi" adli ón sózda professor 9ziz Mirahmadov yazirdi: "9sarin diqqati calb edan müddaalarindan biri budur ki, "Bir tarafdan tarixin góstardiyi vachla müqaddaman türkinin bilaxara türkcayi tamamila unudub ba§qa lisanslarla mütakkalim qóvmlar móvcud oldugu kimi, digar tarafdan da óz qadim dillarini dark edib türkca takkalüma balayan va bu suratla i<imiza qari§ib bizlardan masud olan (sayilan - 9.M) ba§qa qóvmlar da vardir".
Bazi türkoloqlarin "tatar" va "türk" istilahlarini tamamila eyni manali hesab etmalarini a§kar yanli§liq sayan 9li bay yazir ki, ba§qa alimlarin xüsusila fransiz müalliflarin bir qismi mogol, tunqus, tibetli, türk va sairin hamisina "tatar" deyanda sahv edirdilar. "Tarix góstarir ki, na "tatar" deyilan mogollar Tyan-§an daglarindan bari tarafa hicrat etmi§lar va na da Rusiya va Sibir sahralarindaki türklar tatardir. Bilkas bunlar türklarin an ziyad türk olmalaridir. Bela masalalardaki sahvlara ba§lica slavlar sabab oldu. £ünki bunlar £ingizin qo§ununun <ox hissasinin türk oldugunu anlamayib, ancaq asgalarinin, sarkardalarinin nazari-etibara almi§ idilar. Halbuki fath olunan arazinin ahaliyi-turaniyyasi zatan minalqadim türk, bu arazilari fath edan asgarlar türk, bu nasillari taqib edan mühacirlar türk, £ingizin ózü türk, türkün bir qismina, bir §ivasina, bir dóvr tarixina inamini veran oglu Cigatay, yaxud ózbak türklarina nam veran digar oglu Cigatay, yaxud ózbak türklarina nam veran digar oglu Cuci kimi hap türk oglu türk idilar" [15, s. 8].
9li bay Hüseynzada adini <akdiyimiz manbada türk<ülük ideologiyasina pozitiv tasir edan maqam va marhalalari asarinda ardicil va konsepsiyala§mi§ baxi§lar üzarinda qurur va bu marhalalari müayyan tarixi kasimlara nazaran izah etmayi maqbul hesab edirdi. Tadqiqat<i Ofeliya Bayramlinin fikrinca, mütafakkir burada Birinci marhala kimi 1870-1890- ci illari qeyd edir ki, bu illarda mahz türk<ülüyün madani va elmi bir ideologiya kimi yaranmasi va ta§akkülü góstarilir. Müallif, bu dóvrü müsalman dóvlatlarinin iqtisadi, madani tanazzülü ila alaqadar türk<ülük fikrinin dil, adabiyyat va tarix sahasinda ózünü tazahür etdirmasi marhalasi kimi dayarlandirir. ikinci marhala kimi 1890-1908-ci illar nazarda tutulur ki, bu marhalada türk<ülük siyasi bir ideologiya olaraq formala§ir. Ü<üncü marhala 1908-1918-ci illari ózünda ehtiva edir ki, mahz bu dóvrda milli istiqlal ideyalarinin ger<akla§masi ü<ün mühüm tarixi §arait ortaya <ixir [2, s. 16].
9li bay Hüseynzadanin qati qanaatina góra Türk<ülük ideologiyasini darindan dark etmak ü<ün biz türklar milli ózünüdark, ózünütasdiq va ózünaqayidi§ masalalarini mahiyyatinca manimsamaliyik. Bunun isa tarixi lap uzaqlara gedib <ixir va o, har §eydan ónca, dila, etnik psixologiyaya, milli tarixa, milli dü§üncaya va milli §üura sóykanir. Ela buradaca qeyd etmak yerina dü§ar ki, Türk<ülük ideologiyasi birba§a Turan<iliq ideologiyasina baglidir. Bunlarinsa bir -birini neca qidalandirdigina va inki§af etdirdiyina biz imkan daxilinda galacak yazilarimizda i§iq salmaga <ali§acagiq.
9D9BÎYYAT
1. Bayramli O.Görkamli fikir dühasi / 9li bay Hüseynzada. Seçilmi§ asarlari. - Baki: Çaçioglu, -2007, s. 5 (s. 5-20)
2. Bayramli O. Tûrkçûlûk va "Hayat" qazeti // Hüseynzada Э. Türklar kimdir va kimlardan ibaratdir?; - s. 16
3. Hüseynzada Э. Qarbin iki dastaninda türk. - Baki: Kommunist, - 1926, 45 s.
4. Hüseynzada Э. Göte, Faust (Tarcüma. Э. Hüseynzada) istanbul: Hamit Matbaasi, - 1932
5. Hüseynzada Э. Siyasati-fürusat. - Baki: Elm, -1994
6. Hüseynzada Э. Qirmizi qaranliqlar içinda yaçil içiqlar. - Baki: Azarnaçr, - 1996
7. Hüseynzada Э. Qarbin iki dastaninda türk. - Baki: Agridag, - 1998
8. Hüseynzada Э. Seçilmiç asarlari. - Baki: §arq-Qarb, -2007, - 479 s.
9. Hüseynzada Э. Seçilmiç asarlari. 1-ci cild. Baki; Çaçioglu, 2008, 580 s.
10. Hüseynzada Э. Seçilmiç asarlari. 2-ci cild. - Baki: Çaçioglu, - 2008, - 496 s.
11. Hüseynzada Э. öbadi gözalliklar. - Baki: Vektor, - 2008
12. Hüseynzada Э. Nicat mahabbatdandir. - Baki: MiMTA Yayinlari, - 2024
13. Hüseynzada Э. Türklar kimdir va kimlardan ibaratdir? - Baki: "Mütarcim", - 1997, - 292 s.
14. Mirahmadov Э. Ön söz. Türkliya xidmat nümunasi// Hüseynzada Э. Türklar kimdir va kimlardan ibaratdir? Baki, "Mütarcim", 1997, s. 8 (s. 3-15).
15. Quliyev Э. Tür^ülüyün atasi va böyük maarifçi. "525-ci qazet" 7 fevral, s.7-8
