CC BY
3КУЛЬТУРОЛОГИЯ
G9NC N9SLÍN M9N9VÍ-ESTETÍK T9RBÍY9SÍND9 MÍLLÍ NAGIL-TAMA§ALARIN
ROLU
ÜLK9R RAMIZ QIZI M9MM9DOVA
AMEA Memarliq va incasanat institutunun doktoranti, Baki, Azarbaycan
Xüasa: Mdqalddd Azarbaycan Dovlat Ganc Tama§agilar Teatrinda (ADGTT) hazirlanan milli nagil-pyeslarin u§aqlarda manavi-axlaqi hisslarin va mental dayarlarin formala§masinda rolundan bdhs olunur. Müdllif dramaturqlarin va rejissorlarin nagil janrinin estetik imkanlarindan istifada etmakla, zamanin neqativproblemlarina münasibat bildirmalarini faktlarin fonunda nazardan kegirir va nagil-tama§alarin u§aqlarin xayal dünyalarinin geni§lanmasinda xüsusi rolunu qeyd edir. ADGTT-nin yaradiciliq salnamasini marhalalari üzra izlayan müallif u§aq va ganclarin hayatda xeyirxahligin daha dogru yol oldugu anlamasi va layaqatli §axsiyyat kimi yeti§masi ügün mif va nagillarin asasinda yazilmi§ pyeslarin sahnaya qoyulmasinin bu gün da boyük aktualliq va ahamiyyat da^idigini vurgulayir.
Agar sozlzr: Ganc Tama§agilar Teatri, rejissor, tamaña, obraz, nagil-pyes, simvol, zaman.
Teatr sanati ictimai §üur formasi olaraq bütün zamanlarda insanlarin idraki inki§afinin formala§masina xidmat góstarmi§dir. Zamana góra yeni tasir vasitalari taparaq forma va üslubca dayi§an sahna sanatinin asasinda milli dramaturgiya dayanir. Teatr prosesinin yenila§masinda, zamanin ictimai-ideoloji va manavi-sosial problemlarina obyektiv münasibat bildirmasinda milli dramaturgiyanin móvqeyi asas §artdir. Odur ki, har bir millatin, xalqin va camiyyatin madani-manavi ózünüdarkinin formala§masinda milli adabiyyatin va teatrin müstasna xidmatlari vardir.
Azarbaycan pe§akar teatrinin yaranib inki§af etmasinda milli dramaturgiyanin xüsusi rolu olmu§dur. XIX asrin ortalarinda zamanin talablarina góra forma dayi§ikliyinin vacibliyini anlayan mütafakkir dramaturq Mirza Fatali Axundzada §arqda milli dramaturgiyanin ilkin nümunalarini yaratmi§, bu asarlarin asasinda Azarbaycanda va onun nümunasinda §arqda avropatipli teatr meydana galib inki§af etmaya ba§lami§dir. Axundzadanin yazdigi sahna asarlarinda hadisalar ictimai-siyasi va ideoloji-falsafi xüsusiyyatlari ila müsalman dünyasinin geri qalmasinin sabablarini aks etdirdiyi ü9ün bu gün da aktualligini qoruyub saxlamaqdadir. Dramaturqun komediyalarinda millatinin va bütün müsalman dünyasinin ba§inin balasi olan cahalatin, dini fanatizmin va ictimai-siyasi kütlüyün tanqid ata§ina tutulmasi sada süjetlarin va aila-mai§at problemlarinin 9ar9ivasinda taqdim edilsa da, ideoloji cahatdan bóyük mana da§imasi ila aktualdir. Bu asarlarin tasiri ila yaranan milli dramaturgiya ilk dóvrlarda sosial-manavi problemlara münasibat bildirsa da, zaman ke9dikca takmilla§ir va Qarb adabiyyatinin saviyyasina 9atmaq ü9ün iralilayirdi. Maarif9ilik dramaturgiyasinin asasini qoyan Axundzadanin davam9ilari olaraq prosesin realla§ib inki§af etmasinda maraqli olan Hasan bay Zardabi, Nacaf bay Vazirov, 9bdürrahim bay Haqverdiyev, Habib bay Mahmudbayov, Sultan Macid Qanizada, Süleyman Sani Axundov va digar ziyalilarin zahmati ila Azarbaycanda cahalata va kütlavi savadsizliga qar§i mübariza aparan yeni tipli teatr yaranir va maarif9ilik prinsiplarina xidmat etdiyi ü9ün "maktab" xarakteri ila xalqin kütlavi §akilda maariflanmasina xidmat góstarirdi.
Azarbaycan yazi9ilarinin i§ina edilan müdaxilalar milli adabiyyatin ideoloji cahatdan yenila§masinda va Qarb adabiyyatinin saviyyasina yüksalmasinda manealar yaradirdi. Zamanin siyasi-ideoloji basqilari va manealari üzündan istadiyini yazmaqda sarbast olmayan qalam sahiblarindan biri da Abdulla §aiq idi. O, millatinin hüquqsuzlugunu, istismar9i qüvvalarla mübariza aparmaq arzularini nagil-pyeslarin vasitasila realla§dirmaga 9ali§mi§, janrin poetik sarbastliyindan istifada edarak "Gózal Bahar" (1910), "£oban", "Kimdir müqassir?" (1912), "Dani§an galincik", "Talaba hayati", "Aydogdu" (1913) kimi u§aq pyeslari yazmi§di. Bu nagil-pyeslarda rus imperiyasinin onun vatanina va vatanda§larina etdiyi zülmü aks etdirmaya 9ali§an §air-dramaturq
"Gözal Bahar" nagil-pyesinda xalqin azadliq arzularini Baharin obrazinda ümumila§dirmi§, Yazin zalim Qi§a qar§i apardigi inadli mübarizada qalaba qazandigini tasvir edarkan simvolizm üslubundan maharatla istifada etmi§dir. Nagil-pyesin personajlari qu§lar, heyvanlar va tabiat hadisalari olsa da, ideyasi aydin idi. Pyes tam manada mütlaqiyyat rejiminin zalimliyina, acimasizligina va xayanatkarligina hasr edilmi§di. A.§aiq müstaqim formada deya bilmadiyi fikirlarini nagilin estetik imkanlarindan istifada edarak macazi manada demi§di. "Gözal Bahar" pyesi ilk dafa 1922-ci ilda Azarbaycanda sovet hakimiyyati qurulduqdan sonra Akademik Dram Teatrinin sahnasinda u§aqlar ü9ün tama§aya qoyulmu§, lakin cami bir dafa göstarilmi§dir. Görünür, Azarbaycan Demokratik Cümhuriyyatini devirarak yerina ke9mi§ bol§evik dövlati da pyesdaki azadliq ideyasini anlami§di...
Azarbaycanda sovet maktablisinin kommunist axlaqinda tarbiya edilmasina xidmat edan u§aq tama§alari hazirlamaq ü9ün ayrica teatr lazim idi va bu teatr (1928-ci ilda rus bölmasi yaradilmi§di) 1929-cu ilda yaradildi. Yeni yaradilmi§ Baki U§aq Teatrinda (BUT, indiki Azarbaycan Dövlat Ganc Tama§a9ilar Teatri) sovet maktablilari ü9ün müntazam olaraq u§aq tama§alari hazirlanmaga ba§lanildi. Lakin milli u§aq dramaturgiyasi yox idi. Yerli dramaturqlar yeni ideologiyaya xidmat etmaya ali§iq deyildilar. Odur ki, milli adabiyyatda va dramaturgiyada müayyan manada durgunluq yaranirdi. Yeni qurulmu§ dövlatin ideologiyasina uygun u§aq pyeslari yazilmadigi ü9ün BUT repertuar 9atinliklari ila qar§ila§mi§di. Teatrin repertuari sirf tarcüma asarlarinin asasinda qurulmu§du. Repertuardaki yeknasaklik u§aq teatrinin kasir cahatlari olaraq bir ne9a il davam etdi. Nahayat, yaranmi§ garginliyii u§aq yazi9isi Mirmehti Seyidzadanin "Nargiz" (1935) va "Ayaz" (1936) nagil-pyeslari aradan qaldirdi. Yeni milli nagil-tama§alari ila teatra taravat galdi. Har iki tama§a u§aqlar tarafindan maraqla qar§ilandi. Tanqid9i inqilab Karimovun yazdigina göra: "Ayaz" tama§asi ümumi badii saviyyasi va digar sanatkarligi cahatindan da Baki U§aq Teatrinin yaradiciliq hayatinda müayyan daracada iralilayi§ demak idi" [3, sah.101].
1935-36-ci illarda BUT-un sahnasinda hazirlanan nagil-tama§alar yerli yazi9ilari havaslandirdi. Onlar nagil janrinin imkanlarindan daha 9ox istifada edarak, teatrin ideya-estetik cahatdan inki§af etmasi ü9ün harakata galdilar. Bu janr ham da aktyorlarin emosional duygularinin va mantiqli sahna plastikalarinin inki§afinda da xüsusi rol oynayirdi. Sonraki illarda dramaturqlardan: Mir Mehdi Seyidzadanin ("Qizil qu§", 1938), Abdulla §aiqin ("Xasay", 1937; "El oglu", 1940; "Vatan", 1942), 0bil Yusifovun ("Babak", 1940) yazdiqlari yeni nagil-pyeslar u§aq teatrinin repertuarini zanginla§dirdi.
ikinci dünya müharibasi illarinda da u§aq teatri milli nagil-pyeslarinin sahnaya hazirlanmasinda maraqli idi. U§aqlara ümid veran, onlarda qalabaya inam yaradan nikbin ahval-ruhiyyali nagil-pyeslarin repertuarda daha 9ox yer almasina teatr tanqidi xo§ baxmirdi. Tanqidin ümumi fikrina göra mühariba gedan ölkada daha 9ox partizan harakati, inqilab, komsomol va partiya masalalarina aid mövzulara daha 9ox yer verilmali idi. Ancaq har bir teatrin özünamaxsus ideoloji-estetik vazifalari va talablari olur. U§aq teatri repertuarini tam manada dövlatin ideoloji maraqlarina xidmat xatti üzarinda qura bilmazdi!.. Odur ki, yerli dramaturqlar nagil janrinin estetik imkanlarindan bahralanarak u§aq va yeniyetmalari mübariz olmaga, vatani sevmaya, §arla-böhtanla bari§mamaga davat edan yeni pyeslar yazib teatra taqdim edirdilar. Müharibanin 9atin illarinda tama§aya hazirlanmi§: Abdulla §aiqin "Fitna" (1942), "Qaygi", "Ana" (1945), öyyub Abbasovun "Malik Mammad" (1944) kimi vatanparvarlik ruhunda yazilmi§ pyeslarin tama§alarinin u§aqlarin manavi-psixoloji duygularinin rahatlanmasindaki müsbat rolunu teatr tanqidi birmanali qar§ilamirdi. Bazi tanqid9ilarin fikrinca müraciat edilan mövzular aktual olmali, real hayat hadisalarindan alinmali idi.
1944-cü ilda u§aq teatrinda tama§aya hazirlanmi§ "Malik Mammad" nagil-tama§asinda rejissor Zafar Nematov hadisalari ilahi adalatin qalabasi kontektinda asaslandirmi§di. Dogma qarda§larindan xayanat görmü§ va ölüma tark edilmi§ ki9ik qarda§ Malik Mammad casurlugu va yenilmazliyi ila bütün 9atinliklari daf edarak sonda qalib galirdi. Onun qalabasi u§aqlari sevindirir, xeyirin mütlaq qalabasina inandirirdi. Teatrin yaradiciliq uguru sayilan tama§anin badii-estetik va struktur hallindaki orijinalliq ona qadar hazirlanmi§ nagil-tama§alarda yol verilmi§ bazi nöqsanlari da a§kara 9ixarmi§di. Malum olmu§du ki, avvalki tama§alarda rejissorlar janrin özündan galan yayqinliga, dialoq va monoloqlarin qari§iqligina diqqat yetirmami§, maticada hadisa xattinda yüklanma va sxematiklik
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
yaranmiçdir ki, bu da tamaçanin tempo-ritminin zaiflamasina gatirib çixarmiçdi. Zafar Nematov isa nagilin hadisalarini harakat xatti atrafinda ardicilliqla yerlaçdirarak, artiq söz va ifadalari matndan çixarmiç, casur Malik Mammadin çarla mübarizasini daha qabariq taqdim etmiçdi.
Teatrçûnas Cafar Cafarov "Malik Mammad" tamaçasi ila bagli yazdigi maqalasinda vurgulayirdi: "Nagil va afsanalardan istifada edan yaziçilarimiz har çeydan avval, bu nagil va afsanalari kôhnalmiç fikirlardan tamizlamali, onlara yeni ruh açilamalidir" [1]. Nagil janrini uçaq dramaturgiyasi ûçûn münasib sayan va onu böyümakda olan ganc nasl ûçûn "klassika" hesab edan teatrçûnas inqilab Karimovun fikrinca: "Ganclar teatrinda hazirlanan nagil-pyeslar tamaçaçilarin, xüsusila da kiçik yaçli uçaqlarin dûnyagôrûçlarinda, onlarin badii-estetik tarbiyasinda mühüm rol oynayirdi" [3, sah. 97].
Uçaq adabiyyatinda nagil janrinda pyeslar yazmaq, ham da yaziçilara ideoloji cahatdan müayyan sarbastlik verirdi. Dramaturqlar sovet hakimiyyatinin an qaddar dövründa bela istadiklari fikirlari yazdiqlari nagil-pyesl arda ifada eda bilirdilar. Onlar mövcud problemlari müxtalif simvolik obrazlarin timsalinda taqdim eda bilirdilar ki, bu da zamanin çarçivaya saldigi "sanat va sanatkar" münasibatlarinda az da olsa sarbastliyin qazanilmasi demak idi. Nagil-pyeslari sahnaya hazirlayan rejissorlar da, bu zaman "qadaga çarçivasindan" çixa bilirdilar ki, bu haqda rejissor Azarpaça Nematin fikirlari maraqlidir. "... nagilin deyiminda bir deyim olsa da, onun yüzlarla taqdimat formasini tapmaq mümükündür" [4, sah. 312] - deyan rejissor Atasi Zafar Nematovun davamçisi olaraq nagil-tamaçalar hazirlamaqda usta idi. Onun quruluç verdiyi nagil-pyeslarda hamiça maraqli taqdimat formalari tapilirdi ki, bu da ganc naslin dünyagörünün inkiçafinda böyük tasiri ila yadda qalirdi.
1937-ci ilda Baki Uçaq Teatrinin adi dayiçdirilib, Maksim Qorki adina Ganc Tamaçaçilar Teatri oldu. Bu addayiçma özlüyünda teatrin yaradiciliq istiqamatini da tayin edirdi. Lakin teatrin badii çurasi illik repertuar seçarkan rangarangliyi hamiça diqqat markazinda saxlayirdi. Repertura müxtalif janrli, mövzulu va ideyali pyeslar daxil edilirdi. Repertuara daxil edilmiç klassik nümunalara va milli nagil-pyeslara bir çox tanqidçilar nadansa müsbat baxmirdilar. Onlari zaman etibari ila garaksiz hesab edirdilar. Tanqidin haqsiz mövqeyini asassiz sayaraq, "tanqidi tanqid" edan aktyor Kazim Ziya yazirdi: "Tarbiya va psixoloji elmi çoxdan sübut etmiçdir ki, uçaqlarin badii qabiliyyatini inkiçaf etdirmak ûçûn gözal vasitalardan biri da uçaq xayallarini qanadlandiran nagilvari-fantastik asarlardir. Fantaziyasi zaif inkiçaf etmiç uçaqlarda ümumi istedad da zaif olur" [2].
Mûharibadan sonraki illarda hazirlanmiç: "Qaraca Çoban" (öbdülazal Damirçizada, 1946), "Qaraca qiz" (A.§aiq, 1949), "Çiçakli dag" (Mammadhûseyn Tahmasib, 1955), "Hind nagili" (Mammadhûseyn Tahmasib, "Kalila va Dimna" asarinin motivlari asasinda, 1956), "Aqil va Sarvinaz" (9yyub Abbasov, 1956), "Bir saat xalifalik" (Abdulla Çaiq, 1958), "Durna qatari" (iskandar Coçqun, 1958), "Nasraddin" (Yusif özimzada, 1959), "Yanmiç planetin sarvatlari" (Novruz Gancali, 1963), "Tûlkû mahkamaya gedir" (iskandar Coçqun, 1963), "Xoruz" (Firudin Agayev, 1965), "Dovçanin ad günü" (Xanimana ölibayli, 1966), "Meçada futbol-qol!" (iskandar Coçqun, 1969) kimi nagil-tamaçalarda uçaqlara milli-mental dayarlar, dûzlûk, dostluq, amaksevarlik, elsevarlik, tarixina va madani irsina hörmat hisslari açilanmiçdir.
1970-80-ci illarda da teatr öz ananasina sadiq qalmiç, maraqli nagil-tamaçalarla uçaqlari sevindirmiçdir. "Sehirli yayliq" (Karim Hasanov, 1871), "Tûlkû mahkamaya gedir" (i.skandar Coçqun, 1971), "Söhrab va Rûstam" (iskandar Coçqun, 1972), "Aycan" (Xanimana ölibayli, 1973), "Ana laylasi" (i.Coçqun, 1976), "Zancirlanmiç Prometey" (Cahangir Mammadov, 1977), "Sirli dayirman" (Firuz Mustafa, 1979), "Sehirli xalça" (9li Samadov, 1980) kimi nagil-tamaçalarda uçaqlara va sevgili vatanlarina tahlûka yaradan çar qûvvallar manfi nagil qahramanlarinin timsalinda sahnada gôstarilmiç va kiçik tamaçaçilar hamiça ehtiyatli olmaga davat edilmiçdilar.
GTT-nin sahnasinda nagil-tamaçalarin hazirlanmasi bütün dövrlarda aktual olmuç, uçaqlar müxtalif simvolik obrazlarin timsalinda hayatin sirrlarini ôyranmiçlar. 1980-2000-ci illarda hazirlanmiç nagil-tamaçalarda mövzularin va ideyalarin dayiçik olmasi zamanin siyasi-ictimai talablarindan irali galirdi. Hamin illarda yazilan va tamaçaya hazirlanan: "Azad Çoban" (Mammadiyya Yusifzada, 1981), "Çal-oyna" (iskandar Coçqun, 1983), "Açil banôvçam, açil!"
(i.Coçqun, 1989), "Qariçqa çillaq atdi" (Qilman ilkin, 1991), "Bir parça vatan" (Fikrat Sadiq, 1992), "Toxmaq öhmad" (Rauf içariçaharli, 1992), "Magara" (Aygün Hasanzada, 1994), "Ag div, qara div" (9li Samadov, 1995), "Cannatin üç almasi" (Nicat Kazimov, 1998), "Talxayin nagili" (Firuz Mammadov, 1999) va digar nagil-tamaçalarda uçaqlar Azarbaycan xalqinin azmkarliginin, daxili va xarici dü§manlara qarçi dayanatinin çahidi olmuçlar. Onlar yaçanan haqsizliqlardan, çardan, böhtandan xilas olmaq üçün aparilan mübarizadan va qazanilan qalabadan ilham alaraq, özlarina dogru yol seçmiçlar.
GTT-nin sahnasinda hazirlanan nagil-tamaçalarin ganc naslin milli dayarlar va manavi-axlaqi prinsiplar ruhunda tarbiya edilmasi prosesinda xüsusi amayi olan rejissorlardan: Zafar Nematovun, Ulduz Rafilinin, Karim Hasanovun, Agakiçi Kazimovun, Azar Paça Nematovun, Müharib Tagiyevin xidmatlarini qeyd etmak lazimdir. Onlarin quruluç verdiklari tamaçalarda nagil-pyeslar canli, dinamik va ideya-estetik cahatdan dolgun va tasirli oldugu ^ün teatrin yaradiciliq hayatinda hadisa xarakterli tamaçalar kimi yaddaçlarda qalmiçdir.
Azarbaycan xalqinin madani-manavi zanginliyinin formalaçmasinda çifahi xalq yaradiciliginin xüsusi yeri vardir. Bu xalqin qadim tarixi, madaniyyati oldugu qadar da, darin mana yüklü folkloru, afsanalari va nagillari vardir. Milli afsana va nagillarimizin ideyasinda dayanan etibar, dogruluq, sadaqat, adalat, mahabbat, dayanat, xeyirxahliq, vatanparvarlik, yurdsevarlik kimi nacib hisslar sahnadan zaman-zaman böyümakda olan ganc naslin yaddaçlarina ötürülarak, onlarda hayata, tabiata, camiyyata va baçariyyata qarçi müsbat hisslar yaratmiçdir.
ÍSTÍFADa EDÎLMÎÇ 9D9BÍYYAT:
1. Cafarov Cafar. Nagil-pyeslarin haqqinda. // "ödabiyyat va incasanat" qazeti, 1947, 25 fevral.
2. Kazim Ziya. Ganc Tamaçaçilar Teatrinin xüsusiyyatlari va talablari. // ödabiyyat qazeti, 1946, 31 yanvar.
3. Karimov inqilab. Ganclik va gözallik teatri. Baki, AMEA-nin naçriyyati, 1968.
4. Rahimli ilham. Kasiçan paralellar. Baki, "Çaçioglu", 2004.
