ƏBDÜRRƏHİM BƏY HAQVERDİYEVİN BƏDİİ YARADICILIQ DÜNYASI Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

Научен вектор на Балканите. 2021. Т. 5. № 1(11) mustafayev Zaur Telman oglu ISSN print: 2603-4840; ISSN online: 2683-1104_OBDURROHiM BOY HAQVERDiYEViN HOl)ir ...

T [DP R9 1 A11 l/~\ ST\ <<\ L©2021 Контент достъпенспоред лицензиата СС BY-NC 4.0

UL,L OZ1.Н-11 |(сс) fThis is an open access article шйег Ше CC BY-NC 4.0 license

J^QJ. JQ 34671/SCH SVB 2021 0501 0007 и^И^И^щhttps: creativecommons.org/licenses/by-nc/4.0/)

OBDURROHiM BOY HAQVERDiYEViN BODii YARADICILIQ DUNYASI © Muallif (1эг) 2021 ORCID: 0000-0003-2966-230X

MUSTAFAYEV Zaur Telman oglu, Azarbaycan Miqrasiya Odabiyyati va Badii Tarcuma

Laboratoriyasinin elmi i§gisi Baki Dovlat Universiteti (1148, Azarbaycan, Baki, Z. Halilov tag., 23, e-mail: [email protected]) Xulasa. Maqalada XX asrin gorkamli Azarbaycan dramaturqu va yazigisi Obdurram bay Haqverdiyevnin badii yaradiciligi tahlil obyektina gevrilmi§dir. Burada onun "Dagilan tifaq", "Baxtsiz cavan", "Pari cadu" va digar asarlari gagdas milli-nazari tafakkur i§iginda ara§dirilmi§dir. Tahlil prosesinda adabin yaradiciligi ayrica, tacrid olunmus sakilda deyil, Azarbaycan adabiyyati kontekstinda tadqiqata gakilmi§dir. XIX asrin 90-ci illarinda qalama alinmis ilk facialarinin - "Dagilan tifaq" va "Baxtsiz cavan" asarlarinin (birinin Peterqburqda digarinin isa muallifin tahsildan qayitdiqdan sonra dogma vatanda yazilmasina baxmayaraq) movzusu eyni hayatdan - dramaturqun darindan balad oldugu Azarbaycan baylarinin, mulkadarlannin hayat va mai§atindan goturulmusdur. "Dagilan tifaq"da tasvir olunan hayat haqiqatlari ila "Baxtsiz cavan"daki hadisalar arasinda taxminan on-on iki illik bir dovr kegmi§dir. Obdurrahim bay Haqverdiyevin "Dagilan tifaq" faciasi ila muqayisada "Baxtsiz cavan" asarinda nazara garpan ideya-mafkuravi inki§af mahz bununla izah olunmalidir. Bu inki§af ham qalama alinan hadisalarin mahiyyatinda, ham da dramaturqun oz qahramanlanna munasibatinda qabariq sakilda gorunur. Maqalada Obdurrahim bay Haqverdiyev hayat va yaradiciligi haqqinda yazilmis tadqiqatlara istinad olunmus, yeri galdikca onlardan uygun sakilda bahralanilmi§dir.

Afar sozlar: Obdurrahim bay Haqverdiyev, Azarbaycan adabiyyati, nasr, dram, facia

ABDURAGIM BEK KHAKVERDIEV'S WORLD OF ART

© The Author(s) 2021

MUSTAFAYEV Zaur Telman, Researcher, Laboratory of Azerbaijani Migration Literature

and Literary Translation Baku State University (1148, Azerbaijan, Baku, Z. Halilov str., 23, e-mail: [email protected]) Abstract. The article analyzes the work of the outstanding Azerbaijani playwright and writer of the twentieth century Abdurrahim bey Hagverdiyev. His works "The Broken Union", "The Unhappy Young Man", "Magic of the Fairies" and others are studied here in the light of modern national theoretical thinking. During the analysis, literary creativity was studied not in isolation, but in the context of Azerbaijani literature. The theme of the first tragedies of the 19th century - "The Broken Union" and "The Unhappy Young Man" (although one was written in St. Petersburg, and the other - in the author's homeland) are based on plots from the life and everyday life of Azerbaijani beks and landowners, with whom the playwright was deeply familiar. Between the realities of life described in The Broken Union and the events in The Unhappy Young Man, a period of about ten to twelve years elapsed. The spiritual and moral maturation of the author is the reason for the ideological development of Abdurragim bey Khagverdiyev's "Unhappy Young Man" in comparison with the tragedy "The Ruined Union". This development manifests itself both in the nature of the events and in the attitude of the playwright to his characters. The article refers to studies written about the life and work of Abdurrahim bey Khagverdiyev, and uses them accordingly.

Keywords: Abdurrahim bey Khagverdiyev, Azerbaijani literature, prose, drama, tragedy.

МИР ХУДОЖЕСТВЕННОГО ТВОРЧЕСТВА АБДУРАГИМ БЕКА ХАКВЕРДИЕВА

© Автор(ы) 2021

МУСТАФАЕВ Заур Телман оглу, научный сотрудник лаборатории азербайджанской миграционной литературы и литературного перевода Бакинский государственный университет (1148, Азербайджан, Баку, ул. З.Халилова, 23, e-mail: [email protected]) Аннотация. В статье анализируется творчество выдающегося азербайджанского драматурга и писателя ХХ века Абдуррагим бека Хагвердиева. Его произведения «Разрушенный союз», «Несчастный молодой человек», «Магия фей» и другие изучаются здесь в свете современного национально-теоретического мышления. В процессе анализа литературное творчество изучалось не изолированно, а в контексте азербайджанской литературы. В основе темы первых трагедий XIX века - «Разрушенного союза» и «Несчастного юноши» (правда, одна написана в Петербурге, а другая - на родине автора) лежат сюжеты из жизни и быта азербайджанских беков и помещиков, с которыми драматург был глубоко знаком. Между реалиями жизни, описанными в «Разрушенном союзе», и событиями в «Несчастном молодом человеке» прошел период примерно от десяти до двенадцати лет. В духовно-нравственном созревании автора и лежит причина идеологического развития «Несчастного молодого человека» Абдуррагим бека Хагвердиева по сравнению с трагедией «Разрушенный союз». Это развитие проявляется как в характере событий, так и в отношении драматурга к своим героям. Статья ссылается на исследования, написанные о жизни и творчестве Абдуррагим бека Хагвердиева, и соответственно использует их.

Ключевые слова: Абдуррахим бек Хагвердиев, азербайджанская литература, проза, драма, трагедия.

Giri§. Azarbaycanin gorkamli dramaturqu va yazigisi Kabinetinin 7 may 2019-cu il tarixli, 211 nomrali Qarari ila

Obdurrahim bay Haqverdiyev Zaqafqaziya Demokratik Obdurrahim bay Haqverdiyev Azarbaycan Respublikasinda

Federativ Respublikasi, Gurcustanin va Azarbaycanin dovlat asarlari dovlat varidati elan edilan mualliflarin siyahisina

va ictimai-siyasi xadimi, I Rus Dumasinin Azarbaycandan daxil edilmi§dir.

segilmis deputati, Teatr §urasinin tasisgisi va ilk rahbari, Obdurrahim bay Haqverdiyev 1870-ci il mayin 17-

Calil Mammadquluzadanin redaktorlugu ila gixan ma§hur da Azarbaycanin §u§a §ahan yaxinliginda olan Agbulaq

«Molla Nasraddin» jurnalinin asas mualliflarindan bin kandinda anadan olmusdur. ibtidai tahsilini 1880-ci ilda

olmusdur. §u§ada Yusif bayin muvaqqati yay maktabinda, sonra §u§a

Obdurrahim bay Haqverdiyevin hayati va yaradiciligi. real maktabinda almi§dir (1881-1890). Tiflis real maktabini

Qeyd edak ki, yaziginin asarlari latin qrafikasi ila iki cildda bitirandan sonra Peterburq Yol Muhandislari institutunda

nagr olunmusdur [2; 31. Azarbaycan Respublikasi Nazirlar tahsil almisdir (1891-1899). Talabalik dovri azad mudavim

MUSTAFAYEV Zaur Telman

ABDURAGIM BEK KHAKVERDIEV'S WORLD ...

Scientific Vector of the Balkans. 2021. Vol. 5. № 1(11)

ISSN print: 2603-4840; ISSN online: 2683-1104

sifat ib universitetin §arq fakültasinin dinlayicisi olmu§dur. Onda adabiyyata güclü meyl oyanmiíjdir. «Yeyarsan qaz atini, górarsan lazzatini» (1892) va «Dagilan ittifaq» (1896) asarlarini yazmi§dir. «Dagilan ittifaq» (1899) Peterburqda na§r edilmi§dir [1].

Ali tahsil alib §u§aya qayitmi§, burada tama§alar ta§kil etmi§dir. Bakida onun rahbarliyi ila §arq konsertlari verilmi§dir (1902-1903), Burada ilk hekayalarini («Ata va ogul», «Ayin §ahidliyi») yazib «iki hekayat» adi ila gap etdirmi§dir.

1905-ci il inqilabindan sonra Rusiya Dóvlat Dumasina Ganca quberniyasindan nümayanda segilmi§, Peterburqa getmi§dir (Azarbaycanin birinci diplomatlarindan hesab olunur), burada dovlat kitabxanasinda yeni asarina (Aga Mahammad §ah Qacar) materiallar toplami§, irana - Mazan-daran vilayatina sayahat etmi§dir (1907). «Leyli va Macnun» operasi 1908-ci il yanvarin 12-da tama§aya qoyuldugu zaman ilk Azarbaycan dirijoru kimi xor va orkestri, tama§ani idara etmi§dir. «Nicat» camiyyatinda va Kür-Xazar gamigiliyi idarasinda i§ladiyi dóvrda Zaqafqaziyani, Dagistani, Orta Asiyani va Volqaboyunu sayahat etmi§, «Ceyranali», «Xortdan». «Hakimi-nuni-saqir», «Laglagi», «Mozalan», «Süpürgasaqqal» va s. imzalarla «Molla Nasraddin» jurna-linda hekaya, felyeton gap etdirmi§dir.

Ha§tarxanda ya§adigi müddatda §aharin madani-ictimai hayatinda ciddi gali§mi§dir (1910). Sonra Agdama kógüb orada ya§ami§dir. Tiflisda «§aharlar ittifaqinin Qafqaz ¡jóbasi xabarlari» adli ayliq macmuanin redaktoru olmu§ (1916-1917), fevral-burjua inqilabindan sonra Tiflis icraiyya Komitasina va onun markazi §urasina üzv segilmi§dir. Hamin ilin martinda Borgali qazasina müvakkil tayin olunmu§dur.

Azarbaycanda sovet hakimiyyati qurulduqdan sonda dovlat teatrlarina müfatti§ tayin olunmu§dur. Azarbaycan milli teatrinin yaranmasinin 50 illiyi münasibati ila kegirilan yubileya ba§giliq etmi§dir. Azarbaycan Dovlat Univer-sitetinda adabiyyatdan mühaziralar oxumu§, elmi kadrlarin hazirlanmasinda i§tirak etmi§dir. Burada yerli komitanin sadri (1922), Azarbaycani tadqiq va tablig camiyyatinin sadr müavini va sonra sadri (1923-1925) olmu§dur. Bu, ilk elmi-tadqiqat müassisasi idi. Bakida 1924-cw ild' gagirilan birinci Azarbaycan ólka§ünasliq qurultayinin nümayandasi kimi faal gali§mi§dir [4].

Bunlardanba§qa adib §ekspirin "Hamlet", §illerin "Qagaq-lar",Volterin "Soltan Osman", Zolyanin "Qazmagilar", Andersenin "Bülbül","§ahin taza libasi", Lanskoyun "Qazavat", Qirikovun "Yahudilar",Korolenkonun "Qoca zang galan" asarlarini da tarcüma etmi§dir.

Rusiya Elmlar Akademiyasinin nazdinda olan ólka-¡jünasliq bürosunun be§inci elmi sessiyasinda yekdillikla akademiyanin ólka§ünasliq bürosuna müxbir üzv segilmi§dir (1924). §arq fakültasinin katibi (1922-1925), Azarbaycan Yazigilar ittifaqinin masul katibi (1931-1932) olmu§dur. Azarbaycan Markazi icraiyya Komitasinin Faxri Farmanina layiq górülmü§dür (1933). Onun asarlari SSRi va xarici ólka xalqlarinin dillarina tarcüma olunmu§dur.

Obdürahim bay Haqverdiyev adabi faaliyyata §u§a real maktabinda oxudugu zaman ba§lami§, M.F. Axundzadanin tasiri ila «Haci Da§damir» (1884) adli kigik bir pyes yazmi§di. Peterburqda tahsil alarkan onun badii yaradiciliga meyl va havasi daha da goxalir. O, burada olarkan «Yeyarsan qaz atini, gorarsan lazzatini» (1892) dramini va «Dagilan tifaq» (1896) faciasini yazmi§dir [4].

1899-cu ilda Azarbaycana qayidan Obdürrahim bay Haqverdiyev bir müddat Bakida ya§ayib. O, bir tarafdan müallimlikla ma§gul olub, digar tarafdan teatrlarda verilan tama§alara rejissorluq edib. Eyni zamanda badii yara-diciligini da davam etdirib: «Baxtsiz cavan» (1900) va «Pari-cadu» (1901) facialarini yazmaqla milli dramaturgiyani ideya va poetik-sanatkarliq baximindan daha da zangin-la§dirmi§dir. 1906-ci ilda «Hayat» qazetinda hekayalar va «Molla Nasraddin» jurnalinda gizli imzalarla felyetonlar, mazhakalar gap etdirib. «Marallarim», «Xortdanin cahannam maktublari», «§eyx §aban», «Xayalat», «Ac hariflar» va sair asarlarin müallifidir.

Obdürrahim bay Haqverdiyev «Pari cadu» pyesinda, bir gox tadqiqatgilarin fikrina gora, «Baxtsiz cavan» pyesinda oldugu kimi sada insanlara sevgisini va samimiyyatini ifada etmi§dir [1]. Odabiyyat§ünas Oziz §arifin sózlarina góra, «Pari cadu» simvolik dramasinda Obdürrahim bay Haqverdiyev insanin §axsi xo§baxtliyini sorgulami§dir [7].

Odabiyyat§ünas Oziz §arif qeyd edirdi ki: Obdürrahim bay Haqverdiyev , bóyük sanatkarliqla, pisliyi qüdratli oldugu heg bir §axsi azadliq olmadigi pulun gücündan üstün oldugu yerdaki xo§baxtliyin mümkünsüz oldugunu góstarir. Yalniz takzib edan kandli Qurban, üsyangi intellekt Farhad vafat etdiyina gora oldü, kütlalarin dastayi olmadan tak mübariza aparmaga gali§di.

Gorkamli teatr tanqidgisi Cafar Cafarov yazir ki, «Pari cadu» pyesi onun canliligi va dogrulugu ügün dayarlidir. Cafarovun sózlarina góra N.Narimanovun «§amdanbay», Nacaf bay Vazirovun «Yagi§dan gixib yagmura dü§dü», «Haci Qara» asarlari kimi Haqverdiyev, pul mübadilasi, mülkiyyat ideyalarini ortaya qoyur va onlarin bu faciali naticalarini aydin §akilda nümayi§ etdirir alaqalar va fikirlar irali sürür. Cafarovun sozlarina gora, «Pari cadu» pyesin tarzi va formasi Azarbaycan sahnasinin tarixinda tamamila yeni bir fenomen idi [6].

Obdürrahim bay Haqverdiyev yeniyetma ikan mül-kadarligin iflasini górürdü. Peterburqa galdikdan sonra rus adabiyyatinin va madaniyyatinin qabaqcil ideyalari ila tani§liq onun dünyagórü§ünün geni§lanmasina kómak etmi§di. 1880- 90-ci illarda Azaftaycanda mülkadarliq tanazzüla ugrayir, patriarxalfeodal münasibatlari burjua münasibatlarila avaz olunmaga ba§layirdi. Bütün bu tarixi haqiqatlar eyni ilda yaradilmi§ "Müsibati-Faxraddin" (N.Vazirov) va "Dagilan tifaq" facialarinda aks olunmu§dur [2].

Tifaqlarin, ocaqlarin dagilmasi ictimai-axlaqi tanazzüla, bóhtana maruz qalmi§ mülkadarligin óz tabiatindan dogurdu. Pyesda müallif, Nacaf bay va onun "yemak va igmak" dostu olan baylarin nüfuzlarinin azaldigini, faaliyyatlarinin get-geda zaifladiyini, mübariza meydanindan sixi§dirilib gixarildiqlarini góstarmi§dir.

Osarda eyni zamanda, yaranmaqda olan yeni ictimai qüvvalari tamsil edan Ma§adi Cafar va Cavad kimi, hayat-da faal olmaga gallan tacirlarin, salamgilarin suratlari yaradilmiíjdir. Artiq ela bir dóvr galmi§di ki, mülkadarliq camiyyatin taza meyllari, inki§afi qar§isinda duru§ gatira bilmir, dagilirdi. "Dünya be§ gündür, be§i da qara" falsafasiyla omür süran Nacaf bayin tarcümeyi-hali Azarbaycan mülkadarliginin kegirdiyi yola uygundur. Varli mülkadar olan o, burnundan uzagi górmadiyi ügündür ki, "varliga na darliq" deya israfgiliga ba§layir va bunu ózü ügün §an-§óhrst bilir. Kandlilarin alin tari ila qazandiqlari sarvati, adi gixsin deya, saga-sola paylayir. Zahmatsiz, aziyyatsiz ya§adigina góra da zahmat adamlarini bayanmir, onlari "it-qurd" sayir. Onun ailaya, qadina, ogluna münasibati dózülmazdir. Oglu Süleymanin tarbiyasiz bóyümasi, atasinin yolu ila getmasi onun mahvina sabab olur. Ey§-i§rat, qumar Nacaf bayin ailasini, var-dóvlatini ac bir canavar kimi dagitmi§, ózünü da ba§qalarina al agmaga macbur etmi§dir. azigi,realizminin gücü ila, óz oxucusunu inandinr ki, mülkadarligin kegdiyi yolun naticasi budur.

Osarin asas qahramanlannda olan Nacaf bayin aksina olaraq, sóvdagar va müamilagi Ma§adi Cafarin faaliyyat dairasi gün-gündan geni§lanir. O, yenica kapital yigmaga balayan burjua nümayandasi kimi salamgilik yolu ila pul, var-dóvlat, qizil toplayir. O, ya§adigi mühita Nacaf bay kimi deyil, gózü agiq baxir, kiminla na cür davranmagi bacarir. Ma§adi Cafar va Nacaf bayin nókari Cavad borc vermak yolu ila varlanirlar. Onlar óz móvqelarindan va dü§düklari §araitdan, "yaman zamandan" ustaliqla istifada edirlar.

Har ikisi Nacaf bayin va onun bay dostlarinin pis amal-larindan ózlari ügün natica gixarir, qumar oynamir, sarxo§luq etmir, avaragiliga qur§anmir va s. Naticada Nacaf baylar maddi cahatdan yeni burjua sinfinin ilk nümayandalarina móhtac vaziyyata dü§ürlar. Osarin sonunda nókar Cavad "on min manata yaxin ahvali" olan "sahibi-etibar" Aga Cavada

Научен вектор на Балканите. 2021. Т. 5. № 1(11)

ISSN print: 2603-4840; ISSN online: 2683-1104

MUSTAFAYEV Zaur Telrnan oglu OBDÜRROHÍM BOY HAQVERDÍYEVÍN BODÍI ...

çеvrilir. Bütün bunlar XIX эsrin sоnlaпnda Azэrbaycan шülkэdar hэyatl üçün sэciyyэvi bir hal idi vэ Haqvеrdiyеv dэ gördüyü hэqiqэtlэri qэlэшэ almisdir. "Dagilan tifaq" fa-ciэsinln эsas surэtlэrindэn оlan Sоna xaшmln siшaslnda müэШf, tэkcэ Ьэу arvadlannin dеyil, fеоdal-patriarxal cэmlyyэtdэ yasayan hüquqsuz qadinlann ümumibsmls surэtinl yaratmisdir. Sоna xaшш "Dagilan tifaq" pyеsinin эп yеtkin müsbэt surэtlnl yaratmisdir.

Odib оnun dilib öz huшanlst arzulanni, qüvvэtli insan-pэrvэr шеyllэrinl ifadэ Sоna xaшш еlэ gün-

1эп arzu еdir ki, ürэyindэküэri açiq dеyэ bilsin. Basqa sözlэ, о, arzu еdir ki, оna cэшiyyэtdэ öz haqqini шüdafiэ üçün hüquq vеrilsin. Sоna xanirn öz düçüncэ vэ arzulan йэ Nэcэf bэylэrdэn çоx üstündür. Osэrdэ yaziçinin xalqa münasibэti dэ öz эksinl tapmisdir. О, Nэcэf Ьэу1п vэ оnun Ьэу dоstlaпшn xanlmanlannin dagilmasinin bir sэbэbini dэ оnlarIn xalqa шэпА münasibэt bэslэшэlэrindэ görür, kэnd эЬИ Иэ Ьэу1эг оva çlxarkэn qizil quçuna tоxunaшn "atasini yandirirdilarsa", indi artiq vэziyyэt dэyiçmlçdir. Bэy еhtiyatll оlmalldlr ki, kэnddэ "tоyuq yiyэsinln оdunu" оnun qizil qusuna dэyшэsin, yоxsa "cani е1э оrada agzindan çixar". Nэcэf Ьэу1эгэ е1э gэlir ki, namus, qеyrэt kimi gözэl sifэtlэr kasiblarda оla büшэz.

MüэШf bu fikrin puçlugunu göstэrmэk üçün эsэrdэ "kasib-kusubun da özünэ görэ namusu vaf' - dеyэn vэ ЬэуЬМэп intiqam alan iшaшvеrdi, Кэг1ш kimi obrazlari yaratmasi tэsadüfi deyildir. Dramaturq bir tэrэfdэn шülkэdarllgl tэnqid еdirsэ, ikinci tэrэfdэn, эsэrin sоnunda опкпп fэlakэtli hэyatIna оxucuda tээssüf hissi оyadlr. Bеlэliklэ, Nэcэf Ьэу vэ оnun dоstlaпшn шэnaslz, laqеyd hэyatIшn tэnqid еdэn dramaturqun dünyagörüsü йэ realist tэsviri arasinda ziddiyyэt mеydana çixir.

Bütövlükdэ Obdürrehlm Ьэу Haqverdiyevin "Dagilan tifaq" эsэri kэskin dramatik kопfliktэ malik faciэdir vэ sэnэt эsэri kimi ustaliqla yazilmiçdir. КопШЙ: е1э шэharэtlэ qurulmusdur ki, эsas surэtlэr pэrdэdэn-pэrdэyэ kеçdikcэ dоlguпlaçlr, öz sэciyyэvi xüsusiyyэtlэriпl açkara çixarirlar. Osas qэhrэman vэ оnun allэsi gеt-gеdэ fэlakэtэ yaxinlasir vэ nэhayэt, pyеs faciэli, acinacaqli bir sопluqla bitir. Dramaturq эsэrdэ эsas suretbrb yanasi yardimçi surэtlэrin dэ xaraktеrcэ tam оlшalaппa diqqэt yеtirmiçdir. Pyеsin dili tэbii, sэlis vэ aydindir. Dil шэsэlэsindэ dramaturq rеalizшэ sadiq qalmiçdir. Bэdii tэsiri artirmaq ^ün эdib siшvоlik ünsürlэrdэn: kölgэ, qaibam sэs, çiшçэk çaxmasi, bayqus kimi yardimçi vasteb^n dэ istifadэ

"Dagilan tifaq" Azэrbaycan sэhnэsindэ ш^эпэд1ууэйэ tamasaya qоyulan pyеslэrdэn biridir. Bunun baçlica sэbэb-lэrindэn biri, ошп gеms bir dövrü эhatэ еdэn шэzшunu Иэ yanasi, hэш dэ sэnэtkarllq cэhэtdэn шükэшшэl оlшasl Иэ izah оluпmalldlr.

Bu dövr этМэ ictimal шünasibэtlэrdэ, Azэrbaycan Ьэу, xan vэ шülkэdarlanmn hэyatlnda ciddi tэbэddülat yarandigi kimi, Peterburqdaki tэhsil ilbri dэ Obdürrohlm Ьэу Haqverdiyevin dünyagörüsüm, эdэbi görüsbrim qüvvэtli tэkan vэ istiqaшэt vermis, onun bir xalqçi, ziyali kimi yetiçшэsindэ mühüm rol oynamiçdir.

"Dagilan tifaq"da шüэШf Azэrbaycan Ьэу1эг1п1п faciэsinl eyç-içrst düçkünlüyündэ, bэdxэrclik, эyyaçllq vэ qumarbazliqda görüb-göstэrmэyэ çaliçmiçdirsa, "Bэxtsiz cavan"da 1гэ11 gedэrэk zülmkarliq vэ эdalэtsizlikdэ, rэiyyэtln insan yerim qoyulmamasinda axtarir [5, s.92].

Odib qisшэn öz hэyatlm tэsvir еtdiyi "Bэxtsiz cavan" pyеsindэ gэnc Fэrhadl özünэ оxçatmaga çaliçmiçdir. Bu, tэbii bir haldir. Yaziçinin öz tэcrübэsi о zaman dешоkratlk ruhlu Fэrhad kimi cavanlar üçün tlpik hal idi. Faciэdэki gэnc maarifçi Fэrhad surэtllэ эlaqэdar оlan vэ hэll еdilэn шэsэlэlэr öz dövrü ^ün sэciyyэvidir. Burada шübarizэ "atalar" vэ "оgullar" arasinda gеdir. "Atalar" - Haci Sэmэd agalar köhnэ mü^dar hэyatlmn, dar dünyagörüsün, kütbsmis ¡jüur vэ hlssin шüdafiэçilэridirlэrsэ, "оgullar" -Fэrhadlar оrta эsr эпэпэ1эппэ dözэ ЬИшэуэп, шürtэcе vэ шühafizэkar "atalara" qarçi шütэrэqqi fikirlэr 1гэ11 süren, е1ш vэ maarifi tэblig еdэn, xalq kütlэlэrinэ yaxinlasan vэ Qnlarin dэrdinэ $эп1< оlan gözüaçlq ^ncbrdir. Haci Sэшэd

aga tak Farhadin odlu sözlarindan qorxmur, о yeni zamanda raiyyatin onunla üz-üza galacayindan va belalikla da bütün varyoxunun mahv olacagindan qorxur. О, ac bir qurd kimi amakgi kandlilari pargalamaga hazirdir. Farhad isa böyük qalba malik bir insanparvar kimi amakgi kandlilari "asil insan" sayir. insan ganc Farhad ügün har seydan qiymatlidir. О deyir: "Bir dananin burnu agnyanda böyürdan nega hakim gixir, ancaq insana qulaq asan yoxdur" [2, s.99].

Natica. Bu sözlar istismargi camiyyatin hakim tabaqalarini damgalayan gox qüvvatli haqiqatdir. Farhad bir maarifgi kimi "torpaq kandlinin olmalidir!" masalasini qaldirir. О, istayir ki, qansoran mülkadarlarin agaligina son qoyulsun va öz alninin tari ila görak qazananlarin hüquqlari özlarina qaytanlsin Farhadin yegana ideali xalqa - "qara camaata" xidmat etmak va insan hüququnun tapdalanmasina yol vermamakdir. Farhad mülkadarlari da kandlilar kimi zahmat gakmaya gaginr. Odibin özü da ganc qahramani Farhad kimi kandlilarin hüquqsuzluguna aciyir, qurtulus yolu tapmaga galisirdi. O.Haqverdiyev bir demokrat yazigi kimi artiq Azarbaycan kandli sinfina, bu ictimai qüvvaya istinad edirdi. Dövrün asas ictimai ziddiyyati, konflikti "Baxtsiz cavan" da ilk dafa olaraq agiq sakilda qoyulurdu. XIX asrin ikinci yarisi va XX asrin avvallarinda yaranan badii asarlarimizda müsbat qahramana xüsusi fikir verilir.

Ümumiyyatla, köhna zehniyyatla, istismar va ictimai adalatsizlikla mübariza, köhna ila yeninin, "ata" ila "ogul" un garpismasi, Rusiyadaki va Azarbaycanin özündaki qa-baqcil, demokratik fikirlarin tabligi, intibahla amala galan taza fikirlarin inkisafi Obdürrahim bay Haqverdiyevin bu dövrdaki yaradiciliginda mühüm yer tutur. Milli adabiyyat tarixini demokratik ideyalarla zanginlasdiran, yüksak zövqla qalama alinan "Baxtsiz cavan" hamisa cavandir. О, Azarbaycanda, Qafqazda, Volqaboyunda, Orta Asiyada oldugu kimi, iranda da böyük müvaffaqiyyatla tamasaya qoyulmusdur.

REFERENCE:

1. A broken union. [Electronic resource]. https://en.wikipedia.org/

2. Hagverdiyev Abdurrahim bey. Selected works. In two volumes, Volume I, Baku: Leader. 2005. - 504 p.

3. Hagverdiyev Abdurrahim bey. Selected works. In two volumes, Volume II, Baku: Leader. 2005. - 504 p.

4. Hagverdiyev Abdurrahim bey. [Electronic resource] https: // az.wikipedia.—org/

5. Mutallimov Tahsin. Poetics of Abdurrahim bey Hagverdiyev. Baku: Yazifi, 1988, 323 p.

6. Fairy Magic. [Electronic resource]. https://en.wikipedia.org/

7. Sharif Aziz. Outstanding Azerbaijani writer, "Litera-turnaya Gazeta", May 26, 1945.

Received date: 22.12.2020

Revised date: 18.01.2021

Accepted date: 27.02.2021