CC BY
5iMADÖDDiN NÖSiMi YARADICILIGINA HEYDÖR ÖLiYEV QAYGISI
PÜSTÖ SÖMÖDDIN QIZI ÖHMÖDOVA
"Azarbaycan dili va adabiyyati" kafedrasinin dissertanti
Agar sözlsr: Azdrbaycan dddbiyyati, Heyddr dliyev, Imaddädin Ndsimi, yaradiciliq Key words: Azerbaijani literature, Heydar Aliyev, Imadedin Nasimi, creativity Ключевые слова: Азербайджанская литература, Гейдар Алиев, Имадедин Насими, творчество
Azdrbaycan elminin vd mdddniyydtinin eld bir sahdsi yoxdur ki, orada Heyddr dliyevin diqqdt vd qaygisini görmdk mümkün olmasin. Sözd, sdndtd, sdndtkara yüksdk qiymdt vermdk onun geni§ dünyagörü§ünddn, elmi potensialindan irdli gdlirdi. Azdrbaycan dddbiyyatinin dn böyük nailiyydtldri görkdmli dövldt xadimi, maarifgi vd sözün dsl mdnasinda böyük ziyali Heyddr dliyevin adi ild baglidir. Ulu önddrimizin Azdrbaycana rdhbdrlik etdiyi dövrü mdddniyydtimizin tarixindd yeni intibah dövrü adlandirsaq daha dogru olar, günki Heyddr dliyev Azdrbaycan xalqinin tarixi kegmi§ind, zdngin mdndvi ddydrldrind, mdddniyydtind, dddbiyyatina hdr zaman qaygi ild yana§mi§ vd Azdrbaycan mdddniyydtinin hamisi olmu§dur. O, dddbiyyatimizi dünyaya tanitmaq ugrunda sdyldrini dsirgdmdmi§ vd bu sahddd böyük i§ldrd imza atmi§dir. Müstdqil Azdrbaycan dövldtinin hdr bir atributu Heyddr dliyevin yorulmaz fdaliyydtinin dsasinda dayanir.
"Heyddr dliyev yaradici §dxsiyydtldrin, taninmi§ elm, dddbiyyat, mdddniyydt vd incdsdndt xadimldrinin yubileyldrinin kegirilmdsindd, repressiya qurbanlarina bdradt verilmdsindd böyük i§ldr görmü§dür. Azdrbaycan dddbiyyati vd mdddniyydtind saysiz-hesabsiz dvdzsiz xidmdtldri ümummilli lider Heyddr dliyevin vdtdnd, xalqa, onun mdndvi sdrvdtind böyük qaygisinin tdcdssümü idi".(2.s.15)
O, bir dövlat ba§9isi kimi sanata va sanatkara hami§a qaygi göstarmi§, istedadlari tapib üza 9ixarmi§, onlari dastaklayarak, yeni yaradiciliq ugurlarina ruhlandirmi§dir. Bela bir deyim var; zar qadrini zargar bilar. Haqiqatan da Heydar öliyev Azarbaycan tarixinda, adabiyyatinda, madaniyyatinda böyük xidmatlari olan dahi §axsiyyatlari yüksak qiymatlandirmi§ va onlarin hayat va yaradiciligini ganc naslin da öyranmasi ü9ün böyük missiyani hayata ke9irmi§dir. £ünki dahi rahbarimiz uzaqgöran siyasati ila 90X yax§i ba§a dü§ürdü ki, xalqin dünya miqyasinda taninmasi onun milli-manavi göstaricisina birba§a bagli olan proseslardir.
Yüksak ba§ari dü§üncaya malik olan bu dahi §axsiyyat madaniyyat siyasatinda adabiyyata bütöv badii sistem kimi nazar salirdi va hami§a klassiklarla müasirlar arasinda tarixi-manavi alaqalarin qorunmasina diqqat yetirirdi. Ela bu sababdan da o, klassik badii irsimizin dünya §öhrati qazanmasi namina bu irsi yaradanlarin yubileylarinin tantanali tarixi hadisa kimi qeyd olunmasina hassasliqla yana§ir va bütün bu cür addimlara böyük önam verirdi. Onun ta§abbüsü va birba§a rahbarliyi ila 80-ci illarda Nizami Gancavinin 840, imadaddin Nasiminin 600, Mirza Fatali Axundovun 170, böyük romantik §airi Hüseyn Cavidin 100 illik yubileylari ke9irilmi§dir. Oguz türklarinin tarixini özünda canlandiran "Kitabi Dada-Qorqud" dastaninin 1300 illiyi, Mahammad Füzulinin 500 illiyi ila bagli möhta§am tadbirlarin ke9irilmasi bir daha milli-manavi ke9mi§a mahabbat va xalqin galacayina inaminin tarixi ifadasi kimi yüksak qiymatlandirilir.
1940-1950-ci illarda klassik Azarbaycan adabiyyatinin nümayandalarinin yaradiciligina olan maraq va yana§ma bir az kölgada qalmi§dir. Bazi adabi §axsiyyatlarin mövcudlugu yerli-dibli unudulmu§ va yaradiciligina maraq sönmü§dür. O dövrda Nizami Gancavi ila bagli ara§dirmalara ba§lanilsa da digar klassiklarimizin yaradiciligi demak olar ki diqqatdan kanarda qalmi§di.
"Klassik Azarbaycan poeziyasinin Xaqani §irvani, Nizami Gancavi, §eyx Mahmud §abüstari, imadaddin Nasimi, Mahammad Füzuli va digar qüdratli sanatkarlarin yaradiciligi zangin material verir. Xüsusila, böyük tasavvüf §airi imadaddin Nasiminin hürufilik görü§larini §eirlarinda aks etdirilmasi diqqat 9akir. Bütövlükda falsafi ruhdan mahrum olan, oxucunu dü§üncalara 9akmayan asarlarin abadi ya§amaq imkanlari mövcud deyildir". (3.s.11)
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Hamin klassiklarimizdan biri da ana dilinda yazilan falsafi §eirin numayandasi imadaddin Nasimidir. Azarbaycan dilinin arab va fars dillari ila mubarizada qalib çixmasi, dilimizin elm, adabiyyat dili kimi i§lanmasi XIII-XIV asrlarla, yani izzaddin Hasanoglu va imadaddin Nasimi kimi sanatkarlarin yetiçmasi ila baglidir.
"Zangin adabi irsa malik olan, maslaki ugrunda olumu ila olmazlik qazanan dahi §air i.Nasiminin asarlari ila dunyada çox yayilan sevilan sanatkarlarimizdandir. Nasiminin Azarbaycan, fars, arab dillarinda yazdigi qazallar yalniz Azarbaycanda deyil, Orta Asiyada habela Hindistan, iran, 9fqanistan, Turkiya, Yaxin §arqin bir sira olkalarinda adabi harakata boyuk tasir gostarmi§dir". (1. s. 15)
imadaddin Nasiminin divani ilk dafa Salman Mumtazin komayi ila 1926-ci ilda arab alifbasi ila çap olunsa da alifba problemi ila bagli olaraq oxucularin maragini azaldirdi. Heydar 9liyevin taçabbusu ila Salman Mumtazin na§r etdirdiyi divana yenidan nazar salinmiç va Nasimi irsi ana dilinda çap olunmaga ba§lanilmi§dir. Bela bir vaxtda imadaddin Nasiminin yubleyinin geni§ §akilda qeyd olunmasi, asarlarinin yenidan na§r olunaraq adabiyyat xazinamiza qaytarilmasi va yaradiciligina olan maragin artirilmasi son daracada vacib hadisa idi. Nizami, Fuzuli, Qazi Burhanaddin, Nasimi va s. sanat korifeylarini umumiturk poeziyasinin numayandalari kimi araçdirilmasi da milli-manavi keyfiyyatlarin qabardilmasindan irali galan masalalardan idi. Bazi qaynaqlarda Nasimini turkman §air kimi qalama verilmasi bir nov ziyalilarimizin narahatligina sabab olurdu. Nasiminin Azarbaycan turku va elaca da hurufilik taliminin asasan Azarbaycan arazilarinda geni§ yayilmasi kimi masalalar araçdirilirdi. 9dabiyyatimizda bu cur saxtalaçdirmalarin qarçisi Heydar 9liyevin taçabbusu va qaygisi ila dayandirildi. Filosof §airin soykokunun Azarbaycan xalqinin yetiçdirdiyi adiblar siyahisinda digar turk xalqlarinin da yaradiciligina tasir edarak geni§landirilmasi tarixi faktlarla uza çixarilmaga baçlanildi. Dahi rahbarimiz Heydar 9liyev hami§a qeyd edirdi ki, bir xalqin dili o xalqin adabi §axsiyyatlarin yaradiciliginda toplanir. Tarixi va adabi keçmiçimizi hamin sanatkarlarin hayat va yaradiciligini darindan oyranmakla nail olmaq olar. Heydar 9liyevin sayi ila Nasimi irsi ila yaxindan taniçliq 60-ci illarin ikinci yarisindan ba§lanilmi§dir. O dovrda Halab §aharina safara gedan xalq §airi Rasul Rza Nasiminin qabrinin Halabda olmasi va diqqatdan kanarda qalmasi ila bagli malumatlari ulu ondara çatdirmiçdir. Nasiminin mazarinin Suriyanin Halab §aharinda olmasi uzun illar Azarbaycan camiyyatina malum olmayib. Ulu ondarimiz §axsan ozu Nasiminin qabrini Halab §aharinda ziyarat etmi§ va ziyaratdan sonra Azarbaycanin boyuk klassiki i.Nasiminin yaradiciliginin darindan oyranilmasina va asarlarinin Azarbaycan dilinda na§r olunmasina boyuk taçabbus gostarmiçdir. imadaddin Nasiminin qarib mazarini ziyarat edarkan onun qalbini titradan masallardan biri da yad ellarda bu mazarlara yiyalik edan, ziyarat edanlarin olmamasi idi. Heydar 9liyev hala hakimiyyata galmami§dan avval bu adiblarla bagli bir sira tapçiriqlarini vermiçdi.
Professor Buludxan Xalilovun da dediyi kimi Nasiminin hayat va yaradiciligini oyranmak bugunku va sabahki ganclara daha vacibdir. imadaddin Nasiminin 600 illik yubileyinin keçirilmasi va Nasimi abidasinin qoyulmasi yolunda olan manealarin Heydar 9liyev tarafindan qatiyyatla aradan qaldirilmasi va hamin illarda Qabilin "Nasimi" poemasinin yazilmasi va "Nasimi" filminin çakilmasi, Bakir Nabiyevin tartib etdiyi Nasimi haqqinda maqalalar toplusunun çap olunmasi diqqatalayiq naticalardan idi. 3dabiyyatimiz uçun, madaniyyatimiz uçun çox çatinlikla hall etdiyimiz masalalari Heydar 9liyevin dovrunda çox asanliqla hall etmak mumkun idi. Nasimi falsafasinda kamil insan modeli Heydar 9liyev siyasi mubarizasinin asas proritet sahasi idi. Umumilli liderimiz har bir vatandaçini kamil, elmli va bilikli, eyni zamanda dunyada elmi saviyyasi va kaçflari ila tanin kamillik pillasinda gormak istayirdi. Butun bunlari nazara alaraq klassik adabiyyatin gorkamli numayandasi, kamil insan protipini qazallarinda canlandiran i.Nasiminin hayat va yaradiciliginin oyranilmasinin zaruriliyini ilk novbada ba§ari-humanist dayarlara yiyalanmak yolu kimi asas vasita hesab edirdi. Onun siyasi addimlari bu gun da xalqimizin adabi-tarixi inkiçafina dinamik tasir gostarmiçdir. Hakimiyyata galdikdan sonra bu içlarin daha da sistemli gorulmasi uçun alindan galani asirgamadi. Hala hakimiyyata galmamiçdan avval yani, sovet donaminda bir çox yaziçilara yuksak faxri adlarin verilmasi boyuk xidmatlarindan idi.
Belalikla, klassik adabiyyatimizda anadilli poeziyamiza zanginlik qatan, Azarbaycan adabi-poetik dilinin inki§afina takan veran Nasimi yaradiciliginin sistemli olaraq öyranilmasi va tabligi tamin edildi. Nasiminin yubleyinin keçirilmasi ila bagli bir sira tapçiriqlar verildi ki, bu da adabiyyatimizin keçmi§ina va inkçaf yoluna nazar salmaq va onlarin yaradiciliqlari ila yaxindan tani§ olmaga imkan yaratdi. Görülan bu içlarin naticasi olaraq ilk dafa olaraq Azarbaycan adabiyyatinin nümayandalarindan Nasiminin 600 illik yubleyinin keçirilmasi 70-ci illara tasadüf edildi. 1970-illarin avvalarindan baçlayaraq respublikamizda klassik madani irsimizin araçdirilmasi va öyranilmasi baximindan yeni marhalaya baçlanildi. Bu marhala bilavasita xalqimizin ümummilli lideri Heydar öliyevin adi ila baglidir. Ulu öndarimizin uzaqgöran siyasati naticasinda Nasimi yubleyinin YUNESKO-nun tadbirlar planina salinmasi da taqdiralayiq addim idi. Mahz o dövrda yubley münasibati ila Nasimi yaradiciliginin araçdirilmasi va asarlarinin ûç cildda na§r olunmasina baçlanildi. Bundan alava dahi filosofun dünyada tanidilmasi ^ün asarlarinin bir neça dillarda na§r olunmasi da Heydar öliyevin adabi çaxsiyyatlarin yaradiciligina verdiyi diqqat va qayginin ayani göstaricilarindandir.
ödabiyyat§ünas, tadqiqatçi, akademik Hamid Araslinin "imadaddin Nasimi" elmi-kütlavi asarinin naçri da bu dövra tasadüf edir. Heydar öliyev siyasi faaliyyatinda oldugu kimi Azarbaycan adabiyyatinda da böyük içlar görmü§ adabiyyat tariximizin sistemli araçdirilmasina asas vasitaçi olmuçdur. Nasiminin 600 illik yubleyinin keçirilmasi onu dünyaya tanitdi. Bir çox jurnallarda Nasimi haqqinda maqalalar darc edildi. Heydar öliyev Nasiminin yubileyinin takca Bakida deyil, Moskvada da keçirilmasina nail oldu. 1980-ci ilin fevral ayinda Bakinin markazi parklarindan birinda Nasiminin abidasi qoyuldu va heykalin açiliç marasiminda özü çaxsan i§tirak etdi. Belalikla, uzaqgöran rahbarimiz tarafindan Nasiminin milli adabi-tarixi yaddaçdan silinmasinin qarçisi alindi. Heydar öliyevin üzarina dü§an missiya çatin va azm talab edan bir missiya idi. Lakin buna baxmayaraq, O, faaliyyatina milli-manavi dayarlarin barpasi kontekstinda baçladi. Böyük liderin adabiyyatda gördüyü i§lar, klassiklara qayidi§, milli adabiyyata maraq hissini qabartdi, soykökümüza yiyalanmak duygusunu açiladi. Heydar öliyevin islahatlarinin adabi-madani hayatimizin bütün sahalarini nazara alaraq milli manlik §üurunun öna keçirilarak dalgalanmaga baçladi. insanlarin öz azadligi ugrunda mübarizasi, milli-madani keyfiyyatlarin öna keçmasi, taptalanmiç hüquqlarin barpasi bir növ Nasimi falsafasi ila üst-üsta dü§an nüanslari yansidirdi. Heydar öliyev dühasinin imkan verdiyi azad söz zamaninda, sovet adabiyyati daxilinda yaranmaga casarat etmi§ hürr duygulu, millat problematikali poeziya matnlarinda tapir.
"Klassik adabi irsa münasibatda bela aydin, obyektiv mövqe nümayi§ etdiran H.öliyev adabiyyatin sabahi haqqinda da fikirlaçir, ganc istedadlarin yaradiciligina qaygi va hassasliqla yanaçmagi tövsiyya edirdi. O, hala Azarbaycan rahbarliyinin va ictimai-siyasi xadim kimi faaliyyatinin ilk çaglarinda adabiyyat tariximizla çagdaç adabi prosesin alaqalari, adabi prosesda irs-varis münasibatlarinin mühüm özünaxas özalliklari haqqinda qiymatli fikirlar söylami§dir"(4, sah 15)
Ulu öndarin layiqli davamçisi ölka Prezidenti ilham öliyev da ana dilimiz va elmimizin inkiçafi ila bagli bir sira mühüm sanadlara imza atmiçdir. ilham öliyevin tapçirigi ila Nasimi çeirinin dil va üslub xüsusiyyatlarinin geni§ va sistemli §akilda araçdirilmasi va monoqrafiyalarin hazirlanmasi böyük naliyyat idi. 2019-cu ilin Azarbaycan Respublikasinda "Nasimi ili" elan edilmasi va §airin 650 illik yubileyinin yüksak saviyyada qeyd olunmasi Heydar öliyev siyasatinin va kursunun davamçisi ilham öliyevin da böyük filosof va mütafakkir imadaddin Nasimi yaradiciligina sevgi va qayginin an böyük göstaricisidir. Vurgulamaq istayiram ki, bu gün da §airin asarlarinin araçdirilmasina va naçrinin hazirlanmasina böyük ehtiyac var.
9D9BiYYAT SiYAHISI
1. 3liyev, H. Mustaqilliyimiz abadidir: [46 cildda] Baki: Azarna§r, - c. 1. - 1997. - 612
2. Heydar 9liyev va Azarbaycan adabiyyati, Baki: §arq-Qarb, 2009, 248 s.
3. Salman Mumtaz. Azarbaycan adabiyyatinin qaynaqlari, Baki: "Avrasiyya press" 2006, 400 s
4. Vaqif Sultanli. Azarbaycan adabi tanqidi, Baki: Nurlar na§riyyati, 2019, 312 sah.
5. https://respublika-news.az/news/heyder-eliyev-azerbaycan-edebiyyatinin-medeniyyetinin-inki safina-mohkem-zemin-yaratmisdi
6. https://modern.az/olke/27431/nesiminin-suriyanin-qanli-blgesindeki-mezari
