CC BY
0ÍKÍ QARDAÇ XALQIN YENÍLM9Z OGLU -XALÍD S9ÍD XOCAYEV
P9RVANa H9BÍB QIZI M9MM9DOVA
filologiya üzra falsafa doktoru, dosent Azarbaycan Texniki Universiteti
Annotasiya. Tsqdim etdiyimiz msqalsds maarifçi-demokrat qardaç özbsk xalqinin görksmli oglu Xalid Ssid Xocayevin §anli vs ibrstamiz hsyati, bütün gücünü türk xalqlarinin msdsni-sdsbi, ictimai-poetik, tarixi vs elmi dü§üncssins, türk dillsrins, ilk növbsds Azsrbaycan xalqinin, o cümlsdsn türk xalqlarinin azadliq vs müstsqillik ideyasina xidmst etmi§ görksmli çsxsiyystin fsaliyystins nszsr salinir. Bu böyük alimin titanik fsaliyysti bütün türk xalqlarinin gsnc nssli щün svszsiz nümunsdir. Lsyaqstli tür^ü Xalid Ssid Xocayev 1918-ci ilds Istanbul Universitetini bitirdikdsn sonra Azsrbaycana gslir, burada orta ixtisas vs ali tshsil müsssisslsrinds i§lsys-i§lsys msdsniyyst, dil, sdsbiyyat vs qsdim türk msnbslsrinin, o cümlsdsn MahmudKaçgarinin "Divani Lugat-it-türk"ünün, "Orxon yazilari "nin vs digsr msnbslsrin dilimizs tsrcümssi vs ayri-ayriproblemlsri ils msqssdyönlü vs sistemli §skilds öyrsnilmssi ils msçgul olur. Eyni zamanda, türk qrafikasinin srsb dilindsn latin slifbasina keçirilmssi istiqamstinds ssasli i§lsr hsyata keçirir. Bakida Birinci Türkoloji Qurultayin içinin hazirlanmasi vs keçirilmssinds yorulmadan çaliçir (1926). Bir - birinin ardinca cigatay sdsbiyyati, üslubiyyat nszsriyyssi, türk sdsbiyyati nszsriyyssi, Türküstan tarixi vs s. ils bagli kitablar vs mühazirs materiallari hazirlayir vs ns§r edir, Türk msktsblsri щün rus dili dsrsliyi ortaya qoyur. Özbskyaziçisi Abdulla Qsdirinin "Ötsn günlsr " adli orijinalromamm vs msçhur türkyaziçisi Rsçad Nuri Güntskinin "Çali qu§u" romamm Azsrbaycan dilins tsrcüms edir. Bir sözls, Azsrbaycanin msdsni-elmi, ictimai-siyasi hsyatinda kifayst qsdsr yaxindan içtirak edir.
Hsm Azsrbaycanin, hsm ds bütün türk xalqlarinin msdsni-msnsvi hsyati ils six bagli olan Xalid SsidXocayev mshz bels svszsiz keyfiyystlsrins görs uzun müddst tsqiblsrs msruz qalir. Tür^ülük vs Turançiliq ideyalarinin digsr görksmli nümaysndslsri ils birlikds bu zsruri nszsriyysnin hsyata keçirilmssi щün ugrunda dönmsz mübarizs aparir. Lakin eyni zamanda o, bunu da yax§i bilirdi ki, Tür^ülüys vs Turançiliga gedsn yol mshz bolçevik zindandan keçir. Gözlsnilsn kimi ds olur. Xalid Ssid Xocayev dhmsd Cavad, Mikayil Müfiq, Hüseyn Cavid, Haci Ksrim Sanili vs ba§qa bu kimi milli ideallar ugrunda mübarizs aparanlarla birlikds 1937-ci ilin iyununda hsbs olunur vs hsmin ilin oktyabrinda sks-inqilabi fsaliyystds §übhsli bilinsrsk repressiyaya msruz qalir. Azsrbaycan xalqi özbsk xalqinin böyük oglu Xalid Ssid Xocayevin xatirssini hsr zaman ehtiramla yad edir. Onun hsyat vs fsaliyystins bir çox Azsrbaycan alimlsri msqalslsr, materiallar, kitablar, monoqrafik tsdqiqatlar hssr etmiçlsr.
Açar sözlsr: Tür^ülük carçisi, dilçi, tsrrnmsçi, alim, Tür^ülük vs Turançiliq ideyalarinin parlaq nümaysndssi.
НЕПОКОЛЕБИМЫЙ СЫН ДВУХ БРАТСКИХ НАРОДОВ -ХАЛИД САИД ХОДЖАЕВ
Аннотация. В представленной статье нами к изучению подвергаются славная и немеркнущая жизнь и творчество Халида Саида Ходжаева, известного поборника просветительства, демократа, выдающегося сына братского узбекского народа, всей деятельностью служащего идее свободы и независимости тюркских народов. Титаническая деятельность Халида Саида Ходжаева пример подражания для молодого поколения всех тюркских народов. Человек незаурядных способностей Халид Саид Ходжаев после окончания Стамбульского университета в 1918 году приезжает в Азербайджан, работая в среднеспециальных и высших учебных заведениях, целенаправленно и систематически занимается изучением отдельных проблем культуры, языка, литературы и переводов древних тюркских памятников, в том числе книги выдающегося лексикографа Махмуда Кашгари «Дивани лугат-ит-тюрк», «Орхонских надписей» и других значимых источников на
азербайджанский язык. В то же время он многое делает в части перехода тюркской графики из арабского на латинский алфавит. Неустанно работая в подготовке и проведении Первого Тюркологического сьезда в Баку (1926), он одно за другим готовит и издает книги и лекционные материалы по чагатайской литературе, теории стилистики, по теории тюркской литературы, по истории Туркестана, издает учебник русского языка для тюркских школ, переводит талантливый роман узбекского писателя Абдуллы Кадыри «Минувшие дни» на азербайджанский язык, а также любимую книгу азербайджанских читателей турецкого писателя Рашада Нури Гюнтекина «Королек - птичка певчая» на азербайджанский язык, активно участвует в культурно-научной и общественно-политической жизни Азербайджана.
Тесно связанный с морально-духовной жизнью как Азербайджана, так и других тюркских народов, Халид Саид Ходжаев за эти качества на протяжении длительного периода подвергался слежкам и гонениям. Он наряду с другими поборниками идей Туречества и Туранства вел целенаправленную борьбу за претворение в жизнь этой жизненно важной теории. В то же время он хорошо знал, что дорога в Туречество и Туранство проходит через тюрьму большевиков. Именно так и случилось. Халид Саид Ходжаев совместно с лучшими борцами за национальные идеи, как Ахмед Джавад, Микаил Мушфик, Гусейн Джавид, Гаджи Керим Санылы и др. был арестован в июне 1937 г. и в октябре того же года репрессирован по подозрению в контрреволноционной деятельности. Азербайджанский народ всегда чтит память великого сына узбекского народа Халида Саида Ходжаева. Его жизни и деятельности посвящены статьи, материалы, книги, монографические исследования многих азербайджанских ученых.
Ключевые слова: поборник тюркологических идей, языковед, переводчик, ученый, яркий представитель Туранства и Туречества.
THE HEROiC SON OF TWO FRATERNAL PEOPLES -KHALiD SAiD KHOJAEV
Annotation. In the presented article, we study the glorious and unfading life and work of the famous champion of the enlightener-democrat, an outstanding son of the fraternal uzbek people, with all his activities serving the idea offreedom and independence of the Turkic peoples, who devoted his entire adult life to the development of the culture of the Turkic peoples, cultural and literary, socio-poetic, historical and scientific thought, Turkic languages, first of all, of the Azerbaijani people. The titanic activity of Khalid Said Khodjaev is an example of imitation for the younger generation of all Turkic peoples. A man of extraordinary abilities, Khalid Said Khojaev, after graduatingfrom Istanbul University in 1918, came to Azerbaijan, working in secondary and higher educational institutions, purposefully and systematically engaged in the study of certain problems of culture, language, literature and the translation of ancient Turkic sources, including Mahmoud Kashgari's "Divani lugat-it-turk", "Orkhon inscriptions" and other sources in the Azerbaijani language. At the same time, he is doing a lot in terms of the transition of Turkic graphics from Arabic to the Latin alphabet. He works tirelessly in the preparation and holding of the First Turkological Congress in Baku (1926). One by one, he prepares and publishes books and lecture materials on Chagatai literature, theory of stylistics, theory of Turkic literature, history of Turkestan, publishes a textbook of the Russian language for Turkic schools, translates a talented novel by Uzbek writer Abdullah Kadiri "Bygone Days " into Azerbaijani, as well as Turkish writer Rashad Nuri Gyutekin "The Kingbird the singer " into the Azerbaijani language, in short, is quite actively involved in the cultural, scientific, sociopolitical life of Azerbaijan.
Closely connected with the moral and spiritual life of both Azerbaijan and all Turkic peoples, Khalid Said Khojayev was subjected to surveillance and persecution for these qualities for a long period of time. He, along with other proponents of the ideas of Turanism and Turanism, led an omnidirectional struggle for the implementation of this necessary theory. However, he knew very well
that the road to the Turks and the Turks passes through the Bolshevik prison. That's exactly what happened. Khalid Said Khojaev together with such fighters for national ideas as Ahmed Javad, Mikail Mushfiq, Huseyn Javid, Haji Kerim Sanyli and others. He was arrested in June 1937 and repressed in October of the same year on suspicion of counterrevolutionary activities. The Azerbaijani people always honor the memory of the great son of the uzbek people Khalid Said Khojayev. Articles, materials, books, and monographic studies of many Azerbaijani scientists are devoted to his life and work.
Key words: proponent of turkic ideas, linguist, translator, scientist, the famous represen tative of the ideas of Turkism and Turan
Özbak madaniyyati, tarixi,dili, adabiyyati va ictimai-siyasi flkrinin aparici nümayandalarindan söhbat dü§dükda yadda§imizda ilk növbada Xalid Said Xocayevin (1888-1937) faaliyyati canlanir. Va son daraca simptomatikdir ki, onun yaradiciliq dü§üncasi iki eyni genetik kökdan galan ri§alardan - özbak va Azarbaycan ictimai-madani mühitindan qidalanaraq inki§af etmi§, formala§mi§dir. Da§kand yaxinligindaki Ko§-Kurqan kandinda anadan olmu§ Xalid ilkin tahsilini ela Da§kand madrasasinda aldiqdan sonra, Türkiyada tahsil almaq onu daha 9ox özüna calb edir. Va az ke9mir ki, 1914-cü ilda istanbul Universitetinin Tibb fakültasina daxil olur. Lakin ikinci kursdan sonra universitetin tarix-filologiya fakültasina ke9makla tahsilini 1918-ci ilda ela oradaca tamamlayir. Oradan Azarbaycana galarak faaliyyatini Ganca va Baki §aharlarindaki orta va ali tadris müassisalarinda, daha sonra SSRi Elmlar Akademiyasinin Azarbaycan filialinda davam etdirir. Eyni zamanda bir müddat Özbakistanin salahiyyatli nümayandaliyinda ?ali§ir. Ela buradaca qeyd edak ki, Xalid Said Xocayev o, Azarbaycan elmi-madani mühitinda dövrünün an parlaq dü§üncali §axsiyyatlarindan birina 9evrilir.
Xocayevin elmi yaradiciligi son daraca rangarang va mükammal olmu§dur. O, fars dilini yetarinca yax§i bilmakla yana§i, türk dillarinin üslubiyyati, sintaksisi va qrammatikasi üzra 9oxsayli asarlar müallifi idi. O, Mahmud Ka§garinin "Divani-lügat-it türk" asarini Azarbaycan dilina tarcüma etmi§ va Orxon kitabalarinin tarcümasini da hayata ke9irmi§dir. Türk dillarinin arab qrafikasindan latina 9evrilmasinin ta§kilinda böyük zahm at sarf etmi§ va "Yeni alifba yolunda sayahat" (1929) kitabinda masalanin tarixina müxtasar ekskurs sargilami§dir. Birinci Türkoloji Qurultayin (Baki -1926) i§inin hazirlanmasinda va ke9irilmasinda yaxindan i§tirak etmi§dir. Cigatay adabiyyati üzra mühazira, üslubiyyat nazariyyasi, türk adabiyyati nazariyyasi, mükammal sintaksis, Türküstan tarixinin müxtasar icmali, türk maktablari ü9ün rus dili (darslik), böyük özbak yazi9isi Abdulla Qadirinin "Ke9mi§ günlar" romaninin özbakcadan, Türkiyali yazi9i Ra§ad Nuri Güntakinin "£ali qu§u" kimi maraqli asarlarini Azarbaycan dilina tarcüma etmi§dir. Gatirdiyimiz bu müxtasar siyahidan görünür ki, dogrudan da Xalid Said Xocayevin elmi-nazari yaradiciligi kifayat qadar 9e§idli va unikaldir. Taassüf ki, bela yüksak dünyagörü§ü va intellekti ila se9ilan fadakar türk9ü §axsiyyat Azarbaycanin digar taninmi§ ictimai-madani dü§ünca sahiblari öhmad Cavad, Hüseyn Cavid, Mikayil Müfiq va bu kimi ba§qa milli mücahidlari ila birga amansiz sovet ideologiyasinin qurbani olmu§dur.
Xalid Said Xocayevin repressiyaya ugradilmasinin an ba§lica sababi onun türk9ü olmasi, türklarin tarixi, madaniyyati, dili, onun kimliyi ugrunda apardigi mübariza va Mahmud Ka§garinin "Divani-lügat-it türk" asarinin Azarbaycan dilina tarcüma etmasi ila bagli olmu§dur [6, 184-187].
Yuxarida qeyd etdiyimiz kimi, Xalid Said Xocayev sözün asil manasinda türk xalqlarinin mücahidi idi. O, türklarin tarixini, ictimai-falsafi dü§üncasini qatiyyatla va böyük azmla yaymaga 9ali§an, proletariat diktaturasinin faaliyyatini, sovet rejiminin türk xalqlari üzarindaki hegemonlugunu hazm eda bilmayanlardan idi.
Almaz Ülvi "Özbak adabiyyati" kitabinda yazir: "X.S.Xocayev poeziya vurgunu olub. Klassik §arq poeziyasinin gözal bilicisi olub. Talabalarinin yazdigi qeydlarindan malum olur ki, onun Füzuli irsina xüsusi mahabbati varmi§" [10, 52].
Ela buradaca qeyd edak ki, qadim dövrlardan galan Azarbaycan va özbak xalqlarinin tarixi alaqalari Xalid Said Xocayevin timsalinda yeni bir marhalaya qadam qoymuçdur [12].
Azarbaycanda Xalid Said Xocayev çaxsiyyatina va onun yaradiciliq faaliyyatina daim böyük hörmatla yana§ilmi§dir. Masalan, professor, Calal Qasimov özünün "Xalid Said Xocayev" monoqrafiyasinda Xalid Said Xocayevin Birinci Türkoloji Qurultayin keçirilmasi ila bagli apardigi faaliyyatini yetarinca dayarlandirmiçdir. Eyni zamanda tadqiqatçi bu böyük türk cafakeçinin elmi-publisistik va nazari asarlari va bu asarlarin taleyi ila bagli masalalara da darindan nazar salmi§dir. Bundan baçqa adini çakdiyimiz tadqiqatçinin "Birinci Türkoloji Qurultay: çahidlar va çahidlar" adli fundamental ensiklopedik araçdirmasinda Azarbaycan xalqinin, o cümladan türk xalqlarinin tarixi-sosial va ictimai-madani hayatinda mühüm mövqe sahibi olan §axsiyyatlarin Artur Zifeldin, Abdulla Tagizadanin, Rzaqulu Nacafovun, Bakir Çobanzadanin, öhmad Pepinovun, Hanafi Zeynallinin, Müseyib ilyasovun, Cabbar Mammadovun, Hüseyn Musayevin, Mustafa Quliyevin, Vali Xuluflunun, öziz Qubaydullinin, Cavidin, Salman Mümtazin türkçülük mafkurasi ugrunda apardiqlari mübarizanin baçlica konsepsiyasina nazar salmi§, onlarin faaliyyati ila bagli geni§ va sistemli münasibat ortaya qoymuçdur [5, 415-436.]
Xalid Said Xocayevin baçinin üstünü ona göra qara buludlar almiçdi ki, onun türkologiya sahasindaki elmi faaliyyati bu böyük alimi "aksinqilabi pantorkist-millatçi taçkilatinin üzvü kimi" 1920-ci illarin ikinci yarisi - 30-cu illarin avvalarindan etibaran sovet tahlükasizlik orqanlarinin diqqat markazina salmi§di. Mahz bu izlamalar va göz altina alinmalar naticasinda onun faaliyyati ila bagli matbuatda na§r olunan sifariçli yazilar va Azarbaycanin "pantürkist" ziyalilari ila birga ittihamlar onu qazet sahifalarindan mahbasa gatirib çixarir... Çünki Turançiliga aparan yol isa bolçevik mahbasindan keçirdi.
Tadqiqatçi T.Orucov haqli olaraq açagidakilari qeyd edir: "...hamin illarda Azarbaycan ziyali kontingenti an mard fardlarini, Azarbaycan elmi isa yüzlarla alimini, o cümladan Xalid Said Xocayevi itirdi. Azarbaycan adabiyyatinda, madaniyyat va incasanatinda böyük falakatlar, facialar yaçandi. Biz hala da o illarda günahsiz yera güllalanan ziyalilarimizin heç da hamisinin harada dafn olundugunu bilmirik" [7, 147].
Maraqlidir ki, Xalid Said Xocayevin hala XX asrin ilk onilliklarinda Azarbaycan dilina tarcüma etdiyi M.Kaçgarinin "Divani lügat-it türk"ünün taleyindan xabar yox idi.
2023-cü ilin aprel ayinin 15-na olan "ödabiyyat qazeti"nda qazetin ba§ redaktoru Azar Turan "Sirli seyfin saksan alti illik tilsimi qirildi" adli maqalasinda Xalid Said Xocayevin tarcüma etdiyi "Divani-lügat-it türk"ün na§ra hazirlanmasindan bahs edarak göstarir ki, bu yazini çap edandan sonra Nasimi adina Dilçilik institutunun direktoru, professor Nadir Mammadli ila bu barada atrafli söhbatdan sonra, o, bu asarin mütlaq tapilib tadqiq olunacagini bildirmiçdir. Lakin i§in çatinliyi onda idiki, "Divani-lügat-it türk" Dilçilik institutunun kitabxanasinin kataloqunda qeyda alinmamiçdi. Eyni zamanda tarcümanin alyazmasinin mahz buradaki seyfda oldugu ni§an verilirdi. Buna baxmayaraq, bu tarcüma na ölyazmalar institutunda, na da ödabiyyat va incasanat Arxivinin kataloqlarinda yox idi. Ela buradaca qeyd edak ki, Azar Turan bütün gücü ila bu tilsimin qirilmasini istayirdi va ona göra da hesab edirdi ki, Xalid Saidin "Divan.."nin tarcümasinin taleyi türkologiyamizin an hassas, agrili va yarali yerlarindan biridir [8, 2]. Bundan ba§qa A.Turan bela bir masalaya da toxunmuçdur ki, "§ahid bir alimin sahibsiz qalmi§ elmi mirasinin üzarinda §übhali va qara kölgalar repressiya qaranliqlarinda da, demokratiya aydinliginda da aks olunmamiçdir [2]. Bununla bela, Azar Turan bu tarcüma X.S.Xocayevin faciavi va eyni zamanda tür^ülük taleyi ila bagli oxuculara bir sira digar matlablari da çatdirmiçdir.
Belalikla, matlabi uzatmayaq. Qeyd edak ki, X.S.Xocayevin "Divani lügat-it türk" asarinin 30-cu illardan üzarinda çaliçdigi tarcümasinin çapa hazirlanmasi dogrudan da nainki Azarbaycan türkologiyasinin, ham da dünya türkoloji elminin uguru oldugunu biz da bir daha saslandirmayi özümüza borc bilirik. Bu, onu sübut edir ki, Xalid Said Xocayevin elmi-nazari va dilçilik-tarcümaçilik irsina Azarbaycan ziyalilari va alimlari daim an yüksak mövqedan yanaçmaga çali§mi§lar.
Bir mühüm maqami da qeyd etmaya mütlaq ehtiyac vardir ki, Azarbaycanda repressiya problemlarini araçdiran, alimlar digar taninmi§ §axsiyyatlarla barabar Xalid Said Xocayevin hayat va yaradiciligini, onun repressiyaya ugradilma sabablarini daim diqqat markazinda saxlayirdilar. Onlarin sirasinda 9li Çamil va Ali Attestasiya Komissiyasinin "Vostok" jurnalinda yer almi§dir [9, 13; 1, 118-123].
Azar Turanin "Xalid Said Xocayev" [11]. V.Alpatov, F.Açnin, D.Nasilov tarafindan hazirlanmi§ bu "Repressiyaya maruz qalmi§ türkologiya" kitabi sovet türkologiyasinin an tutqun tarixi dövrünü aks etdirmakdadir. Müalliflar Rusiya, Azarbaycan, Qazaxistan va Qirgizistan tahlükasizlik orqanlari arxivlarindaki materiallar asasinda 1937-1949-cu illarda hayata keçirilmi§ istintaq materiallarini elmi dövriyya, bazan lap avvalki illara da ekskurs etmakla müxtalif xalqlarin dahi nümayandalarinin, elm va madaniyyat xadimlarinin A.N.Samoylov, Y.D.Polivanov, B.V.Çobanzada, Q.S.Qubaydullin, X.S.Xocayev, ö.Cavad, M.Müfiq, H.Cavid, ö.Baytursinuli, M.Cumabay, Q.Tinistanov va baçqalari ila bagli manbalari araçdirmaqla, onlarin baçina gatirilan müsibatlari göstarmi§lar. 20-30-cu illarda o vaxtki SSRi-daki ictimai-siyasi situasiya nazardan keçirilmakla avval bu insanlarin faaliyyatinin aktivla§masina, sonra bu aktivliyin onlarin cismani mahvi ila naticalanmasina neca sabab oldugu darindan ara§dirmi§ va Xalid Said Xocayeva hasr olunmuç sahifalar da ayrica olaraq taqdim olunmuçdur [2, 94-105].
Xalid Said Xocayevin hayat va yaradiciligi, onun tarcümalari, elmi-publisistik asarlari va onlarin taleyini prof. Calal Qasimovun yuxarida adini çakdiyimiz "Xalid Said Xocayev" monoqrafik araçdirmasinda daha darindan va asasli tadqiq edilmakla onun timsalinda türkoloq alimlarimiza va türkçülüyümüza Sovet siyasi sisteminin vurdugu zarbalar daha obyektiv va geni§ konseptual planda tahlil olunmuçdur [4].
Göstardiyimiz kontekstda onu da qeyd edak ki, madaniyyatimizin, adabiyyatimizin, folklor nümunalarimizin, dünya §öhratli eposumuzun, Azarbaycan xalqinin va ziyalilarinin sovet gilyotinasinin nümayandalarinin taleyi ila bagli çoxsayli araçdirmalar aparmiç (bu araçdirmalarin aksariyyati arxiv materiallarina asaslanmiçdir) professor Calal Qasimov "Xalid Said Xocayev" adli kitabini onun bütün hayat va faaliyyatinin "varaqlanmasina" hasr etmakla özbak xalqinin §ahid oglunun özünamaxsus alim, tadqiqatçi, türk mücahidi obrazini yaratmiçdir. 2021-ci ilin mayinda AMEA-nin Folklor Înstitutu kitabin naçri ila bagli malumat vermakla "Xalid Said Xocayev" monoqrafiyasinda taninmiç türkoloq alimin hayat va yaradiciliginin arxiv materiallari asasinda araçdirildigini, Xocayevin tarcümalari, elmi-publisistik asarlari va onlarin taleyi barada geni§ malumatlarda, siyasi repressiyalarin Xalid Xocayevin timsalinda türkoloq alimlarimiza va tür^ülüyümiza vurdugu zarbalarin ayani miqyasi aks etdirilmiçdir [13].
Xalid Said Xocayev bütün aqidasi, manaviyyati va mafkurasi ila nainki dogma özbak xalqinin, qardaç hesab etdiyi Azarbaycan xalqinin, ham da cami Türk dünyasinin tarix, elm, falsafa, madaniyyat, adabiyyat, maktab va tahsila yiyalanib dünyanin an qabaqcil xalqlari arasinda özüna layiqli yer tutmasi ugrunda mübariza apardigini qeyd edirik. Taassüf ki, o vaxtki SSRÎ-da mövcud olan siyasi-ideoloji sistem Xalid Said Xocayev va onun kimi saysiz-hesabsiz içiqli tafakkür sahiblarimizi asassiz va amansiz repressiyalara maruz qoydu. Bütün bunlara baxmayaraq, bu böyük mücahidin apardigi araçdirmalar türk dünyamizin yaddaçindan silinmadi. öksina bu gün Xalid Said Xocayevin Tür^ülük va Turançiliq istiqamatinda apardigi maslak mübarizasi çagdaç marhalamizda da kükramakda, daha da inkiçaf etdirilmakdadir.
9D9BiYYAT
1. Алпатов В.М., Ашнин Ф.Д., Насилов Д.М. Репрессированная тюркология. Халид Саид Ходжаев // Журнал «Восток». М., Изд-во Российская академия наук, 2002, с. 118-126
2. Ашнин Ф.Д. Алпатов В.М. Насилов Д.М. Репрессированная тюркология. М., «Восточная литература», 2002, с. 94-105
3. Алпатов В.М. Ашинин В.Д., Насилов Д.М. Халид Саид Ходжаев. Жунал, «Восток». М., 2002, с. 118-126
4. Qasimov C. Xalid Said Xocayev. Baki "§irvanna§r", 2021, 320 s.
5. Qasimov C. Birinci Turkoloji Qurultay: §ahidlar va §ahidlar. Baki, "Ganclik", 2019, s. 415-436
6. Мамедова Н. Формирование исторической грамматики в азербайджанском языкознании // Науковый висник кафедри ЮНЕСКО ННЛУ Серiя Фшолопя. Педагопка. Психология. Выпуск 36, 2018, с. 184-187
7. Orucov Y. Repressiya§unasligin sonuncu magikani // Calal Qasimov. Hayatini milli yadda§in oyani§ina hasr edilmi§ ykis alim. Baki, Elm va tahsil, 2023, s.137-148
8. Turan A. Sirli seyfin saksan alti illik tilsimi qirildi. "9dabiyyat qazeti", 2023, 15 aprel, s. 2-4
9. Шамиль А. Халид Саид Ходжаев - первый переводчик тюркского словаря. Газ. «Каспш», 2009, 31 января, с. 13
10. Ulvi A. Ozbak adabiyyati (adabi portret cizgilari, ara§dirmalar, musahibalar, yol qeydlari). Baki, "Elm va tahsil", 2016, 314 s.
11. https://www.trend.az society
12. https://www.academia.edu ИСТО
13. https://science.gov.az news open.
