CC BY
4Impact Factor: SJIF 2020 - 5.497 2021 - 5.81
AZ9RBAYCAN DiLiNiN §iV9 AREALLARINDA QOHUMLUQ MÜNASiBÖTi BiLDiRÖN TÜRK SÖZL9RiNiN FONETiK, MORFOLOJi TÖRKIBi УЭ LEKSiK-
SEMANTiK XÜSUSiYYÖTLÖRi
RÖYA NADiR QIZI Q9HR9MANOVA
ADPU, Xarici Dillar Markazi, müallim
Xülasa: Azdrbaycan dilinin §iva sistemini tdhlil edan leksik vahidlar cdrgdsindd qohumluq münasibati bildiran türk sözlari xüsusi yer tutur va onlar fonetik, morfoloji tarkiblar, leksik-semantik ehtiyatlar üzra bir gox xarakterik xüsusiyyatlara malikdir va linqvistik tahlillar ügün zangin material verir. Azarbaycan dilinin gagda§ §ivalari ügün saciyyavi olan qohumluq münasibati bildiran türkizmlardan xalqimiz hala lap qadim dövrlardan istifada etmi§lar. Har bir xalqin madani tarixinda qohumluq münasibati ifada edan leksik vahidlar böyük ahamiyyat kasb etmi§ va etmakdadir. Ela buna göra da hamin semantik sistemdan olan türk sözlari tarixan yazili manba yaradan §axsiyyatlarin da diqqat markazinda olmu§, günümüza zangin dil materiallari ötüra bilmi§lar. Qohumluq münasibati bildiran türkizmlarin da asas manbayi ümumxalq dilidir, §iva sözlari da bu manbani zanginla§diran, yaradib-ya§adan, tarixin kegmake§larindan mühafiza edib günümüza gatdiran an mühüm qaynaqlardan hesab olunur. Azarbaycan dili §ivalarinin müxtalif regionlarda yayilmasi xalqin tarixi ila bagli tabiiproses kimi türk qohumluq münasibati bildiran leksik vahidlarin da dialekt areallarinda qorunub saxlanilmasini, mühafiza edilmasini da §artlandirmi§dir. Azarbaycan dili dialekt qatinin mühüm bir hissasini qohumluq münasibati bildiran türkzmlar ta§kil edir ki, maqalada onlarin qadim va gagda§ türkgalarla müqayisasi verilir, fonetik, morfoloji tarkibina diqqatyetirilir, leksik-semantik xüsusiyyatlari saf-gürük edilir.
Agar sözlw. Azarbaycan §iva va dialekt areallari, türk sözlari, qohumluq münasibati bildiran leksik vahidlarin fonetik tarkibi, leksik-semantik xüsusiyyatlari.
Azarbaycan dilinin dialekt areallari ila §iva sözlarina tasadüf olunur ki, bu türk sözlarinin fonetik, leksik, semantik istiqamatlarda tahlili xalqin etnik tarixi ila alaqalanir va bu cahatlardan yana§diqda qohumluq münasibati bildiran leksik vahidlar xüsusi önam kasb edir. Azarbaycan dilinin §ivalarinda qohumluq münasibati bildiran leksik vahidlar sisteminda bela dil alamatlari 9oxluq ta§kil etmakla etnolinqvistik saciyyali olur. Masalan, qadim türk dilina maxsus "uruk" sözü Azarbaycan dilinin Megri §ivasinda "urux", Bilasuvar, Göy9ay, Qax, Sabirabad §ivalarinda "urug" (k-x-g) formalannda 9ixi§ edarak "nasil" manasini ifada edir (1, 391; 2, 519). Göstarilan §ivalar ü9ün xarakterik olan bu leksik vahid hala 5000 il bundan avval Altay türk dillari asasinda ta§akkül tapmi§, §umer dilinda "Uruk" §ahar adi kimi i§lanmi§, qadim Arratta dövlatinin arazisinda mövcud olmu§ va §aharin adi "Arratta naslindan olanlarin ya§adigi yer" anlamini bildirmi§dir (3, 36). B.Xalilov "urug" sözünün "nasil-aqraba" manasinda öhmad Yasavinin "Divani-hikmat" asarinda, qadim türk yazili abidalarinda, Mahmud Ka§garinin "Divan"inda, "Manzum Oguznama"da i§landiyini göstarmi§, bir sira nümunalar asasinda onun mana va etimoloji tahlilini vermi§dir (4, 125-126).
Fikrimizca, tadqiqat9inin Ka§gariya söykanarak "urug" sözünün "uri" sözü ila eyni kökdan olmasi fikri özünü dogrultmur. Bizim nazarimizca, "urug" sözünün asasinda, kökünda sadaca olaraq "ur" sözü dayanmi§ va ona qo§ulan "-ug" morfemi an qadim §akil9i kimi mansubluq, aidlik bildirmi§dir. Fikrimizi eradan avvalki dövrlarda yuxarida qeyd etdiyimiz kimi 5000 il bundan avval §umer gil tabletlarinda aksini tapmi§ va iki9ayarasi (Dacla va Farat 9aylarinin arasindaki yerda) arazida mövcud olmu§ "Ur" §ahar adi da tasdiq edir va hamin "ur" sözüna "qadim uk" §akil9isi qo§ularaq "ur naslindan olanlarin yeri" manasini bildirir (5, 59).
Azarbaycan xalq dani§iq dili formala§ana qadarki böyük zaman kasiyinda türk dillarinda va onun dialektlarinda xeyli sayda qo§a sözlar da mövcud olmu§dur va hamin qo§a sözlardan biri da "urux - turug" mürakkab qurulu§da olan leksik vahididir. Mahmud Ka§garininin "Divan"inda "urug" sözü "dana, toxum, habba" va hamin söza uygunla§dirilaraq yaradilmi§ "turug" sözünün "qohum aqraba" anlamini bildirmasini göstarmi§dir (6, 608; 7, 133). Tarixi dialektologiya mütaxassisi
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Impact Factor: SJIF 2020 - 5.497 2021 - 5.81
E.özizov "urux - turug" qo§a sözünün Azarbaycan dilinin Agdam, §u§a, §amaxi, Baki dialekt va §ivalarinda "nasil" manasinda, Agcabadi kand §ivalarinda "9ox dogan" anlaminda, "urug" sözündan amala galmi§ "uruglu" (Baki), "urugcul" (Gadabay) sözlarinin "qohum", "dogan, qisir olmayan" manalarinda i§landiyini göstarmi§dir (8, 735). Agcabadi kand §ivalarinda "urug" sözünün qo§a i§ladilmasi §akli "urug - urug" formasindadir. Fikrimizca, bu forma daha qadim olub, Azarbaycan xalq dili formala§ana qadar (V asr) hamin §akilda olmu§, Ka§gari dönamina qadar qo§a sözünün ikinci komponentindaki "urug" sözünün avvalina "t" ünsürünün artirilmasi dialektlarin, güman ki, oguz dil dialektlarinin tasiri naticasinda ba§ vermi§dir.
Türksistemli dillarda qohumluq münasibati ifada edan leksik vahidlardan, termin saciyyali sözlardan biri da "yenga" dialektizmidir. Bu dialektizm ümumtürk dillari ü9ün universal nitq vahidi olub, bütün türkcalarin ham adabi dillarinda, ham da dialekt areallarinda i§lanir (7, 231). Bela ki, "yenga // yenqa" fonetik variantlarinda Azarbaycan dilinin Qazax, Tovuz, Goranboy, Qax, Zaqatala, Ba§ke9id, Basarke9ar, Böyük Qarakilsa, Balakan §ivalarinda ham "qarda§ arvadi", ham da "ami arvadi" manalarini bildiran (2, 548) bu söz hamin anlamlarda Türkiya türkcasinda "yenge", ba§qird türkcasinda "yingü", Qazax türkcasinda "jenge", Qirgiz türkcasinda "cene", özbak türkcasinda "yüngu", tatar türkcasinda "cingü", türkman türkcasinda "yenne", uygur türkcasinda "yüngü" fonetik tarkiblarinda va eyni zamanda demak olar ki, sagir nun (ng) samiti ila i§lanir (10, 982-983). "Rusca-türkca lügat"da da düzgün olaraq qeyd edilir ki, "yenga" sözü müasir türkcalarda "galin, qarda§ arvadi; galini ar evina ötüran qadin" manalarini ifada edir (11, 922). "Qorqud" kitabinda "yerga" sözünün "qarda§arvadi" manasindan belaca anla§ilir ki, bu mana qadim, "galin kö9ürülan zaman onun yaninda gedan qadin" manasi isa XIII asrdan sonraki yüzilliklarda §iva kontekstinda meydana 9ixmi§dir.
Azabaycan dilinin dialekt va §iva leksikasinda xarakterik olan va qohumluq bildiran türk sözlarindan biri kimi "aba" leksik vahidi dilimizin Tabriz, Qax §ivalarinda "ata", £ambarak 9ivasinda "abay" fonetik tarkibinda "böyük baci", yena hamin formada §aki dialektinda "lazgi qadin", "xala" manalarinda i§lanir (12, 13). Mahmud Ka§garinin lügatindan bela malum olur ki, orta asrlarda "aba" sözünün "ata" manasi Tibet dili ü9ün, "ana" manasi isa Oguz dillari ü9ün saciyyavi olmu§, hatta karliq türkmanlarinin dilinda "aba" sözü "apa" fonetik variantinda i§lanarak "ana" anlamini ifada etmi§dir (7, 113). Ka§gari "aba" sözünün omonim variantini da qeyda almi§ va qip9aqcada "ayi" manasini bildirdiyini göstarmi§dir (6, 14). Ka§garinin göstardiyi "aba" sözünün "apa" (b-p samit ke9idi) fonetikasi "böyük baci" manasinda 9agda§ qazax, özbak türkcalarinda qorunub saxlanilmi§dir (10, 2-3). Digar türkcalardan olan tatar va türk dillarinda "aba" sözü "abla" §aklinda i§lanarak hamin manani ifada edir (10, 2-3). Ba§ir öhmadov bela güman edir ki, "aba" sözü "ara" anlamini aks etdirmakla qadim "Havva" §axs adinin dayi§ilmi§ formasidir (13, 5) va bizim nazarimizca da bu farziyya aglabatan tasir bagi§layir. Formalizma qapilmadan bela güman etmak olar ki, qadim türk dillari va dialektlarinda "aba" sözü "ata" manasinda i§lanan "baba" sözünün tarsina 9evrilmi§ formasi da ola bilar, 9ünki "baba" sözünü tarsina 9eviranda sözün ba§langic hissasindaki "b" samiti dü§ür, sadaca olaraq "aba" §akli alinir. Masalan, "§ur" etnonimini ruslar tarixan dayi§arak, tarsina 9evirarak "rus" xalq adi düzaltmi§lar. Va yaxud, "malak" sözünün tarsina oxusundaki forma "kalam" kimi alinir va sözün heca strukturuna digar bir cahatdan yana§araq (malak), m-l samit saslarini silsak manali hissalar alinar: malak - alak - lak - ak. §ovinist va vandal ermanilar Azarbaycan - türk dillarina maxsus §iva sözlarini bu yollarla özününküla§dirmaya 9ali§mi§lar.
Azarbaycan dilinin Ba§ke9id va Füzuli §ivalarinda qadim türk sözü olan "baba" qohumluq bildiran leksik vahidi "ata" manasinda i§lanir (17, 75). 9n qadim dövrlardan tutmu§ 9agda§ zamanamiza qadar "baba" sözü "u§agin valideynlarinin atasi" anlamini ifada etmi§dir. "Baba" sözü dilimizda "bibi", "nana", "dada", "lala", "qaqa // qaga // cici // ciji // ana" va s. sözlarin fonetik qurulu§una uygun, yani bir hecanin iki dafa takrari naticasinda yaranmi§dir" (14, 480). Dilimizin Ba§ke9id va Füzuli §ivalari ü9ün xarakterik olan "baba" sözünün "ata" manasi Türkiya türkcasinda va uygur dilinda "baba", "dada", ba§qirdcada "ata // atay", qazaxcada "ake // ata", qirgizcada "ata", özbakcada "ata", tatarcada "äti // ata", türkmancada "káka", uygurcada "ata" fonetik tartiblarinda i§lanir (10, 42-43). Göründüyü kimi, Azarbaycan dilinin Ba§ke9id va Füzuli §ivalarinda "baba"
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Impact Factor: SJIF 2G2G - 5.497 2G21 - 5.81
sözünün "ata" manasi tam çakilda paralellik yaradir. Uygur dilinda içlanan va paralellik yaradan, sinonimlik taçkil edan "dada // ata" variantlarindan birincisi ("dada") Azarbaycan dilinin Çambarak, Daralayaz, Kalinino çivalarinda "ata" Çambarak, Kalinino çivalarinda "baba", iraq-türkman lahcasinda "ata" manasini bildirir (1, 121; 15, 356). Türkiya türkcasinda "ata" manasinda içlanan "dede" sözü Azarbaycan dilinda "baba", baçqird dilinda "Olatay // babay // kartiy // babakay", qazax dilinda "ata // ata - baba, baba", qirgiz dilinda "çoy ata", özbak dilinda "baba // buva" , tatar dilinda babay // dövüti, kart // uti, türman dilinda "ata // baba; uygur dilinda "buva // çox ata" fonetikalari ila çixiç edir" (10, 152-153).
Qohumluq münasibati ifada edan "lala" sözü Azarbaycan dilinin dialekt va çiva areallannda 3 manada içlanir: 1) "ata" manasinda: Agdaç, Bolinisi, Borçali, Çambarak, Gadabay, Göyçay, ismayilli, Kürdamir, Lankaran, Masalli, Saatli, Salyan, Tovuz, Yevlax çivalarinda; 2) "böyük qardaç" anlaminda: Agdaç, Balakan, Gadabay, Ganca, Kürdamir, Qazax, Quba, Zardab dialekt va çivalarinda; 3) "baba" manasinda: Tovuz, Zardab çivalarinda (12, 361). "Lala" sözüna omonim variant kimi çixiç edan va "nökar" manasini bildiran leksik vahid Quba va Salyan dialektlari üçün saciyyavidir (12, 361). Azarbaycan dilinin dialekt va çiva areallan üçün xarakterik olan "lala" sözü çagdaç Türkiya türkcasinda "lala" (a-a avazlanmasi) çaklinda içlanarak "daya" manasini ifada edir va qohumluq münasibati bildiran anlamindan uzaqlaçsa da, qaqauz türkcasinin Vulkanest çivasinda "lala" fonetik tarkibinda içlanarak "baba" manasini bildirir (16, 136). "Lala" sözünün "daya, tarbiyaçi" manasina Azarbaycan mahabbat dastanlarindan biri olan "9sli va Karam" folklor örnayinin dilinda da rast galirik:
drzurumun gadiyina varanda, Onda gördüm büram-büram qar gdlir, Lala dedi: Gal bu yerdan qayidaq, Dedim, lala qeyratima ar galir (17, 20S).
Maraqli cahat bir da ondan ibaratdir ki, "lala" sözünün "daya, tarbiyaçi" (kiçilar ü9ün) manasi türk, Azarbaycan, baçqird, qazax, qirgiz, türkman, tatar, uygur türkcalarinda inteqrasiya edilsa da, "ata", "baba", "böyük qardaç" anlamlarinda uygunlaçma prosesi geda bilmiçdir. Müxtalifsistemli dillardan olan moldovcada "lala" sözü Azarbaycan dilinin çivalari ^ün xarakterik olan "böyük qardaç" manasinda, estoncada isa "ami" anlaminda içlanir (13, 178). Linqvistik tahlil çakdikda bela aydin olur ki, "ami" sözü Azarbaycan dilinin Çambarak çivasinda (1, 148) va Cabrayil keçid çivasinda "ata" manasini da bildirir (18, 403). Fikrimizca, "ami" sözü tarixan "am+i" qalibi, yaxud kök + çakilçi modeli asasinda ta§akkül taparaq yaranmiçdir. ösasini "am // ami" sözü taçkil edan va Azarbaycan dilinin Culfa, Naxçivan, Ordubad dialekt va çivalarinda mürakkab struktura malik olub, "amicani // amcan" çakillarinda va eyni zamanda "aminin arvadi" anlamini bildiran, Mingaçevir çivasinda "amidoss" strukturunda i§lanib, yena, "amiarvadi" anlamini ifada edan, Qax, Oguz, §aki, Zaqatala dialekt va çivalarinda "ama" formasinda çixiç edib "bibi" anlamini bildiran, Darband çivalarinda "amaxala" strukturunda i§lanib "qohum-qardaç, qohum-aqraba" manasi ifada edan sözlarin hamisi qohumluq anlayiçi bildiran leksik vahidlar kimi funksionallaçmiçdir (12, 171). "9mi" sözünün "ata" manasi kimi funksionallaçmasi takca Çambarak va Cabrayil çivalari ila bitmir va bu söz eyni zmanda, Qazax dialektinda va Yevlax çivasinda da hamin anlami bildirir (12, 172). Mürakkab quruluçdan olan "amicani" va "amidossu" sözlari Quba, Baki dialektlarinda va Kürdamir çivasinda da "amiarvadi" anlami bildirir. Çagdaç torkçalarda asasini "am" sözü taçkil edan va müxtalif fonetik, morfoloji, mürakkan söz strukturlari yaradan leksik vahidlar olduqca çoxdur. Masalan, Azarbaycan adabi dilinda içlanan va "açya, alat" anlami ifada edan "amzik" sözü kök (am) + zik (çakilçi) qalibi üzra formalaçmiç, Türkiya türkcasinda "emzik", baçqirdacada "imilik", qazaxcada "imizik", türkmancada "emzik", uygurcada "ömizäk" fonetik variantlarinda içlanarak qohum dillara tam çakilda uygunlaçmiçdir. Va yaxud, Azarbaycan dilinda "amizdirmak" feilini (am + iz + dir + mak) götürüb türkcalarla müqayisasini versak, cüzi morfoloji va fonetik farqlarin meydana çixmasinin çahidi olariq (10, 216-217). Bizim nazarimizca, "ham" köma^i sözünün (birgalik bildiran qoçma) fars dilindan Azarbaycan dilina keçmasi fikri özünü dogrultmur (19, 203). Bu köma^i söz tarixan "am" sözüna "h" samiti artirilaraq düzalmi§ va leksik mana funksionalligini kömakçi söz keçidla alaqadar olaraq
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Impact Factor: SJIF 2020 - 5.497 2021 - 5.81
itirmiçdir. Müasir fars dilinda dogma baciya "ham§ira" deyirlar va bunu dilimiza çeviranda "hamsüd, yaxud da bir ananin dö§ündan süd aman" kimi tarcüma olunur. Dilimizda mövcud olan "mama" sözü da "am-am" takrar üsulu ila yaranmi§ leksik vahidinin tarsina çevrilmi§ formasidir, "mama" sözünün a-a sait avazlanmasi çaklidir va rus dilina türkcalardan keçmi§, "mama" formasinda sabitla§mi§dir. Rus dilinda "ana" manasinda içlanan "мать" sözünün da fonetik tarkibinda tarsina çeviranda "am // am" manasi da var ki, bunun da kökü qadim türkcalarla baglidir. Latin dilinda xalaya matertera deyirlar ki, bu söz "ananin bacisi" manasini bildirir va hamin sözün baçlangic hecasi "ma" elementindan ibaratdir. Bütün bu dil faktlari tasadüfi xarakter daçimir, türk dillarinin an qadim dövrlardan fars, atin, rus dillarina kontakti naticasinda yaranmiç, dil va madaniyyatin möhkam alaqasi asasinda intiçar tapmi§, bir növ linqvokulturoloji xüsusiyyat kasb etmi§dir. Azarbaycan dilinin Gadabay çivasinda ami va dayini arvadina "bibi" - deya müraciat olunur (12, 50). Çambarak va keçid çivalarinda "bibi" sözü "bivi" fonetik tarkibinda içlanarak, "atanin bacisi" anlamini bildirir va bu anlamda ham "bibi", ham da "mama" sözlarindan sinonim variantlar kimi istifada olunur. "Bibi" sözü "mama" manasinda Böyük Qarakilsa, Çambarak, Daralayaz, Quqarik §ivalarinda "mama" sözü "bibi" manasinda Qazax, §aki dialektlarinda, Agcabadi, Agdam, Agdara, Balakan, Cabrayil, Füzuli, Göyçay, Îmiçli, Qax, Laçin, Mingaçevir, §amkir, Tartar, Ucar, Yevlax, Zaqatala, Zangilan, Gürcüstanin Baçkeçid, Borçali çivalarinda (2, 343) va Darband dialektinda içlanir (20, 346).
Dilimizda qohumluq münasibati bildiran "qayinana" va "qayinata" türk sözlari qadim dövrlardan i§lana-i§lana günümüza qadar galib çixmiçdir. Mürakkab quruluça malik olan har iki sözün manasi "kabin qohumlari" anlamindadir. Müasir Azarbaycan dilinda i§ladilan "qayin" sözü Kaçgari dönaminda "kayin" §aklinda türkcalarda i§lanmi§, "qohum-qarda§" manasini, "ata" sözü isa "ad vermak, laqab vermak" anlamini bildirmiçdir (7, 106). "Qaynana // qaynana" sözünün birinci komponentinda çixi§ edan "kayin // qayin" sözü orta asrlarda türkcalarda "kadin // qadin" manasi ila barabar "arvad" anlamini da bildirmi§, yani "arvadin anasi" manasini ifada etmi§dir. Fikrimizca, "qaynata" sözü "ögey ata", "qaynana" sözü isa "ögey ana" anlamindadir. Çagdaç Azarbaycan dilinin dialekt va §ivalarinda areallarinda "nana" sözü "ana" manasinda içlanir (4, 58). V.V.Radlov "kain ata" (qaynata) sözünün altay, qirgiz, osmanli dillarinda ("arvadin anasi") manasinda oldugunu qeyd etmi§dir. Ümumiyyatla, V.V.Radlov "kain" sözünün qoçuldugu söza va onlarin birga ifada etdiyi manalara da diqqat yetirarak görarik ki, "kain valida" (osmanli dilinda), "qaynana" (arvadin anasi), kain akki (altay dilinda), kain aga // aqa (qirgiz dilinda) "arvadin böyük qardaçi", "arvadin dayisi", kain uni (qirgiz dilinda) "arvadin kiçik qardaçi", nain tuta (kazan dilinda) "arvadin böyük bacisi", "arvadin xalasi, bacisi", kain cinli (kazan dilinda) "arvadin kiçik bacisi", "arvadin qardaçi qizi, bacisi qizi", kain biradar (osmanli dilinda) "arvadin qardaçi" anlamini bildirir (21, 12).
Natica. Azarbaycan dilinin §iva tabaqasina daxil olan va qohumluq münasibati ifada edan türk sözlari qrammatik va fonomorfoloji cahatlardan müayyan dayiçikliklara maruz qalsa da, aksar hallarda ilkin manasini va sas tarkibini qoruyub saxlamiçdir. §iva fonetikasinda bela hadisalar, bir tarafdan qadim türk dilinin alamatlarinin saxlanilmasi, digar tarafdan isa xalqin ta§akkülünda i§tirak etmi§ müxtalif etnoslarin dil vahidlarinin paralel içlanmasi ila alaqadar ola bilar.
9D9BiYYAT
1. Bayramov i. "Qarbi Azarbaycan §ivalarinin leksikasi". Baki, "Elm va tahsil", 2011, 440 s.
2. Azarbaycan dilinin dialektoloji lügati. Baki, "§arq-Qarb" naçriyyati, 2007, 568 s.
3. Крамер С.Н. История начинается в Шумере. / Крамер С.Н. - Москва, «Наука», 1991, 235 стр.
4. Xalilov B. 224 qadim türk sözü. Baki, "Elm va tahsil", 2010, 350 s.
5. Mustafazada T. Ümumi tarix. I cild (an qadim zamanlardan 476-ci iladak). Baki, "Elm", 1995, 175 s.
6. Kaçgari M. Divani-lügat-it-türk. IV cild, Baki, "Ozan", 2006, 752 s.
7. Kaçgari M. Divani-lügat-it-türk. I cild, Baki, "Ozan", 2006, 400 s.
8. özizov E. Azarbaycan dilinin tarixi dialektologiyasi. Baki,II na§ri,"Elm va tahsil",2016,348 s.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Impact Factor: SJIF 2020 - 5.497 2021 - 5.81
9. Hüseynova M. Ümumtürk dillari dialekt va §ivalarinin qar§iliqli inteqrasiyasi. Baki, ADPU, 2020, 600 s.
10. Kar§ila§tirmali türk lehçeleri sözlüyü. I cild, Ankara, 1993, 1184 s.
11. Турецко-русский словарь. Москва, Издательство «Русский язык», 1977, стр. 991.
12. Azarbaycan dialektoloji lügati. I cild, Ankara, 1999, 374 s.
13. öhmadov B. Etimoloji lügat (araçdirmalar, mülahizalar), Baki, "Altun kitab"na§ri,2015,288 s.
14. Qurbanov A. Azarbaycan dilinin onomologiyasi. Baki, "Maarif', 1988, 596 s.
15. iraq - Türkman lahcasi. Baki, "Elm", 2004, 422 s.
16. Покровская А.А. Гагаузский язык. «Языки народов СССР, №2, Москва, 1966, стр. 130 -152.»
17. Azarbaycan mahabbat dastanlari. Baki, "Elm", 1970, 510 s.
18. Haciyev T. Seçilmiç asarlari. Cabrayil çivasi, III cild, Baki, "Elm", 2018, 408 s.
19. Mirzazada H. Azarbaycan dilinin tarixi qrammatikasi. Baki, "Maarif', 1962, 303 s.
20. Azarbaycan dilinin Darband dialketi. Baki, "Elm", 2009, 448 s.
21. Радлов В.В. Опыт словаря тюркских наречий. 1893, II том, I часть, стр. 1914.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
