CC BY
8Impact Factor: SJIF 2020 - 5.497 2021 - 5.81
QöRBi AZÖRBAYCAN öRAZiSiNDö (iNDiEI ERMÖNiSTAN) ORONiMiK VAHiDLÖRDÖN TÖRÖNÖN TÜRK MöN§öLi TOPONiMLÖRiN DiALEKT УЭ §iVÖ KONTEKSTiNDÖ LiNQViSTiK XÜSUSiYYÖTLÖRi
MÖMMÖDOVA NiGAR ORUC QIZI
ADPU, XDM-nin müallimi https://orcid.org/ orcid=0000-0003-0401-3629
Xülasa. Qdrbi Azdrbaycan drazisinddki cografi adlarin dil tdrkibi rdngardng vd müxtdlifdir. Linqvistik vd ekstralinqvistik faktorlarla, hdmginin ictimai-siyasi prosesldrld bagli olaraq ta qddim dövrldrddn Azdrbaycan türkldrinin mdskdni, yurd-yuvasi olan bu drazidd salinan ya§ayi§ mdntdqd adlarinin, eyni zamanda digdr qrupdan olan cografi adlarin yaranmasinda türksistemli dilldrin dsas xüsusiyydtldri, yaxud da dialekt vd §ivd resurslari dsas vd aparici rol oynami^dir. Bu faktorlarda müxtdlif köklü,müxtdlif semantikadan olan Azdrbaycan-türk mdn§dli cografi adlarin meydana gixmasina sdbdb olmu§dur. Aydin mdsdlddir k, toponimldr ba§lica olaraq dil qanunlari vd normalarina tabe olub, müdyydn drazidd tarixdn mdskunla§mi§ dhalinin dilprosesini vd bu xüsusda, dialekt elementldrini dks etdirmdk gücünd malik olurlar.Tarixdn omonimik vahidldrddn,söz qruplarindan td§dkkül tapib formala§mi§ cografi adlara gox ehtiyatlayana§maq lazimdir, günki dksdr hallarda müdyydn bir drazidd, qon§uluqda ya§ayan ayri-ayri xalqlara mdxsus müxtdlif sistemli dilldrdd i§lddildn formaca eyni olan komponentldrin olmasi eyni bir toponimin yozumunun müxtdlif tdrzdd izah edilmdsind gdtirib gixarir. Heg §übhdsiz ki, beld hallarda omonim sözldr dsasinda formala§an toponimldrin leksik-semantik vd fonetik xüsusiyydtldri dsas götürülmdli vd xalqin tarixi, dini, mifoloji görü§ldri, addt-dndndldri xüsusi olaraq diqqdt mdrkdzindd saxlanilmalidir. indiki Ermdnistan drazisindd türk-Azdrbaycan mdn§dli toponimldrin bdzildri omonim sözldr dsasinda müxtdlif tarixi döndmldrdd yaranmi§dir ki, mdqalddd hdmin tipddn olan cografi adlarin semantik xüsusiyydtldri dialekt vd §ivd müstdvisindd ara§dirilmi§dir.
Agar sözlzr: Omonim sözldrddn cografi adlar yaratma üsullari, dialekt vd §ivdldrd mdxsus leksik vahidldrin toponimldrd transformasiyasi vd onlarin yaranmasi, inki§af prosesldri
LiNGUiSTiC CHARACTERiSTiCS OF TOPONYMS OF TURKISH ORiGiN derived FROM ORONYMiC UNiTS iN THE TERRITORY OF WESTERN AZERBAijAN (NOW ARMENiA) iN THE CONTEXT OF DiALECT AND DiALECT
NiGAR ORUJ Gizi MAMMADOVA
The teacher of FLC of ASPU https://orcid.org/orcid=0000-0003-0401-3629
Summary The linguistic composition of geographical names in the territory of Western Azerbaijan is colorful and diverse. In connection with linguistic and extralinguistic factors, as well as socio-political processes, the main features of Turkic languages, or dialect and idiom resources, are the main factors in the formation of the names of settlements established in this area, which has been the abode and home of Azerbaijani Turks since ancient times, as well as geographical names from other groups. and played a leading role. It is clear that toponyms mainly obey the laws and
Impact Factor: SJIF 2020 - 5.497 2021 - 5.81
norms of the language and have the ability to reflect the language process of the population historically settled in a certain area and, in this regard, dialect elements. Geographical names formed from homonymic units and groups of words should be approached very carefully, because in most cases, the presence of components that are identical in form used in different systematic languages belonging to different peoples living in a certain area, in the neighborhood, leads to the interpretation of the same toponym in different ways. There is no doubt that in such cases, the lexical-semantic and phonetic features of the toponyms formed on the basis of homonymous words should be taken as the basis, and the historical, religious, mythological meetings and traditions of the people should be specially focused. Some of the toponyms of Turkish-Azerbaijani origin in the territory ofpresent-day Armenia were created in different historical periods based on homonymous words, and the semantic characteristics of geographical names of that type were investigated in the article at the level of dialect and dialect.
Key words: methods of creating geographical names from homonyms, transformation of lexical units belonging to dialects and dialects into toponyms and their creation, development processes
ЛИНГВИСТИЧЕСКАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА ТОПОНИМОВ ТЮРКСКОГО ПРОИСХОЖДЕНИЯ, ПРОИСХОДЯЩИХ ОТ ОРОНИМИЧЕСКИХ ЕДИНИЦ НА ТЕРРИТОРИИ ЗАПАДНОГО АЗЕРБАЙДЖАНА (НЫНЕ АРМЕНИЯ) В КОНТЕКСТЕ
ДИАЛЕКТА И ДИАЛЕКТА
НИГЯР ОРУДЖ КЫЗЫ МАМЕДОВА
Преподаватель ЦИЯ АГПУ https://orcid.org/orcid=0000-0003-0401-3629
Резюме Языковой состав географических названий на территории Западного Азербайджана красочен и разнообразен. В связи с лингвистическими и экстралингвистическими факторами, а также социально-политическими процессами, основные особенности тюркских языков, или диалектно-идиоматические ресурсы, являются основными факторами формирования названий населенных пунктов, сложившихся на этой территории, что является обитель и дом азербайджанских тюрков с древнейших времен, а также географические названия других групп и играли ведущую роль. Понятно, что топонимы в основном подчиняются законам и нормам языка и обладают способностью отражать языковой процесс населения, исторически расселенного на определенной территории, и в связи с этим диалектные элементы. К географическим названиям, образованным из омонимических единиц и групп слов, следует подходить очень осторожно, поскольку в большинстве случаев наличие одинаковых по форме компонентов, используемых в разных систематических языках, принадлежащих разным народам, проживающим на определенной территории, по соседству, приводит к трактовке одного и того же топонима по-разному. Не подлежит сомнению, что в таких случаях за основу следует брать лексико-семантические и фонетические особенности топонимов, образованных на основе слов-омонимов, и особо акцентировать внимание на исторических, религиозных, мифологических встречах и традициях народа. . Некоторые топонимы турецко-азербайджанского происхождения на территории нынешней Армении были созданы в разные исторические периоды на основе ь
Ключевые слова: способы создания географических названий из омонимов, преобразование лексических единиц, принадлежащих диалектам и диалектам, в топонимы и их создание, процессы развития.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Impact Factor: SJIF 2020 - 5.497 2021 - 5.81
Tarixi kateqoriya olan omonimlarin yaranmasi va formala§masi manbalarindan biri da dialekt va §ivalardir va bu manbalarda aksini tapmi§ leksik vahidlar asasinda tarixan ta§akkül tapmi§ cografi adlar da onomastik sistemda mühüm yerlardan birini tutmaqdadir. Leksikanin ba§qa kateqoriyalari kimi, dialekt va §iva sözünün semantik sarhaddini ta§kil edan omonimlarin asl tabiati toponimlarda da aksini tapa bilir va onlarin tarkibi,sturukturu, mana 9alarlari ila konkretla§dirilma, aydinla§dirilma imkanlari qazanmir. Tarixan dialekt va §iva sözlari asasinda ta§akkül tapib formala§mi§ türk-Azarbaycan man§ali toponimlarinin semantik qatinin ara§dirilmasi onomoloji leksikanin vacib va aktual problemlarindandir. Dialekt va §iva sözlari asasinda formala§mim toponimlarin ononimik saviyyaya da§imasi dilin tabiatina,qayda-qanunlarina uygun arsaya galarak asrlar, minilliklar boyu mürakkab inki§af yolu ke9mi§dir. Nazara alsaq ki, türkcalar, o siradan Azarbaycan türkcasi an qadim zamanlardan dialekt bölünmasi, dialekt par9alanmasi dövrlari ke9irmi§dir, onda bela dü§ünmak olar ki, omonim sözlarin dialekt va §iva müstavisinda toponimlara transformasiyasi an qadim tarixi dönamlarin mahsuludur. Masalan, asasini, yaxud da komponentlarini "qat" apelyativi ta§kil edan cografi adlara nazar salsaq görarik ki, an qadim dövrlardan son yüzilliklara qadar formala§mi§ bir sira toponimlarin tarkibinda hamin leksik vahid omonimik cütlüklar §aklinda 9ixi§ etmi§dir. Qarbi Azarbaycan arazisinda qadim dövrlardan son yüzilliklara qadar Qa§qa adli iki ya§ayi§ mantaqasinin adi toponimik izahli lügatlarda aksini tapmi§dir.Bu ya§ayi§ mantaqalarindan biri Daralayaz, digari isa Vedibasar mahalinda olmu§dur.Vedibasar mahalindan Qa§qa omonimik adini vandal ermanilar 1948-ci ilda dayi§arak Vardazat qoymu§lar (1,198). Fikrimizca, Qa§qa toponimi "qat"sözü va "qa" morfoloji göstaricisi asasinda formala§mi§dir. Oykonimlarin kök hissasinda 9ixi§ edan "qat" sözü Qarbi Azarbaycanin Basarke9ar, £ambarak, 9§tarak, ham9inin Qarakilsa,Vedi, Zangibasar §ivalarinda 1) dagin, tapanin hündür yeri; 2) daranin yuxari hissasinin kanari" manalarini bildirir ki, (2,234) bu semantikalar cografi adlar ü9ün olduqca saciyyavidir. Bela ki, Daralayaz mahalindaki "Qa§qa" ya§ayi§ mantaqasi cografi relyefina göra,dagin,tapanin hündür yerinda salindigi, Vedibasar mahalindaki digar eyniadli ya§ayi§ maskani cografi relyefina göra "daranin yuxari hissasinin kanarinda" yerla§diyi ü9ün bela adlandirilmi§dir. Oykonimlarin tarkibindaki manalarda cüzi ox§arliqlar nazara 9arpsa da, farqliliklar da az deyildir:1) dagin,tapanin hündür yeri; 2) daranin yuxari hissasinin kanari manalarindaki farqliliklar kifayat qadardir. Demali, "qa§qa" §iva sözü ononimik funksiyada 9ixi§ edarak toponim yaranmasinda ahamiyyatli daracada 9ox mühüm rol oynami§dir. Cografi termin saciyyali "qa§qa" apelyativinin tarixin hansi dövründa tayfa adina transformasiyasini daqiq §akilda müayyanla§dirmak 9atin olsa da, lakin ehtimallarla bunu tayin etmak olar. Apelyativ sözlarin tarixan etnonimik ada transformasiyasi,ba§qa sözla, uygunla§masi hadisasi türk dillarinda qanunauygun hal olmu§dur. Azarbaycan, o siradan qohum türk xalqlarinin soykökünda duran tayfa birliklarinin yerini,yurdunu, tarixda tutdugu mövqeyini öyranmak ü9ün cografi termin saviyyali apelyativlarda zangin malumatlar aksini tapmi§dir. "Qa§qa" cografi termininin sonuna "y" samiti alava edilarak eradan avval XIV yüzilliklarda Qa§qay tayfa adi yaradilmi§dir va hamin yüzillikda qa§qaylarin §ahar madaniyyati mövcud olmu§dur (3,28). Qa§qa sözüna "y" samitinin alava edilmasi ila fonetik omonimin omofon §akli meydana 9ixmi§dir. Omofon o demakdir ki, dilin tarixi inki§afi ila alaqadar olaraq yazili§ca müxtalif, talaffüzca eynila§an sözlar meydana 9ixir va manaca müxtalif semantikaya malik sözlar yaranmi§ olur (4,5,8). Ara§dirmalarimiz göstarir ki, dialekt va §iva müstavisinda Qarbi Azarbaycan toponimik sisteminda daha 9ox özünü tazahür etdiran omonim sözlar asasinda ta§akkül tapmi§ cografi adlarda omofon va omoqraf tipdan olan leksik vahidlar özünü biruza verir. Onu da qeyd etmaliyik ki, "Yalniz biri digarindan qrammatik xüsusiyyat va ba§qa formalarinin bir cür saslanmasina göra deyil,birinci növbada semantik cahatdan farqlanan sözlar
Impact Factor: SJIF 2G2G - 5.497 2G21 - 5.81
leksik sistemda tam semantik xarakterli barabarlik tsçkil edir" (5,18). Bu meyari biz toponimlar ^ün istisna hal hesab edib, cografi adlarin fonetik tarkibinda tarixan ba§ vermiß hadisalari dayarlandirmak va omofon va omoqraf istiqamatlarindan tahlil etmaya çaliçacagiq. Omofonik sözlardan olan "qa§qa" apelyativina "y"samitinin artirilmasi pollodialekt faktidir va bu hadisa,fikrimizca, qadim oguz elementlarindan biridir, çünki qipçaqlardan olan qirgiz, turin dillarinda hamin söza "y" samitinin artirilmasi mü§ahida edilmir (6,23). "Qa§qa"apelyativina "y" sasinin artirilmasi Azarbaycan dilinin canub va Ganca dialekt va çivalari ^ün xarakterik olub, an qadim fonetik hadisalardan hesab olunmalidir^ünki qa§qay tayfalari an qadim zamanlardan Azarbaycanin Ganca va iran arazisinda (aski türk-azarbaycan soylari yaçayan bölgalarda) yaçamaqdadirlar. Mifoloq M.Seyidov da dogru olaraq göstarir ki, Azarbaycan qabilasi olan Qa§qay indi da müstaqil §akilda iranin canubunda yaçayir. Demali, qaçqaylar eradan on dörd asr qabaq ictimai, tarixi hadisalarda i§tirak etmiçlar. Qaçqaylar Gancada va ona yaxin yerlarda ya§ami§ va indi da bu adli böyük soylar yaçayirlar (7,20). Qaçqay etnonimi heç bir fonetik dayiçikliya ugramadan Azarbaycan türkcasinda oldugu kimi qirgiz va barabin dillarinda da içlanir va "içildamaq", "alovlandirmaq", "yandirmaq", "i§iq vermak" anlamlarini bildirir va bu semantik anlam demak olar ki, bütün türkcalar üçün universaldir (8,345). Fikrimizca, qaçqaylarin erkan orta asrlarda Qarbi Azarbaycanin Daralayaz mahalina gedi§i Gancadan, Vedibasara gedi§i isa canubdan olmuçdur, çünki bu qadim türkman§ali tayfalarin toplum çakilda yaçadiqlari bölga hazirda Canubi Azarbaycan hesab olunur. Azarbaycan dilinin dialekt va §iva arealinda mövcud olan "qa§qa" apelyativinin tayfa adina inteqrasiyasi, yaxud da transformasiyasi uzun bir tarixi dönamin naticasi olub, mikrotoponimlarda da öz izini qoymuçdur. Verilan malumatlara asasan deya bilarik ki, Qafan rayonunun vaxtila Çaharcik va Çabadin kandlari arazisinda Qa§qay arxi, Qa§qay bulagi adli hidronimik vahidlar mövcud olmuçdur va hamin bulaq va arx uzaqdan ag xatta, ag nöqtaya banzadiyina göra bela adlar almi§dir"Heyvanlarin alninda olan ag lakaya" Qarbi Azarbaycanin Çambarak, Daralayaz, iravan, Vedi, Zangibasar çivalarinda "qaçqa" deyilir (2, 2,3,4). Bu anlamdan da aydin çakilda görülür ki, hidronimik adlar banzayiç yolu ila yaradilaraq ,etnohidronimlarda digar omonim variantin meydana çixmasina çarait yaratmiçdir. ProtoAzarbaycan dilinin fonetik faktlari göstarir ki, qadim "qaçqa", yaxud " kaçka" sözüna "y" samitinin artirilmasi poleodialekt alamatidir va bu alamat ham oguzlar, ham da qipçaqlar ^ün xarakterik olmuçdur (9,72). Azarbaycan va türkman dillarinda "qaçqa" sözü eyni fonetik tarkibda (sözün avvalinda va ortasinda "q"sasi) içlandiyi halda, türk, baçqird, qazax, qirgiz, özbak, tatar, uygur dillarinda eyni mövqelard "k" samiti ila çixi§ edir (10,448-449) va hamin qohum dillarin toponimik sisteminda faaliyyat göstaran yer-yurd adlarinda Kaçka, Kaçkay fonetikalarinda özünü nümayi§ etdirir. Qa§qay-Ka§ka-Kaçkay vahidlarinin sonundaki qa-ka-qay-kay elementlari da§la§digindan onun morfoloji göstarici kimi qabul edilmasi bir qadar §übha doguru, lakin qa elementini Azarbaycan adabi dilina maxsus qariçqa (isim, haçarat adi), baçqa (qoçma) va s. sözlarda da§la§mi§ §akilda görmak mümkündür ki, bu da onun arxaik çakilçi saciyyalandirmaya asas verir.
Omonim sözlar asasinda taa§akkül tapib formala§mi§ toponimlarin sirasinda "çal" komponentlari cografi adlar da bir silsila ta§kil edir. Sturukturca mürakkab quruluçdan olan, daha çox sintaktik üsulla yaranmi§ Qarbi Azarbaycanin bu tip toponimlarinin birinci komponentindaki "çal" sözünün eyni cür saslanib müxtalif manalar bildirma cahatlari açagidaki kimidir:
1) "Çaldag" oroniminda (dag adinda) dagin bozumtul oldugunu (bozqirligini) ag va qara ranglarinin qovuçugundan ibarat rangi bildirir;
2) "Çaltapa" kand adlarinda "çal" sözü ya§ayi§ mantaqasinin "kiçik tapa" atrafinda salindigini bildirir;
Impact Factor: SJIF 2G2G - 5.497 2G21 - 5.81
3) "Çaldag" oronimik vahidinda "çal" sözü "böyük qaya" anlamini ifada edir.
Qarbi Azarbaycannin Çambarak çivasinda "çal" sözü "otsuz dag, dara, tapa", yani paradiqmatik formada "bozumtul rangli arazilar, yerlar" manasini bildirir. Azarbaycan dilinin Qazax dialektinda, Göygöl, Qax §ivalarinda "çal" sözü "dag dö§ü", "yamac" manalarini bildirir (11,86). H.Mirzayev forma barabarliyina va semantik müxtalifliyina dair Daralayaz mahalinin kandlarindan 15-a qadar mikrotoponimlari qeyda almiçdir (12,103-108). Azarbaycan onomalogiyasinda oronimik leksik vahidlar asasinda formala§mi§ toponimlarin fonetik, leksik, semantik xüsusiyyatlari barada ilk dafa olaraq akademik A.Axundov dani§mi§ va yeri galdikca dialekt va §iva sözlari asasinda yaranmiç yer-yurd adlarinin linqvistik ehtiyatlarina da diqqat yetirmiçdir (13,21). Toponimin oronimik asasini "çal" §iva sözü taçkil edan yer-yurd adlarina Azarbaycanin Laçin (Çalbayir), Gadabay (Çalburun), Tovuz (Çaldag), Gadabay (Çaldag), Oguz (Çaldaç), Zardab (Çalli) rayonlari arazisinda rast galinir(14,531-532).
Qarbi Azarbaycanin toponimiyasinda §iva xarakterli omonimik saciyya daçiyan 3 Xalxal adli oronimik vahid qeyda alinmiçdir (1,398). iravan quberniyasinin Aleksandropol, Novobayazid, Sürmali qazalarinda mövcud olmu§ bu oronimik vahidlar formaca eyni cür saslansa da, semantik çalar etibarila farqli manalar kasb etmiçdir. Tarixan "Xalxal" leksik vahidi iki eyniadli sözün takrarlanmasi üsulu ila ta§akkül tapmi§ sonralar yer-yurd adlarina transformasiya olmuçdur. Takrar üsulu ila yaranmiç sözlar asasinda formala§mi§ cografi adlara Qarbi Azarbaycanin toponimik sisteminda müayyan qadar tasadüf olunur va bunlara nümuna olaraq "qar-qar", "hir-hir","gar-gar","§al-§al" etnonimlarini göstara bilarik. Bu tip etnotoponimlar tarixin an qadim fonnetik,leksik, semantik ehtiyatlarini özünda yaçatmaq iqtidarina malikdirlar. Nazara alsaq ki, Qarbi Azarbaycanin cografiyasi heç da kiçik bir arazini ahata etmir, onda bela qanaata galmak olar ki, §iva sözlari asasinda formala§mi§ toponimlarin bir regionda fonetik cahatdan ox§ar çakilda oronimik saciyya kasb edarak an qadim dövrlardan son yüzilliklara qadar o regionun sakinlarinin dilinda içladilmasi qanunauygun hallardandir. Eranin avvallarinda Azarbaycan arazisinda qurulmuç Albaniyada Xalxal adli çaharin olmasi barada müayyan malumatlara tarixi asarlarda rast galinir (1, 348). Çagdaç "Xalxal" sözü tarixan toponima, etnonima transformasiya olunmaq ^ün tabii va qanunauygun hal kimi uzun bir yol keçmiçdir. Hamin leksik vahid türk dillarinin dialekt bölünmasi, parçalanmasi dövrlarinda müxtalif fonetik variantlarda içlanarak "camlik, topluluq" anlami ifada etmiçdir. H.Mirzayev dogru olaraq göstarir ki, qadim dövrlarda camlik bildirmak ^ün eyni sözün qo§a içladilmasindan, takrar üsulu etibarila çox qadimdir (12,152). Türk dillarindan farscaya keçan qadim "Xalxal" sözü bu müxtalif sistemli dilda "xaldar" fonetik tarkibinda içlanir va "xalli, xali olan" manasinda çixi§ edir (15,683). Azarbaycan adabi dilinda "Xalxal" sözü içlanir, defisla yazilaraq "rangarang, rangbarang" manasini bildirir. "Xalxal" sözünün mana çalari (rangarang) çiva arealinda "palaz, gaba, kilim" anlaminda içlanan "xali" sözünda daaksini tapmiçdir, çünki hamin toxuculuq avadanliqlari cürbacür rangda olur.
Rangaranglik alamati §übhasiz ki, tabiata, o cümladan onun bir ünsürü olan daglara da xas olan keyfiyyatlardandir. Demali, Qarbi Azarbaycanin oronimik va oykonimik sisteminda aksini tapmiç Xalxal adli cografi adlarda bu mana çalari mövcuddur, bu oronim toponimin birinci semantik çalari olmalidir, çünki daglar ilin müxtalif fasillarinda rangarang dona bürünür.B.öhmadov "Xalxal" sözünü etomolojilaçdirarkan bela bir qeyd verir: "örabca "halqa"demakdir. Cam formasi "xalaxil" çaklindadir. Qoyun saxlamaq üçün düzaldilmi§ "agil" bazi dialektlarda "xalxal" adlanir. "Agil" sözünü tahrifi naticasinda amala galib (16,123). Qarbi Azarbaycan §ivalarinda "xalxal" sözü oronimlaçarak 2 manada içlanir:
1)Yaz, yay, payizda geca nal qatilan yer, atrafina hasar çakilmiç saha (Daralayaz, Kalinino);
Impact Factor: SJIF 2G2G - 5.497 2G21 - 5.81
2) "Yaylaqda at saxlanilan yer" (Çambarak) (2,181).
Qarbi Azarbaycan arazisindaki oronimik vahidlar ham "rangarang" anlami bildiran sözdan, ham da "köçma yaylaq maldarligi" manasi ifada edan leksik vahidlar asasinda yaranmiçdir. "Köçma (yaylaq) maldarligi" Azarbaycanda erkan tunc marhalasinda meydana galmiçdi. Mal-qara yaz-yay aylarinda dag çamanliklarinda otarilir, soyuqlar dü§anda qiçlaqlara qaytarilirdi" (17,23).
0n qadim dönamlarda arabcadan dilimiza, o siradan, türklara keçan "abdal" sözü ila bagli Qarbi Azarbaycan toponimlar sisteminda bir sira yer-yurd adlari formala§mi§dir va Abdallar, Abdal agali oykonimlari, Abdal dagi, Abdal darasi oronimlari va s. bu qabildandir. Qarda§ Türkiya arazisinda "abdal" komponentli 25-a qadar toponim qeyda alinmiçdir. Vaxtila Ag hun tayfalarindan törami§ "abdal" etnonimi ila bagli yaranmiç yer-yurd adlarina baçqirdlarda, qaraqalpaqlarda, qazaklarda,türkmanlarda da rast galinir. Abdal tayfasi orta asrlarda Türkiyada güclü ictimai-siyasi qruplardan biri olmuçdur (18,108). Tarixi dönamlarda müxtalif fonetik dayiçmalara maruz qalan "abdal" sözü arabcadaki "badak" leksik vahidindan yaranmi§ türkcalarda semantik takamül, inkiçaf naticasinda çoxmanali söz statusu qazanmiçdir. Bu söz Azarbaycan dilinin Kürdamir §ivasinda "bilikli", "müdrik", "müqaddas", Xaçmaz çivasinda isa "yetim", "kimsasiz" manalarinda içlanir (19,5). Dialekt areallarinda abdal sözünün "avara", "axmaq" kimi vulqar manalari da vardir ki, bunlarin heç biri toponimik qruplar ^ün qati xarakterik deyildir. Qarbi Azarbaycan toponimlarinin mahir araçdirmaçisi i.Bayramov "abdal" komponentli yer-yurd adlarindan daniçarkan hamin tayfa adi ila bagli yaranmi§ cografi vahidlardaki manalari xeyli sayda manbalar asasinda bela sistemlaçdirir:
1)"Qahraman", "güclü adam"; 2) "akinçilar tayfasi, cütçülar tayfasi; 3) "darvi§, qalandar, sufi"; 4)"ovu qoruyan","ova arxa duran"(20,147). Bu manalarin demak olar ki, har biri ayri-ayriliqda toponimik göstaricilar ^ün olduqca saciyyavidir. "Abdal" leksik vahidinin eyniadli etnonima, yaxud da toponimlara transformasiyasinin tarixi daqiq §akilda müayyanla§dirmasi çatin olsa da, lakin bela güman etmak olar ki, bu transformasiya erkan orta asrlardan gec olmayaraq ba§ vermiçdir. Onu da qeyd etmayi zaruri hesab edirik ki, "abdal"yarandigi dövrdan "donuq va statik" çakilda qalmami§ müayyan fonetik hadisalara maruz qalaraq, içlandiyi dilin adabi, yaxud da dialekt va §iva transformasiyasina uygunlaçaraq son yüzilliklarda vahid forma va rangarang manalar qazanmiçdir. Bu manalarin çoxu yuxarida göstardiyimiz kimi, semantik §axalandirma yolu toponimik vahidlara uygunla§dirilmi§dir ki, oronim §iva sözlar asasinda formala§mi§ cografi adlar da bu yolla inkiçaf tapmiçdir.
Natica. indiki Ermanistanda Azarbaycan-türkman toponimlarinin §iva sözlari asasinda formalaçaraq ta§akkül tapib omonimlaçma xüsusiyyatlarina dair kifayat linqvistik faktlari mövcuddur. Dialekt va §iva sözlari asasinda formala§mi§ cografi adlarin çoxu metaforik, yaxud da metonimik köçürma naticasinda tarixin müxtalif dönamlarinda yaranmiçdir. Hamin prosesin tamamlanmasi ila da ümumi sözlarla cografi adlar arasindaki semantik uygunluq bir-birini tark etmi§, naticada eyni cür saslanib müxtalif mana çalarlari ifada edan toponimik qruplar ta§akkül tapmiçdir.
Impact Factor: SJIF 2020 - 5.497 2021 - 5.81
9D9BÎYYAT
1. Budaqov B.,Qeybullayev Q. Ermanistanda Azarbaycan mançali toponimlarin izahli lügati. Baki,Nafta-Press,1998,s.452
2. Bayramov i.Qarbi Azarbaycan çivalarinin leksikasi.Baki,"Elm va tahsil", 2011,s.440
3. Seyidov M. Azarbaycan xalqinin soykökünü dü§ünarkan, Baki, "Yaziçi", 1989, 496s. 4.9zizov E.Azarbaycan dilinin tarixi dialektologiyasi (dialekt sisteminin ta§akkülü va inkiçafi) (dars vasaiti), Baki, "Elm va tahsil", 2016, 348 s.
5. Karçilaçtirmali türk lehçeleri sözlüyü, I cilt, Ankara, 1993, 1183s.
6. Azarbaycan dilinin dialektoloji lügati. Baki, §arq-Qarb, 2007, 568 s.
7. Mirzayev H.Azarbaycan toponimlari va çiva sözlari, Baki, "Elm", 2006, 536 s.
8.Axundov A. Torpagin köksünda tarixin izlari, Baki,"Ganclik",1983,136 s.
9.Azarbaycan toponimlari. Ensiklopedik lügat, Baki Ensiklopediya Na§riyyat,2000, 588 s. 10.9rab va fars sözlari lügati (Azarbaycan klassik adabiyyatini oxumaq üçün). Baki, "Yaziçi",1985,1037 s.
11.9hmadov B. Etimologiya lügati (ara§dirmalar,mülahizalar), Baki,"Altun kitab";2015,288 s.
12.Mustafazada T. Ümumi tarix. I cild (an qadim zamanlardan 476-ci iladak), Baki, "Elm", 1995, 175 s.
13.Azarbaycan dilinin dialektoloji lügati. Azarbaycan SSR EA na§riyyati,Baki,1964, 480 s.
14. Bayramov i. Qarbi Azarbaycanin toponimlar sistemi, Baki, "Elm", 2005, 432 s.
15. öfandiyeva T.Azarbaycan dilinin leksik üslubiyyati, Baki, "Elm", 1980, 253 s.
