CC BY
8iNDiKi ERMBNiSTANDA AZ9RBAYCAN M9N§9Li PALEOTOPONiML9RD9 BA§ VERMi§ FONETiK HADiS9L9RiN LiNQViSTiK XUSUSiYY9TL9Ri
MAHIR9 HUSEYNOVA
Filologiya elmlari doktoru, professor https://orcid.org/0000-0002-5135-1666
Xulasd: Tarixi msnbslsrds indiki Ermsnistanda Azsrbaycan - turk msn^slipaleotoponimldrin fonetik baximdan tipoloji tdhlili dilgilikds xususi onsm kssb edsn problemlsrdsn biridir, gunki butun tsdqiqat sssrlsrinds hsr hansi bir paleotoponimik vahidin eyni bir dilin mali olmasi inkar edilir vs turk dillsrins aid olan, minillikls yol gslsn, fonetik dsyi§mslsrs msruz qalan toponimlsr tsdqiqatgilari ga§dirdigindan, yaxud da hsmin xalqin numaysndslsri - ara§dirmagilari qssdsn vs bilsrskdsn hsmin yer-yurd adlarini ozununkuls^dirmsys cshd etdiklsrindsn yanli§ nsticslsrs gslib gixmi§lar. Nsticsds, tarixsn, daha dogrusu, antik dovrlsrdsn yol gslsn vs turk dillsrinin fonetik, leksik, semantik, qrammatik qurulu§u ssasinda formala§mi§ vs ts§skkul tapmi§ paleotoponimlsr ya fars, ya srsb, ya yunan, ya da ermsni dilins aid edilmi§dir. Bu i§ds sn gox fitnskar siyassti - paleotoponimlsri msnsvi soyqirima msruz qoyan §ovinist ermsnilsr olmu§lar. Azsrbaycan msn§sli paleotoponimlsrin tsrkibinds tarixsn ba§ vermi§ fonetik hadisslsri nszsrs almadan onlari fonetik cshstdsn ermsnils§dirmsys gali§mi§lar ki, msqalsds hsmin paleotoponimlsrds ba§ vermi§ sait, samit kegidlsrinin turk dillsrins msxsus ozsl xususiyystlsrindsn dani§ilir.
Agar sozlsr: paleotoponim, turk-Azsrbaycan msn§sli yer-yurd adlarininfonetik tsrkibi, samit, sait kegidlsri.
LiNGUiSTiC FEATURES OF PHONETiC PHENOMENA THAT OCCURRED iN PALEOTOPONYMS OF AZERBAijANi ORiGiN iN MODERN ARMENiA.
MAHiRA HUSEYNOVA Doctor of philological sciences, professor https://orcid.org/0000-0002-5135-1666
Summary The phonetic typological analysis of Azerbaijani-Turkic paleotoponyms in present-day Armenia in historical sources is one of the problems of special importance in linguistics, because all research works deny that any paleotoponymic unit belongs to the same language, and the phonetic ones belonging to the Turkic languages, which have been around for millennia, They came to wrong conclusions because the toponyms that were subject to changes confused the researchers, or because the representatives of that people - the researchers deliberately and knowingly tried to make those place names their own. As a result, historically, or rather, the paleotoponyms that came from ancient times and were formed on the basis of the phonetic, lexical, semantic, and grammatical structure of Turkic languages were either attributed to Persian, Arabic, Greek, or Armenian. In this case, the most seditious politics - the chauvinist Armenians who exposed paleotoponyms to spiritual genocide were the ones. They tried to phonetically armenize the paleotoponyms of Azerbaijani origin without taking into account the phonetic events that occurred historically, so the article talks about the special features of vowel and consonant transitions that occurred in those paleotoponyms specific to Turkic languages.
Key words: paleotoponym, phonetic composition of place-names of Turkish-Azerbaijani origin, consonant, vowel transitions.
ЛИНГВИСТИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ФОНЕТИЧЕСКИХ ЯВЛЕНИЙ, ИМЕВШИХ МЕСТО В ПАЛЕОТОПОНИМАХ АЗЕРБАЙДЖАНСКОГО ПРОИСХОЖДЕНИЯ В СОВРЕМЕННОЙ АРМЕНИИ
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
МАХИРА ГУСЕЙНОВА
доктор филологических наук, профессор https://orcid.org/0000-0002-5135-1666
Аннотация Фонетико-типологический анализ азербайджано-тюркских палеотопонимов в современной Армении в исторических источниках является одной из проблем особой важности в языкознании, так как все исследования отрицают принадлежность какой-либо палеотопонимической единицы к одному языку, а фонетические - к Тюркские языки, существовавшие тысячелетиями, пришли к неверным выводам, потому что топонимы, которые подвергались изменениям, сбивали с толку исследователей, или потому, что представители того народа - исследователи намеренно и сознательно пытались сделать эти топонимы своими. В результате исторически, а точнее, палеотопонимы, пришедшие из глубокой древности и сформировавшиеся на основе фонетического, лексического, семантического и грамматического строя тюркских языков, относились либо к персидскому, либо к арабскому, либо к греческому, либо к армянскому. В данном случае наиболее крамольной политикой были армяне-шовинисты, подвергшие палеотопонимы духовному геноциду. Они пытались фонетически арменизировать палеотопонимы азербайджанского происхождения без учета фонетических событий, происходивших исторически, поэтому в статье говорится об особенностях переходов гласных и согласных, имевших место в тех палеотопонимах, характерных для тюркских языков.
Ключевые слова: палеотопоним, фонетический состав топонимов турецко-азербайджанского происхождения, согласные, переходы гласных.
Antik dövrlardan Azarbaycan mançali paleotoponimlar manbalarda ham yazili dil normalarina, ham da çifahi adabi dil qaydalarina uygunlaçdirildigindan onlarda spesifik fonetik hadisalar mûçahida edilir. Paleotoponimlarin fonetik tarkibinin tadqiqi daqiqlik talab edir. Bela ki, an qadim tûrkmançali toponimlarin aksariyyati yunan, roma, arab, fars, türk manbalarinda yaziya alindigindan hamin dillarin transkripsiyasina uygunlaçdirildigindan bazilari taninmaz çakil almiçlar. Türk-Azarbaycan dilina maxsus paleotoponimlara aid manbalar, yaziya alinmiç yer-yurd adlari vaxtila yadelli içgalçilar tarafindan, daha çox arablar tarafindan yandirildigindan, biz onlarin an qadim formalarini daha çox yunan sayyahlarinin sanadlari asasinda mûayyanlaçdirmaya çaliçiriq ki, bunlara da hamin dilin transkripsiyasi öz möhürünü qoymuçdur. Aydin masaladir ki, tarixi dövrlarda taçakkûl tapmiç paleotoponimlara yad dilin tasiri artdiqca hamin xüsusi adlarin fonetik tarkibini va qrammatik quruluçunu korlayir, onu agirlaçdirir, taninmaz çakla salir. Buna göra da bela agirlaçmalar taninmaz çakla salinmiç paleotoponimlarin fonetik tarkibi, etimoloji cahatlari araçdirilarkan ana dilinin daxili qanunauygunluqlari, talab va xüsusiyyatlari mütlaq nazara alinmalidir. Azarbaycan onomastikasinin paleotoponimik vahidlarin yaranmasi, ta§akkülü, fonetik dayiçikliya maruz qalmasi bir problem kimi dilçilikda fundamental tadqiqini gözlayan qlobal masala oldugundan indiki Ermanistan arazisinda onlarin fonetik tarkibinin öyranilmasini vacib hesab edirik, çûnki an qadim dövrlar arzinda arab-fars, yunan, son iki asrda rus, ermani dillarinin tasirina maruz qalmiç bela toponimlarin tadqiqi masalasinin aktualligini kifayat qadar çartlandirir. Faktlara müraciat edak. Malumdur ki, indiki Ermanistan arazisinda takrarlanan 5 Abaran adli oykonimik vahid qeyda alinmiç va onlarin etimoloji tahlilina da diqqat yetirilmiçdir. Abar etnonimi tûrkmançali olmaq etibarila eramizdan avval II-III asrlarda formalaçmiç va "kök+kök" modeli asasinda taçakkûl tapmiçdir. Abar tayfasinin adi müayyan hadisalarla alaqadar olaraq yazili manbalarda çakilmiçdir. Bela ki, V asr müallifi Prisk Paniyski 463-cü ilda abarlarin Canubi - §arqi Avropa çöllarinda hunlarin tarkibinda yaçadigini göstarmi§dir (1,35). Manbalarda o da qeyd edilir ki, 555-ci ilda Qarbi Türk Xaqanliginin sarkardasi istami Darband keçidi ila Arrana (Azarbaycana) galdikda burada albanlarla toqquçmuçdur (2,83). X asrda xazarlarin tarkibinda abar etnoslari da mövcud idi. Fikrimizca, ab+ar modeli asasinda formalaçmiç bu etnonimin birinci komponentindan "ab" sözü qadim türk dillarinda arxaiklaçarak
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
"çarq" cografi cahat anlamini ifada edir. "Ab" sözünün fonetik tarkibinda dialektlarin parçalanmasi ila bagli olaraq b-v samit avazlanmasi da baç vermiçdir ki, bu da Azarbaycan, o siradan qadim va çagdaç türkcalarda qanunauygun fonetik hadisalardandir. Bizim nazarimizca, etnonimin birinci komponentinda "av" fonetik tarkibi "ab" varianti ila müqayisada daha qadimdir va bela oldugu halda, sözda "v-b" samit avazlanmasinin ilkin oldugu qanaatina gala bilarik. "Av" sözü türkcalara latin dilindan keçmiçdir ki, etimoloji lügatlarda Avstraliya toponiminin birinci komponentinda olan "av" sözü "çarq" manasinda izah olunur (3,29). Paleotoponimin ikinci komponentindaki "ar" sözü qadim türklarda, çumercada içlanan "er" sözünün fonetik dayiçikliya ugramiç çaklidir va çagdaç anlamda "yer" manasini ifada edir. Haqiqatan da abarlar // avarlar ta qadim dövrlardan dünyanin çarq hissalarinda yaçamagi sevmiçlar va bela güman etmak olar ki, hamin etnonimin manasi "çarqda yaçayan ahali, kütla" demakdir va hamin toponim iki cografi termin asasinda yaradilmiçdir. Realliq bir da ondan ibaratdir ki, ya tasadüf, ya da zarurat naticasinda Avropanin çarqinda Kuban çöllarinin çarqinda, Anadolunun çarqinda yaçayan avarlar bu cografi cahati daha üstün tutsunlar. V asr ermani tarixçisi Abaran toponimini "Oberan" çaklinda yaziya almiç, onlari eramizin II-III asrlarinda Kür sahilinda yaçamasini qeyd etmiçdir ki, hamin dövrda Azarbaycanin adi Arran adi ila taninirdi (4,97). Ermanilarin Abaran // Avaran türkman§ali yer-yurd adlarinin Aparin//Aparan fonetikasi ila verilmalari va saray manasini ifada etmalari qondarma uydurma etimologiyadan baçqa bir çey deyildir (5,97).
XIX asrin sonlarina kimi indiki Ermanistanin Zangazur qazasinin Sisian rayonu arazisinda türkman§ali Agadi yaçayiç mantaqasi olmuçdur. Ermanistanda an qadim türkman§ali paleotoponimlardan sayilan bu yer adi eradan avval Urartu manbalarinda Aktuaki kimi çakilmiçdir. D.D.Paqirevin asarinda Aqudi toponimlarinin Kiçik Qafqazda yayilma areallari va fonetik tarkibi açagidaki kimi verilmiçdir: XIX asrda Qars ayalatinin Oltin dairasinda Aqatkom (kand va yaylaq adi) (6-6), Kutaisi quberniyasinin Zuqdadi qazasinda Axuti (kand adi) (6-24), Tiflis quberniyasinin Borçali qazasinda Akut-qaya (dag adi) (6-10), Naxçivan qazasinda Aqut-ir (kand adi) (6-6), Azarbaycanda Quba qazasinda Oqudi (qiçlaq adi) (6-122) toponimlari ila mançaca eynidir. Azarbaycanda Çaki rayonunda Öhüt oykonimi da, §übhasiz ki, Agut paleotoponiminin fonetik dayiçikliya ugramiç formasi ola bilar. Bu toponimik adlarin strukturundan da aydin çakilda görsanir ki, tarixan türklar Kiçik Qafqazin bir çox arazilarinda yaçamiç va yer-yurd adlarinda yerli ahalinin dialekt xüsusiyyatina uygun olaraq g-k; q-x; x-k samit avazlanmalari va "a-o" sait avazlanmasi fonetik hadisalari baç vermiçdir. 1918-ci ilda azarbaycanli ahali ermanilar tarafindan qovulduqdan sonra onlar kandin adini Akutaini çaklinda içlatmiç, yani adin morfoloji hissasinda dayiçiklik edarak içlatmiçlar ki, -ini çakilçisi türk dillarinda ikikomponentli olub "-in" mansubluq bildiran funksiya daçiyir. Hamin çakilçiya qoçulan "i" hissaciyi da tarixan fars dilina türkcadan keçarak aidlik bildirmiçdir. Akuri paleotoponiminda "k-q" samit avazlanmasi türk dillarinin an qadim çaglarina gedib çixir. Kitabi - Dada Qorqud dastanlarinin dilinda qadim Akuri kand adi Arquri kimidir: Arquri yatan ala tag. Bu kand adi an qadim formasini Daralayaz mahalinda bir yaçayiç mantaqasi adinda qoruyub saxlaya bilmiçdir. Daralayazin bazi kand çivalarinda Aquri toponimi Axura çaklinda da deyilir. XVII asrin avvallarina kimi yazili manbalarda kandin adi Arqaruri kimi yazilmiçdir (7,53). Arquri toponimi türkdilli xalqlar yaçayan arazilarda Arkuri, Arxuri, Arguri fonetik tarkibi ila da içlanir ki, bela sas avazlanmalari sözün semantikasina da tasirsiz ötü§mür. Bela ki, ümumilikda bu fonetik tarkibda içlanan toponimlar "daglar arasinda yerlaçan vadida salinmiç yaçayiç mantaqasi" va yaxud da "daralara çaxalanmiç dag" manasi ifada edir(5,117).
indiki Ermanistanda tûrkmançali olmaq etibarila 5 Alagöz adli toponim mövcud olmuçdur va hamin toponimlarda Azarbaycan türk dillarinin fonetikasina uygun olaraq sas avazlanmalari baç vermiçdir. Bela ki, aslinda adin, toponimin an qadim formasi "ala" va "kaz//gaz" komponentlarindan ibarat olub, tayfa adini bildirir. "Ala" va "kaz//gaz" komponentlari türk xalqlari yaçayan arazilarda oronimik, oykonomik, hidronimik adlarin formalaçmasinda müstasna rol oynamiçdir. Türk-Azarbaycan dilinin tarixi takamülü naticasinda ala sözünda asasli fonetik hadisalar baç vermasa da "kaz//gaz" sözlarinda "k-g" avazlanmalari özünü göstarmi§dir, hatta bazi toponimlarda "kaz//gaz" komponentlari "qaz-qiz-gaz" fonetikasi ila da çixiç edir. Toponimin sait sas tarkibinda da "a-a", "a-
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
ö", "э-ö", "ö-i" spesifik fonetik hadisalar dialekt va §iva xüsusiyyatlarina uygun olaraq ba§ vermi§dir. Ermanistan arazisinda paralel, yaxud da takrarlanan paleotoponimik sistemdan olan Alagöz yer-yurd adlarinin areallarina Azarbaycanin Qax rayonunda Alaözan kand adinda, Naxçivanda Alaqiz dag adinda, Laçin rayonunda Maqqiz dag adinda, Çamaxi rayonunda Kalgaz oroniminda rast galirik ki, bu toponimlarin ikinci komponentindaki sözlar "g-k, q-g" samit avazlanmalarinin tazahürü naticasinda ba§ vermi§dir.
XX asrin ortalarina kimi Ermanistanda mövcud olmu§ kandlardan biri Qerqer adlanirdi. Ermani manbalarinda ya§ayi§ mantaqasinin adi ermanica Qirqor, Kiyerqir, Kyurqir kimi qeyd edilarak taninmaz §akla, formaya salinmi§dir. K.F.Qan yazir ki, Qerqer guya ermani sözüdür va o kar sözünün takrar üsulu aassinda ta§akkül taparaq "Karkar" sözünün qo§ala§masindan yaranmiçdir (8,36). Fikrimizca, tadqiqatçi toponimi izah edarak onun formasina aldanmi§dir. öslinda, Qerqer toponimi türkman§ali Herher, Xerxer, Qarqar, Kargar toponimlarinin fonetik dayiçikliya ugramiç formasidir. Toponimda tarixan türk dillarinin dialekt arealinda özünü göstaran q-x; q-h; q-k; q-g samit avazlanmalarinin naticasi olaraq toponimin müxtalif arazilardaki paralellari bu formani almi§dir. Tadqiqatçilar birmanali çakilda elmi manbalara istinadan Qerqer toponimini Strabonun qeyda aldigi Qarqar etnonimi asasinda formalaçdigini göstarirlar (5, 108; 3, 201 va s.). Qarqarlarin Qafqaza kôçûrûlmasi makedoniyali iskandarin dövrüna tasadüf edir (9,32). Qerqerlarin // Qarqarlarin// Xarxarlarin// Kargarlarin // Herherl arin an qadim türk tayfalari olmasini ilk dafa Q.Qeybullayev asasli faktlarla sübuta yetirmiçdir (10, 78-83). R.Yuzba§ev göstarir ki, "Miladdan 1200 il avvala aid Assoriyananin mixi yazilarinda qadim Azarbaycan arazisinda yaçayan xalqlardan biri Qerqerlar // Qarqarlar// Xarxarlar//Girgirlar olmuçdur" (11,33). Ümumiyyatla, an qadim dövrlardan bu türkman§ali etnonimin tarkibinda ba§ vermiß sait-samit keçidlarini ardicilliqla açagidaki kimi siralamaq fikrimizca dogru olardi: Qerger^-Qarqar (e-a sait avazlanmasi) ^ Qarqar ^ Xarxar (q-x samit avazlanmasi) ^ Xarxar ^ Gargar (x-g samit keçidi) ^ Gargar ^ Herher (g-h samit keçidi). Türkman§ali Qarqar tayfalari Azarbaycan, o cümladan indiki Ermanistan arazisina bizim eranin avvalinda galmiçlar (12,179).
Azarbaycanda, o siradan indiki Ermanistan arazisinda peçeneqlarin geyerçi tayfasinin adi ila bagli çoxlu sayda yer-yurd adlarina rast galmak olur. Çagdaç dövrda aksar etnotoponimlarda "Göyarçin" çaklinda içlanan yer-yurd adlarinin qadim formasi "Gûyerçi" etnonimidir. Müasir tadqiqatçilardan bela aydin olur ki, Gûyerçi tayfalari yeni eranin avvallarinda canubi-§arqi Avropadan peçeneqlarin tarkibinda Azarbaycana galmiç va xeyli sayda etnonimlarda adlarini abadila§dirmi§lar. Müxtalif tarixi dönamlarda qadim Gûyarçi etnoniminda u-ö; a-e sait avazlanmalari va "n" samitinin artimi hadisasi ba§ vermiß, qadim söz (göyarçi) Göyarçin çaklini almiçdir. Hazirda karvansara arazi inzibati vahidliyina daxil olan Göyarçin türkman§ali ya§ayi§ mantaqasinin fonetik tarkibca daha da qalizlaçdirarak Georquçin, Giyeravçin, Georqarçinli, Georqarçin formalarinda qeyd edilir (13,30).
indiki Ermanistan arazisinda gûclû fonetik dayiçikliya maruz qalan etnotoponimlara ölayaz va ölagaz ya§ayi§ mantaqa adlarini da nümuna göstarmak olar. Bela ki, etnotoponimlarin fonetik cildinda gûclû sas avazlanmasi hadisalari özünü göstarir. Toponimin çagdaç formasini götürüb tarixin qaranliq sahifalarina vardiqca çox çeylar açilmiç olur. öksar tadqiqatlarda çagdaç ölayaz toponiminin qadim formasi Alagöz kimi xarakteriza olunur. S.Sadiqova yazir ki, "adin ikinci komponenti olan "ala" sözü türk dillarinda "böyük, ulu" manalarinda içlanir. Sözün ikinci komponenti isa "gaz//qaz//yaz//kaz//xaz//guz//uz//az//as" fonetik variantlarinda içlanan tayfa adidir. Demali, dlayaz etnotoponimi Alagöz, Alagu§, dlayaz, dlaquz, dlaoguz variantlarinda i§lanmi§ va "böyük kazlar, böyük xazlar, böyük quçlar, böyük azlar..." manasini bildirmiçdir" (14, 20-21). Qadim örgar etnotoponiminda ba§ vermiß fonetik hadisalarin miqyasi fikrimizca, ölayaz yer adinin ikinci komponentinda oldugu kimidir. an qadim dövrlardan üzü bari ölayaz va örgaz etnotoponimlarin birinci va ikinci komponentlarinda sas keçidlarini ardicilliqla bela sistemlaçdirmak olar: a^a Alagöz//0layaz//9lgaz; as//az (s-z); uz-quz (q sasinin artimi); guz-xaz-kaz (g-x-k samit keçidlari); gaz//yaz (g-y). Bütün bu silsilavari sas keçidlari tarixin müayyan dövrlarinda ba§ vermiçdir.
Natica: indiki Ermanistanda Azarbaycan paleotoponimiyasi qadim türk (paleoazarbaycan) fonetik hadisalari ila da zangindir va fonetik hadisalarin aksar tiplarina bu regionda rast galmak olur.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Bela fonetik hadisalara maruz qalmiç toponimik vahidlarin müxtalif növ obyekt adlarinin tarkibinda
mühafiza etdiklari arxaik mana çalarlarini ham qadim türk abidalari va qohum türk dillari materiallari
asasinda, ham da cografi obyektin özünün bilavasita müayyan saciyyavi cahatlarinin
müayyanla§dirilarak tadqiq edilmasi xüsusi ahamiyyat kasb edir.
9D9BiYYAT
1. Quqasyan V.L. Azarbaycan dilinin tarixi toponimlari yazili sanadlarda. "Sovetskaya türkologiya" jurnali, 1978,№2.
2. Артомонов М.И. История хазар, Ленинград, 1961.
3. öhmadov B. Etimologiya lügati (araçdirmalar, mülahizalar). Baki, "Altun kitab", 2015, 288 s.
4. Егизе. О Вордани и армянской войны. пер. сдр. Армянского Е.. Тер. Хинасяна. Ереван, 1957.
5. Budaqov B., Qeybullayev Q. Ermanistanda Azarbaycan mançali toponimlarin izahli lügati. Baki, "Nasta-Press" 1998, 452 s.
6. Тагирев Д.Д. Алфавитный указатель к пятивёрстной парти Кавказа. Тифлис, 1913.
7. Ширафхан Б. Шагарнамен. Перевод, предусловие, примегания и предложение Е.И. Василевой, т.2, Москва, 1976 год
8. Ган К.Ф. Опыт объяснения Кавказских географических названий. Сборник материалов для описания местностей и племён Кавказа. Вып. 40, Тифлис ,1909 год
9. Kalankatuklu M. Albaniya tarixi. Baki, "Elm", 1993.
10. Qeybullayev Q. Э. Qarabag: Etnik va siyasi tarixina dair. Baki, "Elm", 2005.
11. Yuzbaçov R. öliyev K., Sadiyev K. Azarbaycan cografi adlari (oçerklar), Baki, "Maarif", 1966.
12. Bayramov i. Qarbi Azarbaycanin toponimlar sistemi. Baki, "Elm", 2005
13. Qorqodyan Z. 1831-1931- ci illarda Sovet Ermanistanin ahalisi. iravan, Melkonyan fond, 1932.
14. Sadiqova S. Müasir Azarbaycan dilinin leksikologiyasi: Daralayaz toponimlarinin linqvistik-etimoloji tahlili asasinda, Baki, ADPU, 2014, 194 s.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
