CC BY
16УДК 94(479.24)
AZORBAYCANDA TIBB ELMI-TODQIQAT M9RK9ZL9RININ F9ALIYY9TI (1920-1950-
CI ILL9R)
HaSaNOV iLHAM YAQUB OGLU
AMEA A.A.Bakixanov adina Tarix institutunun, aparici elmi i§cisi, tarix uzra falsafa doktoru
Xulasa. Sovet tibb tarixi dinamik inki§af edan tadqiqat sahasidir vd burada muxtalifyana§malar, elmi nazariyyalar aks olunur. Bu tadqiqat sahasinda tibb elmi- tadqiqat muassisalarinin yaranma tarixi va faaliyyati muhum yer tutur. Sovetlar Birliyinin tarkibinda oldugu dovrda Azarbaycan Respublikasi da sovet sahiyya sistemina oz tohfasini vermi§, respublikda bir sira muhum tibb elmi-tadqiqat markazlari yaradilmi§dir. Hamin elmi markazlarin yaranmasi va elmi takamul prosesi yigcam §akilda xronololi ardiciliqla taqdim olunun maqalada oz aksini tapmi§dir.
Agar sozlari: Sahiyya, ciciyena, tropik institut, traxoma, onkoloji markaz.
Osas matn. Azarbaycan SSR-da tibb sahasinda ardicil va sistemli elmi tadqiqatlar Baki universitetinin tibb fakultasinin yaranmasi ila ba§lanmi§dir. 20-ci illarin avvalindan etibaran elmi-tadqiqat klinikalari va laboratoriyalar bazasinda ilk elmi-tadqiqat tibb muassisalarinin ta§kilina ba§lanildi. ilk tibbi elmi-tadqiqat muassisasi Virusologiya, Mikrobiologiya va Gigiyena institutu idi. institut 1922-ci ilda Azarbaycan SSR Sahiyya Komissarliginin ta§abbusu ila yaradilm§, komissarligin epidemiologiya §obasinin mudiri doktor S.i.Slonevski va BDU-nun tibb fakultasinin bakteriologiya kafedrasinin mudiri dos.P.F.Zdradovski institutun yaradilmasinda yaxindan i§tiraki etmi§dilar [14,p.2]. Bu elmi muassisanin yaradilmasi respublikada ahali arasinda geni§ yayilmi§ yoluxucu xastaliklarla mubariza maqsadi da§iyirdi va bazasini 1921-ci ilda Bakida vaba xastaliyina qar§i yeni vaksinlarin hazirlanmasi maqsadila a9ilmi§ laboratoriya ta§kil edirdi. institutun faaliyyati muhum epidemioloji problemlarin, ilk novbada, yoluxucu xastaliklarin hallina yonalmi§di. 30-cu illarda bu institutun bazasi asasinda bir sira elmi-tacrubi muassisalar - Sanitar-Eridemioloji institutu, Tropik institutu, Vaba 0leyhina stansiya, Brusellyoz stansiyasi, Respublika Sanitar-Epidemioloji stansiyalari yaradilmi§di [12,p.21].
1924-cu ilin yazinda Baki va Gancada ba§lanmi§ kutlavi quduzluq xastaliyina qar§i mubarizada Virusologiya, Mikrobiologiya va Gigiyena institutunun amakda§lari yaxindan i§tirak edirdilar [9,p.6].
institutun elmi-tacrubi faaliyyatinda muhum yeri dovlat ahamiyyati kasb edan malyariyaya qar§i mubariza ta§kil edirdi. 1925-ci ildan institutda diaqnostika, bakteriologiya, tropik xastaliklar, vaksina, patoloji anatomiya §obalari va kimya laboratoriyasi ta§kil olunmu§du [13,p.76]. 20-ci illarin ortalarindan etibaran institut bakterioloji yoluxucu va parazit xastaliklarinin, xususan malyariyanin tadqiqi sahasinda ciddi elmi-tadqiqatlar aparirdi. 1925-ci ilda mikrobiologiya laboratoriyasi asasinda burada mikrobiologiya kafedrasi ta§kil edildi [12,p.22]. institutun faaliyyatinin ilk marhalasinda 1922-1930-cu illarda SSRi-da, o cumladan respublikada geni§ yayilmi§ brusellyoz xastaliklari probleminin oyranilmasi, bu xastaliklarin asas epidemioloji toramasi masalalari tadqiq edilib oyranilmaya ba§lami§di. Tropik tababat sahasinda kadrlarin olmamasi institutun faaliyyatinda bir 9atinliklar yaradirdi. 30-cu illarda institutda kaskin infeksiya xastaliklarinin, o cumladan onlarin etimologiyasi, epidemiologiyasi i§larinin oyranilmasina xususi diqqat yetirmi§, tatbiqi bakterial xastaliklarin: dezinteriya (ishal), qarin yatalagi, skarlatina kimi xastaliklarin tabiatini, onlara qar§i tacrubi mubariza usullarinin oyranilmasi uzarinda samarali elmi axtari§lar aparmi§dir [13,p.79].
Epidemioloji muhitin son daraca kaskinla§diyi ikinci dunya muharibasi dovrunda institutun amak-da§lari sanitariya-epidemioloji tadbirlarin geni§ ta§kili i§larina calb edilirdi. 1945-ci ilda institutun
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
sanitar-gigiyena laboratoriyasmm bazasi asasinda sanitar-gigiyena stansiyasi, daha sonra isa Respublika Sanitar Epidemiologiya stansiyasi taçkil edilmi§di. Muhariba illarinda institutun amakdaçlari ciddi elmi-tadqiqat i§i ila ma§gul idilar. institutun elmi va tacrubi faaliyyatinda muharibadan sonraki illar xususila diqqati calb edir. Bu dovrda institutun amakdaçlari bakterial yoluxucu xastaliklarin (dizenteriya - ishal, difteriya, qarin yatalagi, qizilca, skarlatin va b.) etimologiyasi, immunologiyasi va epidemiologiyasi sahasinda elmi axtari§larini davam etdirarak 60-ci illarda respublikada virus va bakterial yoluxucu xastaliklarin asas konyukturunu muayyan etmak sahasinda ugurlu naticalar alda etmi§dilar. Bir sira ixtiralar va samaralaçdirici takliflar institutun alimlari tarafindan muvaffaqiyyatla tacrubadan keçirilmi§di.
1952-ci ilda ilk dafa olaraq virusologiya laboratoriyasi taçkil edilmi§di. Burada tibbi biliklarin o zamanki saviyyasina uygun tadqiqat içlari aparmaq uçun çarait yaradilmi§di. Onun amakdaçlarinin gorduyu i§ Leninqrad Embriologiya va Mikrobiologiya institutu tarafindan yuksak qiymatlandirilmi§di [12, p.14]. 1950-ci illarin ikinci yarisinda institutda polimielit xastaliyinin atrafli va geni§ tadqiqina ba§lanmi§di. 1957-ci ilda burada polimielit xastaliyini atrafli tadqiq etmakla yanaçi su çiçayi va viruslu hepatitlarin oyranilmasi sahasinda elmi axtariçlar geni§landirmi§di [12,p.22-24]. Bu dovrda institutda toksoplazmoza hasr olunmu§ tadqiqatlara da ba§lanilmi§di [12,p.14].
1924-1925-ci illarda Bakida Pe§a Xastaliklarini tadqiq edan institut faaliyyata baçladi. institut neft sanayesinda çaliçan fahlalarin amak prosesi dovrunda sanitariya §araitini, bir sira neft sanaye mahsullarinin toksikoloji xususiyyatlarini oyranmakla ma§gul idi. Burada içlayan hakimlar respublikada amayin gigiyenasi va pe§a xastaliklari elminin tamalini qoymuçdular. Taçkil olunan kurslarda va semi-narlarda amayin gigiyenasi va amak patologiyasinin muxtalif masalalarina dair maruzalar va maslahatlar ta§kil edilirdi. Planla§dirilmi§ i§ tacrubasi, sanitar-nazarat, amak ekspertizasi ila bagli ilk maqalalar institutun elmi asarlarinda darc olunurdu.
30-cu illarda institut yenidan taçkil olunaraq 2 elmi-tacrubi muassisaya: Respublika Stasionar Stansiyasina va 9mak Ekspertizasi Poliklinikasina ayrildi. 50-ci illarin sonuna kimi faaliyyat gostaran bu muassisalar dovrun talablarina tam cavab vermirdilar. Respublikada neft, neft-kimya, kimya va digar sanaye sahalarinin suratli inkiçafi amak çaraiti va pe§a patologiyasi problemlari ila ciddi ma§gul olan yeni elmi-tadqiqat markazinin yaradilmasi zaruratini talab edirdi. Mahz bunu nazara alaraq olka rahbarliyi 1960-ci ilin noyabrinda Azarbaycan SSR Sahiyya Nazirliyi nazdinda faaliyyat gostaran 9mayin Gigiyenasi va Pe§a Xastaliklari institutunun taçkilina qarar verdi [1,p.34].
institutda kadrlarin hazirlanmasi ila barabar maddi-texniki va elmi bazasi mohkamlandirilarak muasir avadanliqla tachiz edildi. 60-ci illarin sonunda institutun 3 §obasinda (amayin gigiyenasi, pe§a xastaliklari va taçkilati-metodiki çobada) çaliçan 83 nafar amakdaçin 32 nafari elmi i§çi-hakim idi [15,p.9]. O zaman institutun pe§a patologiyasi çobasinda 25 çarpayidan ibarat stasionar, klinika-diaqnos-tika va bioloji kimya laboratoriyalari, funksional-diaqnostika, fizioterapiya va rentgen kabinalari faaliyyat gostarirdi.
institut sanaye muassisalari, kand tasarrufati sahalarinda çaliçanlara va sahiyya orqanlarina elmi-tacrubi yardim gostarirdi, amakdaçlar respublikanin §ahar va rayonlarinda konfranslar, seminarlar taçkil edarak zaharli kimyavi maddalardan qorunmaq haqqinda maslahatlar verirdilar.
Azarbaycan malyariyanin epidemik ocaqlarinin geni§ yayildigi arazilardan idi va tropik malyariya daha geni§ yayilmiçdi. Bu xastaliya qarçi planli va ardicil mubariza talab olunurdu. 20-ci illarin ortalarinda Azarbaycan SSR-inin pambiqçiliq va çaltik (duyu) plantasiyalarinda aparilan tadqiqatlar naticasinda 16-dan artiq inzibati arazida malyariyanin yayildigi muayyan. 1925-1926-ci illardan etibaran ilk dafa malyariyaya qarçi kutlavi çakilda tadbirlar hayata keçirilmaya, Baki va rayon markazlarinda malyariyaya qarçi mubariza stansiyalari taçkil edilmaya ba§lanmi§di [11,p.5]. Bu xastaliya qarçi samarali, tasiredici va elmi cahatdan asaslandirilmiç tadbirlar gormak, habela parazitar xastaliklara qarçi mubariza aparmaq 1931-ci ilda Mikrobiologiya va Gigiyena institutunun Tropik çobasinin bazasi
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
asasinda Azarbaycan Elmi-Tadqiqat Tropik institutu tsçkil edildi. institutun va onun amakdaçlarinin asas vazifasi malyariyanin yayildigi 300-dan çox cografi arazisini öyranmak, habela digar parazitar xastaliklar olan helmintoz, leyçmanioz, bagirsaq protosiozlarinin yaranmasi, yayilmasi va onlara qar§i mübariza aparmaq va digar profilaktik tadbirlar görmakdan ibarat idi [11,p.5- 6]. Malyariyaya qar§i mübariza tadbirlari ildan ila bu xastaliklara qar§i mübariza müassisalarinin artirilmasi zaruratini dogururdu. 1940-ci ilda respublikada 110, o cümladan 39 tropik stansiya, 40 tropik dispanser, 31 malyariya mantaqasi faaliyyat göstarirdi [4,p.9].
1945-ci ildan baçlayaraq institutda parazitar xastaliklar üzra kurslar vasitasila hakimlarin hazirlanmasina ba§lanmi§di. 1945-1958-ci illarda institutda 714 hakim, 1000-dan çox laborant va digar garakli mütaxassislar hazirlanmi§di [11,p.10-11]. Sovet rejimina qadar har il minlarla insanin ölümüna sabab olmu§ malyariyani töradan parazitlarin öyranilmasi naticasinda bu xastaliyin qisman 60-ci illarda lagv edilmasi mümkün oldu. Lakin, malyariyani töradan agcaqanadlara qar§i mübarizada neft emali çixarindan alinan yaçil yagdan istifada olunmaqla xastalik üzarinda tam qalaba alda edildi [16,p.48-54].
1947-ci ilda görkamli carrah M.A.Topçubaçovun ta§abbüsü ila Azarbaycan SSR EA-nin bazasi asasinda yaradilmiç Eksperimental Tababat institutunun taçkilinda maqsad tibbin fundamental, nazari va mühüm kliniki problemlarini darindan araçdirmaq idi. Mövcud oldugu müddat arzinda institut respublikada bir sira patologiyalarin atrafli öyranilmasinda va sahiyyanin bazi problemlarinin hallinda mühüm rol oynamiçdi. 60-70-ci illarda institut respublikada birinci daracali elmi-tadqiqat müassisasina: - damar, ürak, ag ciyar, endokrin vazlar, hazm orqanlari carrahiyyasi kimi mühüm profillar üzra yüksakixtisasli carrahi xidmat markazina çevrilmi§di [16,p.49]. Bahs edilan dövrda institutun §öbalarinda va laboratoriyalarinda anadangalma va hayatda qazanilmi§ ürak-damar xastaliklarinin: -ürak qüsuru, ürayin ritmik faaliyyatinin pozulmasi, magistral va periferik arteriyalarin trombu, vena xastaliklari va onlarin naticalari - tromboemboliya, endokrin vazlari, mada-bagirsaq orqanlari xastaliklarinin va s. patogenezi, diaqnostikasi, müalicasi va profilaktikasina dair masalalar üzra tadqiqatlar aparilmiçdi [16, p.52].
1982-ci ilda Azarbaycan SSR Sahiyya Nazirliyinin raziligi ila institutda carrahi qastroenterelogiya problemlari üzra elmi-tadqiqatlar aparilmaga ba§lanmi§di va bir kliniki §öba kimi o institutun strukturuna daxil edilmiçdi. 1993-cü ildan institutda irinli-septiki §öba yaradilmiçdi va bu mövzuda elmi-tadqiqat içlarinin aparilmasi üçün zamin yaradilmiçdi [6, p.9-10].
Varamin yayilmasini öyranmak, profilaktik tadbirlarin va müalicanin aparilmasi maqsadi ila 1923-cü ilda Bakida ilk varam dispanseri (ba§ hakim Yaqub Qaziyev) açilmiçdi. Sonralar varam dispanserlari 1925-ci ilda Gancada, 1926-ci ilda Çakida va b. çaharlarda yaradilmiçdi. Bunlar ahali arasinda olan xastalari açkar etmakla barabar sanitar-maarif içini geniçlandirir, varam aleyhina profilaktik tadbirlarin hayata keçirmasini çartlandirirdi [5, p.6-9].
ilk dövrlarda ET Varam institutunda "Varamin mühariba dövründa klinik gediçi", "Harbçilar arasinda varamin yayilmasi", "Yerli ahali arasinda sümük-oynaq varaminin, litiadenitin yayilmasi", "Varamin mühariba dövründa patomorfoloji xüsusiyyatlari" kimi problemlar üzarinda i§ aparilirdi. Professor P.Y.Bliçenko, prof.Q.Salimxanov, V.Abdullayevin tadqiqatlari asasinda ET Varam institutunda yeni müalica metodlari tatbiq olunmaga ba§lanmi§di. O dövrda respublikada dogulan uçaqlara varam aleyhina kütlavi peyvandlar edilir, ahali arasinda sanitariya-maarif içlari geniçlandirilirdi.
1955-ci ilin sonundan baçlayaraq fiziocarrahiyyanin inkiçafinda yeni dönü§ marhalasi baçlanir. Bela ki, bu zaman Varam institutunda, 4 sayli varam xastaxanasinda, 1 va 3 sayli dispanserda, habela Myasnikov adina sanatoriyada ag ciyar xastaliklari sahasinda carrahi amaliyyatlar sistemli suratda aparilmag a ba§lanmi§di.Müharibadan sonraki illarda va 50-ci illarda varam diaqnozlu insanlarin üza çixarilmasinda opdimal mübariza üsullarinin tatbiq edilmasinda ahamiyyatli ugurlar alda edildi.
60-ci illardan baçlayaraq Azarbaycan SSR-da varam xastaliyinin yayilmasi ardicil suratda öyranilir, bir sira statistik malumatlar toplanib çap edilirdi. Bu dövrda prof.P.i.Bli§enkovun tacrübasi ila malyariyanin varam infeksiyasinin gediçina, sümük-oynaq, limfa vazilarinin varamina naftalanin tasiri öyranilirdi. 1957-ci ilda ET Varam institutunun ilk maqalalar toplusu na§r edilir, artiq 1960-ci ilda respublikada varam aleyhina 128 müassisa, o cümladan 5 varam xastaxanasi, 44 dispanser, 54 poliklinika, xastaxanalar nazdinda kabinetlar, §öbalar, 25 sanatoriya faaliyyat göstarirdi. 1960-ci ilda respublikada 128 varam aleyhina mübariza aparan tibbi müassisada, 4677 xasta müalica olunurdu [5,p.4-5].
1931-ci ilin aprelinda Azarbaycan SSR Qirmizi Aypara Camiyyati Markazi Komitasi sülh va amin-amanliq dövründa ölkanin sanitariya müdafiasinda qanköçürmanin son daraca mühüm ahamiyyat kasb etdiyini nazara alaraq Bakida Semaçko xastaxanasi nazdinda Qanköçürma kabinasi taçkil etmi§di [8, p. 24]. Bu, 30-cu illarda respublikanin elmi-tibbi hayatinda mühüm hadisa idi. ilk dövrda bu kabinanin faaliyyati o qadar da geni§ deyildi. Qan ^ç^ma texnikasi ila o zaman çox az hakimlar, ma§gul olurdular. Onlar respublikanin müalica müassisalarina gedir, agir xastalara kömak edirdilar.
1943-cü ilda Azarbaycan Qanköçürma Stansiyasi Respublika Elmi-Tadqiqat Qanköçürma institutu va Tacili Carrahiyya institutu kimi yenidan taçkil edilarak müstaqil institut kimi faaliyyata baçladi. institut cabha üçün kütlavi qan toplanmasina, ahali arasinda geni§ taçviqat va tabligat i§i aparmaga va donor kadrlarinin hazirlanmasina ba§lami§di [10,p.84-91].
Müharibadan sonraki illarda Gancada va Xankandinda açilmiç Qanköçürma stansiyalarina, habela respublikanin 15 rayon markazinda taçkil olunmu§ yeni §öbalara rahbarlik etmak ^ün Qanköçürma institutu kadrlar hazirlamaga ba§lami§di. 1951-1955-ci ilda institut respublikanin qanköçürma müassisalari üçün 41 nafar ali tahsilli, 187 nafar orta tahsilli tibb i§çisinin takmillaçmasini va ixtisas-laçmasinin taçkil va tamin etmiçdi. 1955-ci ilda Azarbaycan Elmi-Tadqiqat Qanköçürma institutu tarafindan leykosit kütlasinin konservlaçdirma metodikasinin tatbiqi müsbat natica vermiçdi [10,p.89].
Azarbaycan SSR-da rentgenologiya elminin taçkili va inkiçafinda 1941-ci ilda Elmi-Tadqiqat Rentgenologiya va Radiologiya institutunun yaradilmasi mühüm yer tutur. Bununla da tacrübi tababatin qarçisinda duran problemlarin halli, bir sira xastaliklarin diaqnostikasi va müalicasi qisman asanlaçirdi. institut faaliyyata baçladigi ilk vaxtdan taçkilati-metodiki, elmi-tacrübi va rentgen-radiologiya, daha sonra isa onkologiya sahasinda respublikada aparilan elmi-tibbi içlara rahbarlik etmaya ba§lami§di [17,911]. Azarbaycan SSR-da rentgenologiya sahasinda tacrübi kadrlarin hazirlanmasinda mühüm rolu ATi-nin va Azarbaycan Hakimlari Takmillaçdirma institutunun rentgenologiya va tibbi radiologiya kafedralari oynamiçdir. Onlar müharibaya qadar va mühariba illarinda kurslar çaklinda, 1955-ci ildan müstaqil kafedralar kimi faaliyyata ba§lami§dilar [17,10].
Azarbaycan SSR-da onkologiya sahasinda elmi-tadqiqat içlarinin asasi 1937-ci ilda qoyulmuçdu. 1940-ci ilda Bakida Azarbaycan Respublikasi Elmi-Tadqiqat Rentgen-Radiologiya institutunun (ETRRi) taçkili barada qarar qabul edildi. Maqsad onkologiyanin elmi üsullarla tadqiqinin hayata keçirilmasi idi.1944-cü ilda Rentgenologiya, Radiologiya va Onkologiya institutu faaliyyata baçladi. 50-ci illardan baçlayaraq institutda mada-bagirsaq, xarçang xastaliklarinin, qadinlarin cinsi orqanlarinda va süd vazlarinda bad xassali çiçlarin diaqnostikasi va müalicasi sahasinda tacrübi va elmi-tadqiqat içlari aparilirdi [16,p.50]. 1988-ci ilin fevralinda institut Respublika Onkoloji Elmi Markaz (ROEM) adini alir.
1946-ci ilda 1204 çarpayiliq Baki göz kliniki xastaxanasinin bazasi asasinda Göz Xastaliklari institutu taçkil olunmuçdu. Öz faaliyyatinin ilk dövründan va sonraki bir neça il arzinda institut asas göz xastaliyi olan traxomaya qarçi mübariza sahasinda elmi va tacrübi içlara rahbarlik etmi§, bu kütlavi xastaliyin aradan qaldirilmasina nail olmuçdur. Terapevtika, carrahiyya va traxoma §öbalarindan ibarat olan institutda klinika-diaqnostika, bakterioloji va patomorfoloji laboratoriyalar faaliyyat göstarirdi.
institut alimlari 60-ci illarda torlu qiçanin funksional mobilliyinin yeni üsulunu içlayib hazirlamiç va tacrübada tatbiq etmiçdilar, gözün damar xastaliklarinda aparilan müalicanin efektliyini müayyan edan yeni üsullar üzarinda da çali§mi§dilar [2,p.5]. Burada qlaukomanin müxtalif formalarinin patogenetik mexanizmlari elektron-mikroskopiyasinin kömayi ila açiqlanmaqla qlaukoma zamani qiçanin drenaj zonasinin morfologiyasi, yeni bitki antibiotiklarin kömayi ila gözün virus xastaliklari tadqiq edilib müalica olunurdu. institutun kollektivi 1960-1980-ci illarda traxoma ila mübarizada elmi-metodik va tacrübi tadbirlarin hayata keçirilmasi yolunda böyük zahmat sarf etmiçdir. institutun amakdaçlarindan taçkil olunmuç hakim dastalarinin traxomaya tutulmuç rayonlara dafalarla ezamiyyata getmasi va kand ahalisinin müayinasi, xastalarin yerlarda va institutun stasionarinda müalicasi, traxomanin fasadlarinin lagv edilmasi, geni§ sanitar-maarifçilik va profilaktik içlarin aparilmasi institutun qarçisina qoyulmuç maqsadin alda edilmasina yönalmi§di. Görülan amali içlarin naticasinda 1966-ci ilda Azarbaycan SSR-da traxoma tam lagv edilmiçdi [3,p.36].
Ana va Körpalarin Mühafizasi Elmi-Tadqiqat institutu pediatriya va mama-ginekologiya sahasinda nazari va tacrübi problemlari hall etmak, ana va uçaqlarin ölüm hallarina, kütlavi epidemik u§aq infeksiyalarina qarçi mübariza aparmaq maqsadila 1927-ci ilda faaliyyata ba§lami§di. Onun taçkilatçisi va ilk direktoru pediatr-hakim Y.Y.Gindes idi [18,p.83]. Yarandigi ilk dövrdan institut mama-ginekologiya, u§aq orqanizminin fiziologiyasi va patologiyasi sahasinda elmi-tadqiqat i§i ila barabar orta ixtisas müassisalari üçün ixtisasli tibb kadrlari hazirlayirdi. institut ahali arasinda sanitariya-maarif içlarina ciddi diqqat yetirir, Respublika Sanitariya Maarifi Evi ila birlikda nazari va tacrübi problemlarla maçgul olurdu. Kand rayonlarina göndarilan sayyar tibb iççilari ana va uçaqlara vaxtinda tibbi kömak göstarirdi [7, p.5].
Respublikada ana va uçaqlarin mühafizasi üzra elmi-metodiki markaz olan bu institutun faaliyyati u§aq dogumu va mühafizasi problemlarina uygun qurulmuçdu. Burada varam, qizdirma (malyariya), infeksion xastaliklar, pnevmaniya, hamilalik patologiyasi, ginekoloji xastaliklar va s. qar§i mübariza mühüm yer tuturdu [18,p.85]. 50-ci illardan institutun amakdaçlari qan xastaliklarina, bagirsaq yoluxucu-larina, habela qizdirmaya qarçi faal peyvand immuniteti va s. masalalarla ma§gul olmaga ba§lami§dilar. Mamaliq-ginekologiya sahasinda hamilalik dövründa anemiya, carrahi yolla müalicalar problemlari öyranilirdi.
1934-cü ilin noyabrinda Bakida mühüm elmi-tibbi markaz olan Balneofizioterapiya institutunun faaliyyata baçlamasi Sovetlar Birliyi sahiyyasinda ahamiyyatli hadisa idi. 1935-ci ilda Azarbaycanda faaliyyata baçlayan Elmi-Tadqiqat Kurortologiya va Fizioterapiya institutunda ilk dövrlarinda naftalan neftinin, mineral su manbalarinin müalicavi tarkibini öyranmak sahasinda ciddi elmi-tadqiqat içlari aparilirdi [14,p.4-10]. institutun alimlari respublikanin arazisinda yeni mineral su manbalarinin a§kar edilmasi sahasinda hidrogeoloji axtariçlar apararaq yeni mineral su ehtiyatlari müayyanla§dirirdilar.
1980-ci ilin avvallarinda faaliyyata baçlayan Elmi-Tadqiqat Kardiologiya institutunun amakdaçlari ürak-damar sistemindaki xastaliklarin profilaktikasi, diaqnostikasi va müalicasinda yeni üsullarin tadqiqi ila ma§gul olurdular.
SSRi-da sahiyya sistemini sovet xalqinin mühüm nailiyyatlarindan biri hesab etmak olar. Saglamligin qorunmasi masalalari dövlat tarafindan müayyan edilarak hayata keçirilirdi. Müassalarda çaliçanlarin sigortasi, 8 saatliq i§ günü ila yana§i sanitar nazrati da mühüm masalalardan idi. Sovet sahiyya sisteminin prinsiplari asasinda ahliya pulsuz tibbi xidmat, peçakarliq, profilaktik istiqamat, ana va uçaqlarin mühafizasi, sanitar-epidemioloji xidmat kimi bir sira mühüm masalalar dururdu. Sovet hakimiyyatinin ilk ilarindan zahmatkeçlarin saglamligi dövlatin mühüm prinsiplarindan biri olaraq elan edilmiç, bununla alaqadar respublikalarada, o cümladan Azarbaycanda xastaxanalar, polikinikalarla yana§i tibb elmi-tadqiqt müassisalari çabakasi marhalali çakilda yaradilmiçdi. inkar etmak olmz ki, indiki
müstaqil Azarbaycan Respublikasinin tibb elmi-tadqiqat markazlari mahz sovet dövrünün elmi-tadqiqat müassisalari bazasinda takmillaçarak inkiçaf ermiçdir.
9D9BIYYAT
1. Azarbaycan SSR hökumatinin qarar va qatnamalari. Baki, 1960.
2. Azarbaycan Oftalmologiya institutu (kiçik buklet), Baki, 1977.
3. Akademik öliyev Z.ö. adina Azarbaycan Elmi-Tadqiqat Göz Xastaliklari institutunun 60 illiyi. Baki, 2006.
4. Agayev B.M. Sovet sahiyyasinin 40 ili. Azarbaycan tibb jurnali, 1953, №7, s.7-14.
5. Abdullayev M.S. Görkamli partiya va dövlat xadimi (Azarbaycan sahiyyasinin va tibb elminin görkamli taçkilatçisi ö.M.öliyev haqqinda). Azarbaycan tibb jurnali, 1977, №2, s.6-12.
6. Agayev B.A., isayev H.B., Müslümov Q.F. , Aslanzada S.A. M.A.Topçubaçov adina Elmi-
Tadqiqat Kliniki Tababat institutunun dünani va bu günü. institutun elmi asarlari, Baki, 2003.
7. Quliyev N.C. K.ö.Faracova adina Azarb. Elmi-Tadqiqat Pediatriya institutunun 70 illiyina dair. Azarbaycan tibb jurnali, 1997, №5, s.4-11.
8. Абрамян Э.А. История переливания крови в Азербайджане. Автореф. Дите. канд. мед. наук. Баку, 1969.
9. Библиография научных работ сотрудников Института Эпидемиологии, Микробиологии и Гигиены им.Г.М.Мусабекова (1924-1964 гг.). Баку, 1965.
10. Гусейнов Г.А., Абрамян Э.А. Организация массовой заготовки крови и её компонентов, а Азербайджанской ССР в годы Великой Отечественной войны (1941-1945 гг.) Азербайджанский медицинский журнал. 1969, №1, c.84-91.
11. Касымов А.А. Итоги работы Института малярии и медицинской паразитологии Министероства Здравоохранения Азербайджанской ССР за 25 лет. Труды Института, том III , Баку, 1958.
12. Меджидов Б.Ф. История научно-исследовательского института вирусологии, микробиологии и гигиены им. Г.М.Мусабекова (1922-1967 гг.). Баку, 1968.
13. Меджидов Б.Ф. Некоторые итоги и перспективы развития медицинское науки в Азербайджанской ССР. Материалы пленума ученого мед. Совета Минздрава Азерб. ССР. Баку, 1969, с.76-79.
14. Мусаев А.В., Насруллаева С.Н. Азербайджанскому научно-исследовательскому институту медицинской реабилитации и природных лечебных факторов - 60 лет. Azarbaycan tibb jurnali, 1996, №11, c.4-10.
15. Самедов И.Г. Некоторые итоги деятельности АзНИИ Гигиены Труда и Профессиональных Заболеваний им. М.М.Эфендизаде за 1951-1964 гг. Труды АзНИИ ГТ и ПЗ, вып.1. Баку, 1966.
16. Рзаев Н.М. НИИ Клинической и Экспериментальной Хирургии им.Топчибашова за 25 лет. Актуальные вопросы клинической и экспериментальной хирургии. Сборник науч. трудов института. Баку, 1987.
17. Штусс А.А., Алекперов Д.Ш. Полувековой путь рентгенологии в Азербайджане. Материалы VII республиканской конференции рентгенологов, радиологов и онкологов (19-20 ноября 1970 г.), Баку, 1970.
18. Фараджева К.Я. НИИ Охраны материнства и детства им.Н.К.Крупской 50 лет. Труды Института, том 8, Баку, 1978.
