CC BY
5Q9DiM AZ9RBAYCAN M9D9NiYY9Ti
M9MM9DOVA AYNUR9 CABBAR Q
AMEA Z.Bunyadov adina §arq§unasliq institutu Baki, Azarbaycan
Annotasiya.Maqalada Azarbaycan madaniyyatinin muxtalif tarixi dovrlara bolunan zangin vd goxsahali kegmi§indan bahs edilir.. Gorunduyu kimi, madaniyyat insanin yer uzarinda movcudlugunun butun taraflarini, onunla rangarang alaqa va munasibatlari ahata edan murakkab va goxsahali bir fenomendir. Onun mahiyyat va manasindaki qiymatli xususiyyatlarin an asasini bela aydinla§dira bilarik: madaniyyat insanin bacariq va alaqalarinin, insan tarafindan yaradilanlarin, insan amayi va zakasinin naticalarinin tam vahdatinin zahiri aksini ifada edan ictimai subyekt kimi insanin ozunun faaliyyatini muayyanla§diran tarixi inki§af prosesidir. Bu baximdan maqalada Azarbaycan madaniyyatinin muxtalif dovrlarinda muxtalif sivilizasiyalarin nailiyyatlarindan bahralanmasi va eyni zamanda onlarin bazilarinin be§iyi ba§inda dayanmasi barada muayyan tasavvurlara geni§ yer verilmi§dir. Qunki, Azarbaycan madaniyyati umumba§ar madani sisteminin tarkib hissasidir va butun xususiyyatlari, saciyyavi inki§af tarixi, rangarangliyi ila bu sistemdaki qar§igliqli tasir prosesindan kanarda deyildir. Demali, madaniyyatin asas vazifasi insanin ictimai faaliyyat subyekti kimi inki§afina asaslanmaqla barabar, bu inki§afi §artlandirir. Madaniyyatin obyektlari isa geni§ manada tabiat va camiyyatdir. Qadim Azarbaycan madaniyyatinin ayri-ayri tarkib hissalarini tadqiq edarkan bir daha bu madaniyyatin na qadar zangin oldugunu aydinla§diracagiq.
Agar sozfor; Azarbaycan,Avropa, madaniyyat, xalq, millat, qadim,tarix
Giri§. Madaniyyat geni§ anlayi§dir. O, ba§ar ovladinin yarandigi vaxtdan bari yaratdigi va getdikca takmilla§dirdiyi maddi, manavi, ruhani, ideoloji, badii-estetik va digar sarvatlari ozunda ehtila edir. Yani, insanligi §artlandiran yadda§, dunyagoru§, elm, davrani§, unsiyyat, incasanat, mai§at va s. bu kimi keyfiyyatlar madaniyyatin komponentlarindandir. Butovlukda madaniyyat §axsiyyatin va xalqlarin fardi intelektinin, yaradiciliq potensialinin gostaricisidir. Tasadufi deyil ki, har bir xalqin va §axsiyyatin xarakterik xususiyyatlarina, daxili dunyasinin manzarasina va potensial imkaniarina balad olmaq istayanlar birinci novbada onun yaratmi§ oldugu madani sarvata, asarlarina va abidalarina muraciat edirlar.Burada dunya madaniyyatinin inki§afinda ayri-ayri dovrlarin, tarixi proseslarin va xalqlarin rolunu aydinla§dirarkan diqqati qururla Azarbaycan xalqinin dunya madani sarvatlari i9arisindaki payina, verdiyi tohfalara yonaldirik. Bu qururumuz onun mansub oldugu Azarbaycan xalqinin istedad, qabiliyyat va madani sarvat cahatdan qabariq fardi simasi ila ozunu gostarmasindan dogur. Yani, bir daha tasdiqlanir ki, Azarbaycan xalqinin madani-manavi potensiyasi guclu, ozu istedadli oldugu u9undur ki, ba§ar madaniyyati sarvatina verdiyi tohfanin 9akisi da kifayat qadar tutumludur. Qadim Azarbaycan madaniyyatinin ayri-ayri tarkib hissalarini tadqiq edan mualliflar (pedaqoqlar, sanat§unaslar, filoloqlar va ba§qalari) bu madaniyyatin zangin oldugunu dafalarla subut ediblar.£unki, Azarbaycan xalqi ela bir madaniyyata malikdir ki, bu madaniyyat muxtalif zamanlarda ham muxtalif sivilasiyalarin nailiyyatlarindan faydalanmi§, ham da onlarin bazilarinin be§iyi ba§inda dayanmi§dir.Belalikla, Azarbaycan qazandigi mustaqilliya tamamila yiyalanmak u9un xalqimiz oz manavi va maddi madaniyyatini dunya madaniyyatinin tacrubasi va naillayyatlarindan faydalanmaqla, oz koklarindan ayrilmamaq §artila daha da inki§af etdirmalidir.
Azarbaycan madaniyyatinin yaranmasi
Qadim Azarbaycanin ham Atropaten, ham da Arran hissasinda yuksak inki§af tapmi§ madaniyyat movcud olmu§dur. Hamin madaniyyatin izlari ozunu bir 9ox numunalari halada qalmaqda olan maddi madaniyyat abidalarinda-dovru u9un boyuk ahamiyyata malik olmu§ istehkamlarda, suvarma §abakalarinda, §aharlarin, mabadlarin, qalalarin orijinal memarliq numunalarinda gostarmakdadir. Umumiyyatla, ba§ar xalqlarinin qadim dovrdan bari yaratdigi zangin
madani sarvat onun sonraki inki§afi ü9ün asasli zamin yaratdi. Hamin sarvat oz inki§afinin sonraki marhalalarinda alda edilan ugurlaria daha dolgun mazmun kasb etdi. Bildiyimiz kimi, orta asrlarda feodalizm qurulu§u §arq olkalarina nisbatan Avropada bir ne9a asr gec formala§mi§dir. V-VI asrlarda Roma imperiyasi süquta ugradiqdan sonra burada yaranan xirda feodal dovlatlari Avropada feodalizmin formala§masi ü9ün XI asra qadar zamin rolunu oynadi.[1; s.43 ]islam §arqi olkalarinda isa vaziyyat tamamila ba§qa §akilda idi. Beia ki, Avropa olkalarinin 9oxunda elm, din, falsafa, siyasi ideyalar va s. asasan kilsa xadimlari tarafindan irali sürülüb asaslandirilirdisa, islam §arqi olkalarinda bu problemlarla ma§gul olanlarin arasinda tabiat§ünaslar, hakimlar, sanatkarlar, sayahat9ilar, tacirlar va s. oldugu ü9ün onlarin irali sürdüklari idealar demak olar ki, dinla bagli olmurdu. Ela buna gora da islam §arqi olkalarinda elmi-falsafi fikir va müddaalar, azadliq ideyalari va azadfikirlilik geni§ intimar tapmi§di. Ümumiyyatla, islam §arqi olkalarinda, elaca da Azarbaycanda madani irsin inki§af marhalasini iki dovra bolmak olar:[1;s. 123]
1. islama qadarki dovr,
2. islamin qabulu va yayilmasindan sonraki dovr.
islama qadarki dovrda xalqimizin dini gorü§larina dair alamatlari qabirüstü yazilarda, da§ kitabalarda, arxeoloji qazintilar naticasinda tapilmi§ abidalarda, dafn marasimlari ila alaqadar olaraq qabirlara qoyulmu§ cürbacür mai§at a§yalari va digar alatlardaki §akillarda va folklor nümunalarinda gora bilarik. Masalan, Qobustan qayalari üzarinda hakk olunmu§ qurban- kasmak marasimi, yalliyabanzar raqs va digar rasmlar, Orxon va Yenisey kitabalarinda va oguznamalarda qorunub saxlanan dünyaduyumu xalqimizin qadim dovr madaniyyati va baxi§lari haqda dolgun malumat veran avazsiz sarvatdir. Bu abidalarda tanri9iliq, dovlat9ilik, mai§at madaniyyati, aila münasibatlari nasillararasi salaf-xalaflik alaqalari, tabiat hadisalarina baslanan münasibat, 9ox9e§idli marasim va ayinlar ozünün badii-falsafi aksini tapmi§dir. Qeyd edak ki, ayri-ayri tabiat hadisalari (yazin gali§i, qi§, quraqliq, yagi§ va s.) haqda, bitki va heyvanlarin müqaddasliyina dair yaradilan afsana, asatir va ravayatlar da milli-madani sarvatin tarkib hissasidir.
Yeni eranin avvalindan VII asra qadar Azarbaycan madaniyyati müxtalif inki§af dovrlari ke9irmi§dir. Sasanilar dovründa, Azarbaycan xalqinin §imal va canub dü§manlarina qar§i mübariza illarinda olkani müdafia etmak ü9ün tikilan qalalar, 9akilan sadlar burada memarliq i§ini süratlandirmi§di. IV asrdan ba§layaraq xristianligin Azarbaycanda qisman yayilmasi ila alaqadar tikilan kilsalar va xristianliq talimi zamininda ta§akkül tapan dünyagorü§ olkanin madani hayatina müayyan daracada tasir gostarmi§dir. Bunu xristianligin qabul edildiyi yerlarda Bizans tasirlarinin qüvvatlanmasinda, yeni Alban alifbasinin yaradilmasi va yazili adabiyyatin inki§afinda da gora bilarik. VII asrda Azarbaycanda müstaqil Alban dovlatinin yaranmasi ila yüksalan madaniyyat arab istilasina qadar inki§af etmi§di[.2; s.5] Azarbaycani istila etdikdan sonra arablar xristian xalqlara va yahudilara dini vergi (cizya) vasitasila oz dinlarini saxlamaq imkani verdiklari halda, ata§parastliya qadaga qoyaraq burada islam dininin yayilmasi asanla§dirmaq maqsadila ata§parastliyin bütün ni§analarinin mahvina 9ali§irdilar. Qadim Azarbaycan madaniyyati ata§parast mabadlarinda,. ata§gadalarda saxlandigi ü9ün yandirilan mabadlarin i9arisinda hamin madaniyyat abidalari da mahv olurdu. Biz bu tarixi hadisalarin badii aksi ila dahi Azarbaycan §airi Nizami Gancavinin "iskandarnama" asarinda da rastla§iriq. Bütün islam §arqinda oldugu kimi, Azarbaycanda da orta asrlarda movcud olan asas madani-siyasi carayanlarin yaranib inki§af etmasinda Hind-£in, Roma, yunan manbalari ahamiyyatü rol oynami§dir. Orta asrlar §arq xalqlarinin, o cümladan azarbaycanlilarin madaniyyatinda 9l Kindi, 9l Farabi, Biruni, ibn Sina, Bahmanyar, Sohraverdi, Xaqani, Mahsati, §abüstari, Yusif Qarabagli, §ah ismayil Xatai, Haqiqi, Habibi, Rudaki, Firdovsi va digar mütaffakirlarin elmi va adabi-falsafi irslari xüsusi yer tutur. Bu zangin sarvatdan malum olur ki, orta asrlarda islam §arqi xalqlari oz madaniyyatlarinin intibah dovrünü ya§ami§lar. Bu madaniyyatin asasan arab va fars dillarinda yaradilmasina baxmayaraq, onun zanginla§masinda arablardan va farslardan ba§qa digar xalqlarin, o cümladan azarbaycanlilarin da mühüm rolu
S9
olmuçdur. Azarbaycan ziyalilarinin asas hissasi arab va Orta Asiya alimlarindan Farabinin, ibni Sinanin, ibni Bacanin, ibni Rü§tün, qadim yunan filosoflarindan Aristotelin, Platonun, Balinasin falsafi asarlari ila tani§ olur, Bahmanyar kimi filosoflarin falsafi sistemlarini maraqla öyranirdilar. Müsalman ölkalarinin madaniyyat tarixina nazar salsaq, görarik ki, Yaxin va Orta Çarqda da ba§ veran intibahla alaqadar mövcudluguna böyük ehtiyac duyulan dahilar meydana çixmiçdir. Hamin dövrda Farabilar, Birunilar, ibn Sinalar, Firdovsilar, Xayyamlar, Xaqanilar, Nizamilar... yeti§mi§lar. Daha dogrusu, intibah bu çaxsiyyatlarla barabar adlarini çakmadiyimiz digar dahilarin zaka içiginda özüna yol tapmi§dir.[4; s.567] ölkalarinda da intibah birdan-bira yaranmamiçd. Çarq intibahi elmda va incasanatda, xüsusila da poeziyaya sahasinda misilsiz nailiyyatlar qazanmi§, takrarolunmaz sanat abidalari yaratmiçdi; bu dövrda Firdovsinin "§ahnama"si. Ömar Xayyamin "Rübailari", Nizaminin "Xamsa"si, Hafizin va Füzulinin qazallari, Caminin va Navainin ölmaz poeziyasi meydana çixmiçdi
Azarbaycan xalqinin görkamli ziyalilari N.Narimanov, H.Zardabi, C.Mammadquluzada, R.öfandiyev, ö.Haqverdiyev, N.Vazirov, Ü.Hacibayov, M.Maqamayev, ö.özimzada, M.M. Navvab va onlarla digarlari öz müqaddas niyyat va arzularinda yekdil idilar: ölkanin madaniyyatini yüksaltmak, köla vaziyyatinda olan savadsizlari talim - tahsila calb etmak, xalqin nümayandalari içarisindan qabiliyyatli va istedadli §axslari üza çixartmaq, Azarbaycan maddi va manavi sarvatlarini bütün baçariyyata tanitmaq va s. Qeyd etmak lazimdir ki, bu müqaddas tarixi vazifani hayata keçiran görkamli çaxsiyyatlar xalq qarçisindaki bu öhdaçiliyi çarafla yerina yetirdilar
ösrin avvallarinda Azarbaycan ham iqtisadi, ham siyasi, ham da madani cahatdan gerida qalan
XVII asrda Azarbaycan adabi dili da getdikca formalaçaraq va inkiçaf edirdi. §ah ismayil Xatai tarafindan asasi qoyulmu§ saray kitabxanasi bu dövrda an böyük va zangin kitabxanalardan birina çevrilmiçdi. Suraxanidaki Ataçgah, Ganca mascidi, Çamaxida §eyx ibrahimin maqbarasi va s. hamin dövrün yadigarlaridir. Tarixdan ballidir ki, XVIII asr Azarbaycanda feodal parakandaliyi - xanliqlar dövrüdür. Lakin bunlara baxmayaraq bütövlükda ölka arazisinda elm, incasanat, adabiyyat inkiçaf edirdi. Azarbaycanin görkamli cografiya§ünasi Zeynalabdin §irvani §arq Ölkalarina sayahata çixir va gördüklarini qalama alirdi. Ni§at Çirvani, §akir §irvani, Arif §irvani, Aga Masih §irvani va onlarla Azarbaycan §airi bu dövrda yazib-yaratmi§dilar. XVIII asrin böyük çairlarindan olan Molla Vali Vidadi va Molla Panah Vaqif nainki Azarbaycanin, bütövlükda 68 türk dünyasinin qüdratli sanatkarlarindan hesab olunurlar. §air va müdrik siyasi xadim olan M.P.Vaqifin dayarli maslahatlari
XVIII asrda Qarabag xanliginin möhkamlanmasina xeyli daracada kömak etmakla barabar, onun poeziyasi Azarbaycan adabi dilinda va badii dü§üncasinda xalqilik keyfiyyatlarini ahamiyyatli daracada qüvvatlandirmi§dir. Ümumiyyatla, xanliqlar dövründa Azarbaycanda xalq musiqisi, memarliq va incasanatin digar sahalari inkiçaf etmiçdir. §akidaki Xan sarayi, Qarabagdaki §u§a, ösgaran va Bayat qalalari, §u§a mascidi va s. XVIII asrin layiqli tarixi madaniyyat abidalaridir.
XIX asrin II yarisinda Azarbaycanda maarif va madaniyyat, elm va adabiyyat daha da inkiçaf etmiçdir. Bu dövrda Baki iri sanaye çaharina çevrilmakla yanaçi, eyni zamanda, madaniyyat markazi olmuçdu. Maktablarda ham rus, ham da Azarbaycan dillarinda darslar keçirilirdi. Azarbaycanda müallim kadrlarin hazirlanmasinda 1876-ci ilda açilmiç Qori müallimlar seminariyasinin Azarbaycan (tatar) §öbasinin da böyük rolu olmuçdur. C.Mammadquluzada, N.Narimanov, Ra§id bay öfandiyev, H.Mahmudbayov, F.Köçarli, Ü.Hacibayov va baçqalari hamin seminariyada tahsil alminar. Dövrün maarif va madaniyyat obyektlari sirasinda Baki va Ganca realni maktablarini, 1896-ci ilda Bakida H.Z.Tagiyev tarafindan açilan qizlar seminariyasini, 1894-cü ilda N.Narimanovun açdigi ilk kütlavi kitabxana-qiraatxanani göstara bilarik.
Zangin madani irsa malik olan Azarbaycan - Odlar yurdu, eyni zamanda musiqi diyari kimi da maçhurdur. Dünya musiqi madaniyyati xazinasini öz nadir incilari ila zanginlaçdiran Azarbaycan musiqisinin çoxasrlik ananalari vardir. Bu ananalari nasldan-nasla yaçadaraq böyük va zangin bir irs yaradan xalq musiqi yaradicilarinin Azarbaycan musiqisinin inkiçafinda böyük xidmatlari olmuçdur. Azarbaycan milli musiqi sanatinda xalq mahnilari, raqslar, a§iq yaradiciligi da özünamaxsus yer tutur.
6 O
Azarbaycan milli musiqisinin tamal daçi, onun bünövrasini mugamlar taçkil edir. Tasadüfi deyildir ki, 2003-cü BMT-nin ixtisaslaçmiç olan taçkilati YUNESKO Azarbaycan mugamini baçariyyatin madani irs siyahisina daxil etmiçdir. Qadim zamanlardan milli musiqimiz adabiyyatla birga inkiçaf etmiçdir. Masalan, mugam §arq poeziyasi ila birga inkiçaf etmiçdir. Bela ki, mugam ifa olunarkan xanandalar Azarbaycan xalqinin Nizami, Xaqani, Füzuli, Nasimi kimi qüdratli klassik çairlarinin qazallarini oxumuçlar. Milli poeziyanin janrlari olan qoçma, müxammas, ustadnama, qafilbandla yanaçi, onun poetik formalari olan garayli, divani, qoçma, tacnis açiqlarin sevimli formalaridir. Klassiklarimizin va müasirlarimizin yaratdiqlari adabi asarlar dünya madaniyyati xazinasinda özünamaxsus çarafli yer tutur. M.F.Axundovun, N.Vazirovun, M.S.Ordubadinin, Q.Zakirin, M.ö.Sabirin, C.Mammadquluzadanin, M.P.Vaqifin, M.V.Vidadinin va bir çox baçqa çair va yaziçilarimizin yaratdigi asarlar indi da öz yüksak badiiestetik ahamiyyatini itirmamiçdir. Azarbaycan adabiyyati ila six bagli olan sanat növlarindan biri da teatr sanatidir. Marasim, ayin va oyunlardaki tamaça elementlari müstaqil xalq teatrinin yaranmasinda mühüm rol oynamiçdir. Azarbaycan xalq teatri realist özallik daçimiç va amakçi tabaqalarla bagli olmuçdur. Xalq teatrinin repertuarini müayyan etik mazmunlu kiçik tamaçalar taçkil etmiçdir. Azarbaycan professional teatrinin ta§akkülünda xalq teatri ahamiyyatli rol oynamiçdir.[ 5; s.118]
Azarbaycan incasanati xalqimizin tarixi qadar qadim va zangindir. Uzun va mürakkab inkiçaf yolu keçmiç teatr, kino, musiqi va xalq sanatinin müxtalif növlarinin tatqiqi Azarbaycan xalqinin yüksak madani irsa malik olmasini sübut edir. Azarbaycanin madaniyyat va incasanat xadimlari milli madaniyyatimizin dünyaya çatdirilmasi istiqamatinda daim say göstariblar va müayyan daracada buna nail olublar
Biz Azarbaycan madaniyyatinin müxtalif tarixi dövrlara bölünan zangin va çoxsahali keçmiçina qisman da olsa nazar salmaga çaliçdiq. Maqsadimiz bu idi ki, Azarbaycan madaniyyatinin müxtalif dövrlarinda müxtalif sivilizasiyalarin nailiyyatlarindan bahralanmasi va eyni zamanda onlarin bazilarinin beçiyi baçinda dayanmasi barada müayyan tasavvür yaradaq. Yadda saxlamaq lazimdir ki, uzun illar maqsadli çakilda aparilan imperiya siyasati bizim millatda milli unutqanliq yaratmaga çaliçmiç, dü§manlarimizi biza dost kimi taqdim etmiçdir. Buna göra da zangin adat-ananamizin bir sira mühüm maqamlari va xüsusiyyatlari unudulmuç, milli madaniyyatimiz tahrif olunmuçdur. Qadim tarixi köklara malik olan milli madaniyyatimizi öyranmak, onu öyranib daha da inkiçaf etdirmak, zanginlaçdirmak har birimizin vatandaçliq vazifamizdir.
9D9BÍYYAT SÍYAHISI
1. 1.Mammadova Sadaqat. Madaniyyat§ünasliq "Kooperasiya"na§riyyati Baki-2001.202 sah
2. 2.9liyeva S.H .Madaniyyat va Mentalitet Dialektikasi.Sosial-Falsafi problem kimi.Baki.2011,9sah
3. https://aznotary.az/storage/555/CGPocM7M90-Az%C9%99rbaycan-m%C9%99d%C9%99niyy%C9%99ti-%28az%29.pdf
4. 4 M.J.Manafova, N.T.öfandiyeva va S.A.§ahhüseynova ümumi redaktasila.. Madaniyyat tarixi va nazariyyasi. Ali maktablar üçün darslik. Baki: Sabah naçriyyati (2008), 2010, 876 sah.
5. 5.Qasimov Xeyirbay. Orta asrlarda azarbaycan madaniyyati.Baki 2008,448 sah
