CC BY
6X-XI 9SRL9R KLASSIK 9R9B POEZIYASININ INTIBAHINDA BAGDAD 9D9BI
MÜHITININ ROLU
S9BIN9 ARIF QIZI SÖMÖDOVA
filologiya üzra falsafa doktoru, AMEA akad. Z.M.Bünyadov adina §arq§ünasliq institutunun elmi katibi, dosent
Xülass:Msqalsds X-XI dsrldrdd Bagdad dddbi mühitinds ba§ versn yeniliklsrdsn vd Abbasi xdlifdldrinin msdsniyystin, elmin vs dddbiyyatin inki§afindaki rolundan bdhs edilmi§dir. Abbasilsr dövrü elm vs msdsniyystin müxtslif sahslsrinin güclü inki§af etdiyi zaman kssiyini shats edir. drsbls§mi§ vs islami qsbul etmi§ xalqlarin srsb-müsslman msdsniyystins qatilmasi, islamaqsdsrki srsb vs islam snsnslsri bu xalqlarin msdsni irsinin sintezi ils ba§a gatdi. Bu da öz növbssinds elmin, fslssfi fikrin, sdsbiyyatin inki§afinda, müxtslif ictimai, siyasi, dini vs s. tsmayüllsrin mübarizssinds özünü göstsrdi. Bu dövrds Bagdad dünyanin sn mühüm elm vs msdsniyyst msrkszlsrindsn birins gevrilmi§di. XI-XIII ssr müslliflsrinin yazmalarina görs, bir milyona yaxin shaliys malik olan Bagdad orta ssr §srq memarliq incsssnstinin bütün gözslliklsrini tscsssüm etdirsn msscidlsri, saraylari, qssrlsri, hamamlari, süni göllsri, §slalslsri, nadir agac vs gigsk növlsri ils bszsdilmi§ xiyaban, sahil baglari, kanal vs körpülsrils könüllsri ox§ayirdi. Müsslman imperiyasinin bir gox yerlsrindsn o cümlsdsn Azsrbaycandan, Dagistandan vs Orta Asiyadan elm adamlari, §airlsr, din xadimlsri Bagdaddaki elm vs msdsniyyst ocaqlarinda tscrübsli alimlsrin, §airlsrin, flosoflarin yaninda öz biliklsrini artirmaq msqssdils bura axi§ib gslirdilsr.
Habels, klassik srsb poeziyasinin intibahinin ssasi qoyulmu§ vs mshz bu yüzilliklsrds Abbasi xslifslsri dövlstds tutduqlari mövqelsri vs vssaitlsri hesabina bütün sahslsrds oldugu kimi msdsniyystin, elmin, sdsbiyyatin da intibahini tsmin etmi§lsr.
Agar sözlzr: Abbasilsr, Bagdad, xilafst, drsb §srqi, srsb sdsbiyyati, srsb msdsniyysti
Be§ asrdan artiq davam etmi§, zangin va 9ox§axali arab-müsalman madaniyyatinin Abbasilar dövrü elm va madaniyyatin müxtalif sahalarinin güclü inki§af etdiyi zaman kasiyini ahata edir. 9rabla§mi§ va islami qabul etmi§ xalqlarin arab-müsalman madaniyyatina qatilmasi, islamaqadarki arab va islam ananalari bu xalqlarin madani irsinin sintezi ila ba§a 9atdi. Bu da öz növbasinda elmin, falsafi fikrin, adabiyyatin inki§afinda, müxtalif ictimai, siyasi, dini va s. tamayüllarin mübarizasinda özünü göstardi.
Fars madaniyyatinin, adabiyyatinin arab madaniyyatina, adabiyyatina, falsafi fikrina nüfuz etmasi darhal ananavi arab poetik formasi tarafdarlarinin reaksiyasina sabab oldu. Artiq IX yüzilliyin otuzuncu illarinda poeziya sahasinda onun ilkin köküna qayitmaq, asl arab axlaqi va poetik ideallarini yenidan canlandirmaq cahdlari, ba§qa sözla desak, özünamaxsus arab klassisizmi yarandi. 9bu Tammam Habib ibn Aus at-Tai (806-845/46), 0bu Ubad al-Valid al-Buxturi (821-897), X-XIII yüzilliklarda yazib yaratmi§ 9bu at-Tayyib al-Mütanabbi (915-965) va ba§qalari öz yaradiciliqlarinda bu yeni poetik üsluba geni§ yer verarak onu daha da inki§af etdirdilar.
Bu dövrda Bagdad dünyanin an mühüm elm va madaniyyat markazlarindan birina 9evrilmi§di. XI-XIII asr müalliflarinin yazmalarina göra, bir milyona yaxin ahaliya malik olan Bagdad orta asr §arq memarliq incasanatinin bütün gözalliklarini tacassüm etdiran mascidlari, saraylari, qasrlari, hamamlari, süni göllari, §alalalari, nadir agac va 9i9ak növlari ila bazadilmi§ xiyaban, sahil baglari, kanal va körpülarila könüllari ox§ayirdi [3, s. 69]. Müsalman imperiyasinin bir 9ox yerlarindan o cümladan Azarbaycandan, Dagistandan va Orta Asiyadan elm adamlari, §airlar, din xadimlari Bagdaddaki elm va madaniyyat ocaqlarinda tacrübali alimlarin, §airlarin, filosoflarin yaninda öz biliklarini artirmaq maqsadila bura axi§ib galirdilar. Görkamli filosof-§air, adabiyyat§ünas, etnoqraf al-Xatib at-Tabrizi
(1030-1109), ma§hur turk uygur dil9isi-ensiklopediya9isi Mahmud Ka§gari (1008-1105) va b. kimi minlarla kilometrlik masafani qat edarak dovrunun an gozal §aharlarindan biri olan Bagdada bu maqsadla galmi§dirlar.
Calal al-Xayyad, Bakir Cavad va Yusif Namr Ziyab bu barada yazirdilar ki:
"insanlar bura tahsil va madaniyyatin muxtalif sahalarina dair bilgi almaga galirdilar. Bu dovrda 9bu-l-9tahiyya, 9bu Tammam, al-Buhturi, 9bu Firas al-Hamdani, a§-§arif ar-Radi, 9bu at-Tayyib al-Mutanabbi, 9bu-l-9la al-Maari va ba§qalari gorkamli §airlar kimi yeti§mi§di. Burada al-Farahidi, al-Mubarrid, ibn Cinni, ibn ar-Rumi, ibn al-Mutaz, ibn Salam al-Cunuhi, ibn Quteyba, al-Cahiz, 9bu Hayyan at-Touhidi, ibn al-9sir, ibn Sina, ibn Ru§d, al-Farabi, al-Kindi, ar-Razi kimi yuzlarla yazi9i, alim filosof va mutafakkirlar dunyaca §ohrat qazanmi§dilar. Onlarin saysiz-hesabsiz asarlari dunyanin har yerinda asasan da o zaman madaniyyatca gerida qalmi§ Avropada tadqiqata calb olunmu§du" [8, s. 57].
Bagdadda §era, sanata, boyuk qaygi va hormat baslanildiyini, vaxtila Mesopatamiyani ziyarat etmi§ gorkamli Azarbaycan §airi 9fzaladdin Xaqani da darindan duymu§ va §eirlarinin birinda bela ifada etmi§dir.
iraqa, irana eylasam safar, Ba§ima yagi§ tak yagar simuzar. Orada saira qiymat veran var Xazinam lal ila, govharla dolar [1, s. 14].
Bela ki, X yuzillikda arab-musalman imperiyasinda 9okma prosesi artiq ba§a 9atmi§di. Sarhadlar, ayalat amirlari faktiki olaraq mustaqilliya nail olmu§dular. Bagdad xalifalarinin adlari yalniz xutbalarda xatirlanirdi.
Xilafatin 9okmasi, ba§ veran siyasi par9alanmalar va Bagdad xalifalarinin siyasi hakimiyyatlarini itirmasi xilafatin madani va manavi hayatinda mu§ahida olunan dir9ali§i sarsitmadi, aksina intellektual, madani yuksali§ muxtalif elm va incasanat sahalarinin 9i9aklanmasi ila ust-usta du§du. §arq§unas alim i.Fil§tinski bu barada bela yazir: "Gorunur, markazi hakimiyyatin zaiflamasi camiyyatin darinliyinda gizlanan yaradici potensiali uza 9ixartdi va xilafatin orta asr ziyalilari qar§isinda elm va madaniyyat sahasinda faaliyyat u9un yeni imkanlar a9di" [4, s. 10-11]. Dini tariqatlarin, carayanlarin bir-biri ila mubarizasi va umumi siyasi bohran muxtalif manavi faaliyyatlarin taraqqisina takan verdi. Ki9ik amirliklarin hakimlari oz aralarinda paytaxtlarinin gozalliyi ila oyunmak maqsadila §aharlarina alimlari, §airlari calb edarak onlara bolluca mukafatlar verirdilar. imperiyanin paytaxti Bagdad, Basra, Mosul, Dama§q, Halab, Fustat §aharlari digar §aharlardan daha 9ox §ohrat qazanmi§di.
Bu dovrda xilafatin madani hayatina muxtalif etnik qruplar calb edildi. Bir nov manavi irsin, milli ananalarin qari§dirilmasi prosesi ba§ verirdi.
imperiyada ya§ayan 9oxsayli turk, yunan, fars, arami va s. kimi xalqlar Abbasilar dovlatinda tamsil olunurdurlar.
Assimilyasiya naticasinda manaviyyatda tanazzul ba§ vermi§di. Kaniz saxlamaq adati, gizli-gizli va a9iq-a§kar sarxo§luq ba§ alib gedirdi. i§ o yera galib 9atmi§di ki, xalifalar ozlari bela ayya§liga qursanmi§dilar.
ЭгэЬ nasrinin görkamli nümayandasi, adab janrinda möhta§am asarlar yazmiç qazi öbu öli al-Mühasin at-Tanuxinin (940-994) "öylancali ahvalatlar va yadda qalan hekayatlar" ( Sj^UJl jlj^j SjSlj^îl jbà.Îj ) adli asarinda xalifalardan tutmuç, bütün mamurlarin pardaarxasi hayati barada zangin materiallar verilir. Bu baximdan öbu-l-Hasan Mahammadin müallifa daniçdigi hekayat çox ahamiyyatlidir.
öbu öli al-Hasan ibn ismayil müallifa demiçdi ki, "Biz Xalifa al-Mütadidla içki maclisinda oldugumuz zaman Badr xabar gatirdi: "ölahazrat! Birkat Zalzalli Bazzaz galib". öl-Mühaddid rasmi xalifa libasini geyindi. ölina niza götürdü, qazabli görkam alaraq maclisi tark edib qabul otagina keçdi... zaif vücudlu bir qocani onun hüzuruna gatirdilar. Xalifa qazabli sasla soruçdu:
"Müsalmanlari qorumurlar" deyan sanmisan? Bas man kimam?"
Qoca cavab verdi: "... Man bu sözlari bazara nazarat edan darga barada demiçam".
Sonra xalifa yanimiza qayitdi va içki maclisi davam etdi. [9, s. 326].
Bu kiçik parçadan göründüyü kimi xalifa baçda olmaqla bütün mamurlarin ikili hayati açiq-açkar göstarilir. Digar malumatlarda xalifanin içkili halda müsalmanlar qarçisinda ibadat etdiyi faktlari da malumdur.
Qeyd etmak yerina dü§ardi ki, paytaxt Bagdadda çairlarin, mügannilarin, musiqiçilarin, i§tirak etdiyi eyç-içratin baç alib getdiyi darnaklara maraq artmiçdi.
ödabiyyat havaskarlarini özünda birlaçdiran adabi maclislardan birini filoloq as-Saalibinin yaratdigi "Maclis al-üns" adabi ("Samimi söhbatlar") darnayi dövrünün an maçhur adabi maclisi idi.
Bu maclisda dila, adabiyyata dair müxtalif problem masalalari müzakira edirdilar. Burada dövrün maçhur çairlari öz çeirlarini oxuyurdular. Daha sonra isa bu çeirlarin qizgin müzakirasi keçirilirdi. Müzakiralar asnasinda içtirakçilarin savadliliq saviyyasi, natiqlik qabiliyyati, hazircavabligi üza çixirdi. Bu toplantilarda adibin adabi, dil va ifada tarzi açkar olunmuçdu.
Abbasilar hakimiyyata galdiyi ilk illarda xalifalar dinin safligina qaygi göstararak islamda baç veran har hansi yayinma hallarina qarçi ciddi tadbirlar görürdülar. Naticada ibn al-Müqaffa, Baççar ibn Burd va ibn öbd al-Quddüs kimi bir neça çair, yaziçi ateizmda, zindiqlikda günahlandirilaraq vahçicasina edam edilmiçdi.
Xalifalar çairlara, yaziçilara, elm adamlanna qaygi göstararak onlari yüksak dövlat vazifalarina tayin edirdilar. öyalat va böyük çaharlarin amirlari da xalifadan geri qalmayaraq, bir-biri ila bahsa girarak "Hikmat evlari" yaradirdilar.
Dövrün madani va elmi inkiçafi "Dar al-Hikma" ila bagli idi. Bura adatan kitabxana va yazili sanadlar, alyazmalar saxlanilan markaz rolunu oynayirdi.
X-XI yüzilliklarda arab adabiyyatinin formalaçmasina üç madaniyyat güclü tasir göstarmi§dir:
1. Qurani Karimla bagli dini talimlara asaslanan sirf arab madaniyyati va poeziya
2. Yunan madaniyyati
3. §arq madaniyyati.
Burada §arq madaniyyati dedikda iraqda maskunlaçmiç farslarin, hindlilarin va sami xalqlarin madaniyyatlarinin toplusu nazarda tutulur.
Fars madaniyyatinin arab adabiyyatina tasirina galinca, farslarin arablarla bir-birina qariçmasindan va an mühümü paytaxtin Damaçqdan Bagdada köçürülmasi, fars mançali dövlat xadimlarinin, çairlarin arab adabi dilindan istifada etmasi bu prosesi daha da süratlandirdi.
Qeyd etmaliyik ki, Hind madaniyyatinin arab adabiyyatina tasiri arablarin bu zangin ölka ila ticaratin geniçlanmasi, Hindistanin bir hissasinin arablar tarafindan istila edilmasi va onlarin bir çoxunun islami qabul etmasi naticasinda baç vermiçdi. Hind müsalmanlari arasinda arab madaniyyatina, elmina qiymatli töhvalar vermiç arabca yazan öbu Ata as-Saudi va ibn al-örabi kimi çoxsayli çairlar, alimlar yetiçmiçdi.
Ba§qa dillarda olan asarlarin qadim Abbasilar dövlatina nüfuz etmasi asasan onlann эгэЬ dilina tarcümasi va hamin asarlarin üzünün kôçûrûlarak nüsxalarinin çoxaldmlaraq oxucu kütlalarina çatdirilmasi sayasinda mümkün olurdu.
Xalifalar, ayalat baççilari, xilafatin digar rasmi §axslari bu xeyirxah i§da yaxindan i§tirak edirdilar.
Malum oldugu kimi Abbasilar dövlatinda elmin inki§afi yunan elmi va falsafasindan götürülmalar sayasinda ba§ vermi§di. Yunan adabi nümunalari arablarin zövqüna uygun galmadiyi ûçûn bu adabiyyati tamsil edan dramatik asarlari onlara malum deyildi.
Bundan sonra Abbasilar elm, falsafa, tibb, astronomiya va mantiqla daha çox maraqlandiqlari ûçûn bu elmlara dair asarlar daha böyük havasla arab dilina tarcüma edilmaya baçlandi.
Yunan falsafasinin va digar elmlarin geni§ yayilmasi sayasinda dini talimlara falsafi xarakter daçiyan dil haqqinda elmlar arab tafakkûr tarzinin mûxtalif sahalarinin inkiçafina çarait yaratdi. Bundan sonra Bagdadda va ayalatlarda kûtlavi kitabxanalarin, digar elm markazlarinin sayi artmaga baçladi, elmi araçdirmalar müta§akkil çakil aldi. Bagdadda musiqi sanati inkiçaf etdi, yeni çoxsayli musiqi alatlari yaranmaga baçladi. Bûtûn bu faktlar Bagdadda dövrün ictimai va adabi mûhitina gûclû tasir etdi.
Saray dairalarinda elma, adabiyyata maraqli olan imkanli çaxslarla orada taçakkûl tapmi§ adat-ananalari taqlid edarak öz evlarinda maçhur adiblarin, dilçilarin içtiraki ila müsahibalar, müzakiralar taçkil edirdilar. Ölkada nisbatan mahdud sayda badii adabiyyat bilicilari faal hayat yaçayirdilar.
Filoloq as-Saalibinin (961-1038) taçkil etdiyi "Maclis al-Üns" (Samimi söhbatlar maclsii") adlanan darnak adabiyyatin inkiçafinda mühüm rol oynayirdi. Zangin insanlarin, elm va adabiyyatsevarlarin evlarinda taçkil olunan bu maclislarda dil va adabiyyatin müxtalif problemlari, yeni çeirlar müzakira edilarak içtirakçilar tarafindan qiymatlandirilirdi.
Dini dairalar tahsil alanlara xüsusi hayat va dü§ünca tarzi va adabi tafakkür talqin edirdilar ki, bu, kübar va yüksak tahsilli insanlarin üstünlük taçkil etdiyi "Macalis al-adab" adli adabi toplantilarda daha çox rast galinirdi [6, s. 101]. Varli ailalarin uçaqlarinin onlara din, adabiyyat va poetik qaydalari tadris edan §axsi repetitorlari ("mu'addib") mövcud idi. ösasan bu müallimlar xarici vatandaçlar olurdu [10, s. 408].
X-XI yüzilliklarda Bagdad xilafatin siyasi markazi olmaqla barabar imperiyanin mühüm madani va adabi olmaqda davam edirdi. Adatan islam imperiyasinin paytaxtina öz adabi bilik va poetik qabiliyyatlarini nümayi§ etdirmaya galan çairlari va dilçi alimlari Bagdadin al-Mansur mascidinda keçirilan bela müzakiralara davat edirdilar. öl-Mütanabbidan (915-965) öbul ala al-Maariya (9731057) qadar yaçayib yaratmiç çairlar bu növ müzakiralarin faal i§tirakçisi olmuçdular. Bildiyimiz kimi, Bagdadda xalifalar, vazirlar va zangin §ahar sakinlari elm va incasanati himaya edirdilar va vazirlardan al-Mühallabi, Yahya ibn al-Mühaccinin, alavi liderlari ar-Radi va al-Mürtadadin taçkil etdiklari maclis va darnaklar Bagdad ziyalilari arasinda çox maçhur idi. [2, s. 64]. Qazi öbu öli al-Muhasin at-Tanuxinin atasi, qazi öbu-l-Qasim öli at-Tanuxi (891-954), §air va filoloq at-Xatimi (?-998), §air ibn Haccac (?-1001) va ensiklopedik bilikli, filoloq, adabiyyat tarixi üzra görkamli mütaxassis, maçhur çoxcildlik "Nagmalar kitabi"nin müallifi öbu-l-Farac al-isfahani (897-994) bu darnayin daimi i§tirakçisi olmuçdur. Bagdadin savadli elitasi va alavi carayaninin üzvlari va onun liderlari ar-Radi va al-Murtada qardaçlarinin evlarinda toplanan, bir zaman paytaxtda yaçayan al-Maarrinin da qatildigi maclisda çox maraqli keçirilirdi. Katiblar va mahkama heyatlarinin üzvlari isa öz hamkarlari qazi öbu-l-Qasim öli at-Tanuxinin evinda toplaçmaga üstünlük verirdilar.
Xalifa va amirlarin qatildigi toplantilar arab ayanlarinin evlarinda ba§ tuturdu. Burada adatan möminlik, dindarliq qaydalari ciddi çakilda gözlanilirdi. Bundan farqli olaraq Bagdadin zangin adamlarinin evlarinda keçirilan yigincaqlar daha çox §an ey§-i§ratla bitirdi. Vazir al-Mühallabinin evinda haftada iki dafa axçam vaxti toplanan maclisda qazi ibn Qari va maçhur Mütazili din xadimi,
Bagdadin baç qazisi ibn Maruf (918-991) va qazi öbu-l-Qasim at-Tanuxi müzakiralarda faal içtirak edirdilar. Burada da maclis eyç-içratla bitirdi. 941-ci ilda Buveyhilarin Bagdadi içgal etdikdan sonra da elm va adabi maclislarin keçirilmasi ananasi davam etdirildi.
Buveyhilarin vaziri öbu Hasr Sabur ibn ôrdaçir Bagdadda elm va madaniyyatin himayaçisi kimi çixiç etmaya baçladi. Elmi va adabi yigincaqlari ^ün Sabur "Dar ul-ilm" yaratmiçdi va onun nazdinda on mindan yuxari kitabla zangin kitabxana faaliyyat göstarirdi [2, s. 65]. Filoloq as-Saalibi "Zamananin incisi" (" jA^ÎI ^jjj ") [7] adli asarin bir faslini mahz bu maclisda faal içtirak edan madhiyyaçilara hasr etmiçdir.
X yüzilliyin II yarisindan baçlayaraq böyük çaharlarda madrasalar, kitabxanalar tikdirmak artiq adat çaklini almiçdi. Bu maqsadla, tezlikla, Marvda, Niçapurda, Balxda, Heratda, isfahanda, Bagdadda va digar böyük çaharlarda 10-a qadar madrasa-kitabxana elmi-madani markazlar öz qapilarini oxucularin üzüna açmiçdi [5, s. 118].
Belalikla, X-XI yüzilliklarda arab klassik poeziyasinin çatdigi an yüksak marhalasinin asasi qoyulurdu. Mahz bu yüzillikda Abbasi xalifalari öz çaxsi vasaitlarindan va dövlatda tutdugu mövqelari va vasaitlari hesabina bütün sahalarda oldugu kimi madaniyyatin, elmin va adabiyyatin da intibahin tamin etmiçlar.
9D9BIYYAT
1. Paçayev Q. Alti il Dacla-Farat sahillarinda. Baki: Yaziçi, 1985. 223 s.
2. Гибб Х.А.Р. Арабская литература (классический период) Москва: ИВЛ, 1960. 185 с.
3. Мец А. Мусульманский ренессанс. Москва: Наука, 1973. 473 с.
4. Фильштинский И.М. История арабской литературы. X-XVIII в. Москва: Наука, 1991. 726 с.
5. Язбердиев А. Избранные статьи, Ашгабад, 2012. т. III. с. 225.
6. 1326,»>^и1^ jW^b Jbà.l.(^jjSÎl ¿jl
7. __'^ÎJV ÎI^AÛÎl tj^axll JÄI jA^ll à СЛА^-Л ¿J ^Jt jj. jjl
^^ ° * ^ 'Ü^M_ jj^j jb
J i^Vl .-Ц^ J^?
9. 1971 '—'jj^J .1 — . Sj^l^^ll jlj^lj Sj.1^ /Л! jljnii. jjjll ¿j ^ .ISÎl
10. Hitt Ph. K. History of the Arabs from the Earlier Times to the Present. 7-th edition. London: Macmillan and Co; New-York: st. Martin Press. 1960. P. 822.
