CC BY
109BU N9SR aL-FÖRABiNiN H9YAT УЭ YARADICILIGINI S9CiYY9L9NDiR9N B9Zi C9H9TLaR
MEHMAN N9Bi OGLU SADiQOV
Sumqayit Dövlat Universitetinin dosenti, r.f.d
M8TL8B HÜSEYNQULU OGLU AGAYAROV
Sumqayit Dövlat Universiteti, dosent, r.f.d
Bbu Nssr Mshsmmsd ibn Mshsmmsd ibn Tarxan ibn Uzlug sl-Fsrabi st -Türkinin anadan olmasinin 1150 illiyins hssr edilmigdir
Xülass. Mdqald dahi filosof dbu Ndsr Mahammad ibn Mahammad ibn Tarxan ibn Uzlug al-Farabi at -Türkinin anadan olmasinin 1150 illiyina hasr edilmi§dir. Maqalada filosofun hayati ila bagli bazi maqamlara nazar salinir, onun dünyanin ma§hur filosofu kimi formala§masi amillarina qisa nazar salinir, yaradiciliginin bazi istiqamatlari, darin zakaya, zangin biliya, §ahrgilik va güclü analiz etma qabiliyyatlarina malik olmasi qeyd edilir.
Agar sözlsr. al- Farabi, filosof, Qazaxstan, Bagdad, arab, tadqiqatlar, Allah sevgisi, riyaziyyat, metafizika, mantiq, musiqi, elmlarin tasnifati, Dama§q.
THE LIFE AND CREATIVITY OF ABU NASR AL-FARABI SOME CHARACTERISTICS
M.N.SADOQOV, M.H.AGAYAROV
Summary This article is dedicated to the 1150th anniversary of the birth of the great philosopher Abu Nasr Muhammad ibn Muhammad ibn Tarkhan ibn Uzlug al-Farabi at-Turki. The article looks at some aspects of the philosopher's life, the reasons for his formation as a world-famous philosopher, some areas of his work, his deep intellect, rich knowledge, urbanism and strong analytical skills.
Türk dünyasinrn ba§ariyyata bax§ etdiyi görkamli filosofun, metafizikin, riyaziyyat9inin, musiqi9inin dogum tarixi haqqinda müxtalif manbaalarda yekdil olmayan malumatlar verilir. Bir 90X manbaalarda bu tarix 870, 871, 872 va 873 il göstarildiyi halda, bazi manbalarda bu tarixi §axsiyyatin dogum tarixi daqiq olaraq 10 yanvar 872 kimi göstarilmi§dir. Э1-Farabi irsinin görkamli tadqiqat9isi, falsafa elmlari doktoru, professor M. Xayrullayev öz tadqiqatlarinin naticasi olaraq filosofun dogum tarixinin 873-cü il kimi yazilmasini daha mantiqli hesab etmi§dir. Bununla bela o, filosofun tahsilini 885-895 illarda o dövrün asas elm va tahsil markazlarindan hesab olunan Buxarada va Samarqandda davam etdirdiyini, 910-911 illarda isa birdafalik Bagdada getdiyini göstarmi§dir.
Yekdil va daqiq tarixi manbalara göra 9bu Nasr al-Farabi Qazaxstanin Farab qasabasinin yaxinliginda Sir-Darya sahilinda yerla§an bir kandda türk qabilasindan olan imtiyazli (general ailasinda) ailada anadan olmu§dur. Onun u§aqliq illari va §axsi hayati haqqinda dolgun malumat olmamasina baxmayaraq ibtidai tahsilini Farabda almasi, ailasinin va övladinin olmamasi haqda malumatlar mövcuddur.
Orta asr manbalarinda tam adi öbu Nasr Mohammad ibn Mohammad ibn Tarxan ibn Uzlug al-Farabi at -Türki (9bu Nasr al-Farabi) kimi göstarilan filosofun 17.01.951 tarixda Suriyanin Dama§q §aharinda 79 (bazi manbalarda 78- 80 ya§inda) ya§inda vafat etdiyi bildirilir. Göründüyü kimi 9bu Nasr al -Fafabinin dogum tarixi daha 9ox tadqiqatlarin mübahisa predmetlarindandir.
Orta asrin anböyük mütafakki, enklopedisti olan, görkamli filosofun an böyük silahlarindan biri da onun 70-dan 9ox dil bilmasi idi. O bu qeyri adi istedadi ila hansi dilda yazilmasindan asili olmayaraq dünya elm xazinasinin istanilan sahasina daxil olmaqda 9atinlik 9akmami§dir. 9rab va fars dillarini mükamall bildiyindan, hatta bazi arab va fars tadqiqat9ilari bu ma§hur filosofu onun man§ayini bela nazara almadan yanli§liqla arab, yaxud fars hesab edirlar.
Türk dünyasinin ba§ariyyata bax§ etdiyi ilk an ünlü filosofu Abu Nasr al-Farabinin hayatinin 30 ila yaxin böyük hissasi Bagdadla bagli olmu§dur. O, yaradiciligini inki§af etdirmak, elmlarin darinliklarini fath etmak maqsadi ila makan olaraq 38-40 ya§larinda Bagdadi se9ir va oraya gedir. Bagdad onun ü9ün ona göra alveri§li va calb edici olmu§du ki, bu §ahar hamin dövrlarda dünyanin asas elm, madaniyyat va siyasi markazlarindan biri hesab edilirdi. Onun buradaki alaqalari göstardi ki, o alveri§li faaliyyat ü9ün makan se9iminda da uzaqgöran olmu§dur. Bagdadda ya§ayarkan al-Farabi müxtalif elmlari, xüsusan da mantiqi öyranmaya ba§ladi. O dövrda Bagdadda an ma§hur mütafakkir 9bu Bi§r Matt ben Yunis idi. 9bu Bi§r Matta göra Aristotelin mantiqla bagli asarlarina §arh yazan talabalari arasinda al-Farabi da var idi. 9l-Farabi Aristotelin irsini daha darindan ara§dirdi. Bununla da onun yaradiciliginin 9i9aklanma dövrü ba§layir va naticada 9bu Nasr al-Farabi orta asr §arqinin filosoflarinin an görkamli nümayandasina 9evrilir va dövrünün an böyük qiymatini alir. Bela ki, §arq alaminda adini ilk filosof kimi tanidan Farabi Aristotel mantiqi va metafizikasini analiz va §arh etmasina, ham9inin müstaqil yana§ma va dü§ünma qabiliyyatlarina, falsafi baxi§larina göra Aristoteldan sonra "ikinci müallim" adini almi§dir. 9l-Farabi daha 9ox Aristotel va Platonu tadqiq edarak bir 9ox ziddiyyatlari va 9ati§mazliqlari a§kar etmakla yana§i, onlarin yaradiciliqlarina 9oxlu alavalar etmi§ va asarlarina aydin §arhlar yazmi§dir.
Camiyyatin idara olunmasi sahalarina dair azad fikir va baxi§lari, qanunlara hörmatla yana§masi va onlari mükkamal bilmasi hayat faaliyyatinin stimulla§dirilmasinda mühüm ahamiyyat da§imi§dir.
Görkamli tadqiqat9i Mehmed Aydin 9l-Farabi yaradiciligini tahlil edarak qeyd edir ki, Farabi antik falsafanin toplayicisi olsa va bu i§la kifayatlansaydi bela yena da insanligin minnat va §ükran duygusuna sahib olmaga layiq olardi. Halbuki o, son daraca orijinal bir dü§ünca sahibi olub, özünamaxsus bir falsafi sistem yaratmi§dir. Aristoteldan sonra bütün dövrlarin va xalqlarin an böyük filosofu sayilir. Farabi §arqin ibn Sina va ibn Rü§d kimi dühalarinin formala§masina birba§a tasir göstarmi§dir.
Ma§hur tarix9i ibn Xalliqan görkamli filisof haqqinda bunlari yazir: "Farabi müsalmanlarin yeti§dirdiyi an böyük filosofdur. O, mantiq, musiqi va digar mövzularda bir 9ox asarlar yazmi§dir. Falsafada onun 9atdigi martabaya kimsa 9ata bilmadi".
Farabinin §arq va ümuman dünya falsafasina gatirdiyi an böyük yeniliklardan biri da "Siyasi falsafa"ni yaratmasidir. Filosofun "Siyasat kitabi" va "Yetkin toplum" asarlari sözün haqiqi anlaminda ictimai-siyasi va falsafi mana da§iyir. Bu asarlarda irali sürülan asas maqsad yetkin camiyyatin neca olmasi, hansi etik, axlaqi va siyasi qayaya dayanmasi, hansi ictimai prinsiplarla ya§amasi, camiyyatin sosial qurulu§u, bu camiyyatda fardin yeri va vazifalarini, ba§ariyyata yeni galacak camiyyatin neca qurulmasi va idara olunmasini göstarmakdir.
Farabi böyük bir filosof olmaqla yana§i, ham da sözün haqiqi manasinda avazsiz bir mantiq alimi idi. Onun mantiqa dair yazdigi kitablardan an ma§huru "Mantiqa giri§" asaridir. Farabi mantiqi haqiqatin va biliklarin dalillar va sübutlarla alda edilmasinda an mütaraqqi yol hesab edirdi. Bununla bagli o bela qeyd edir: "Mantiq bizi bilinandan bilinmayana dogru aparir. Bilgi alda etma sayinda dogrunu yalandan ayirmamiza yarayan yegana yol da budur". Farabi mantiqa tarif verarkan göstarir ki, mantiq sanati va aqli kamilla§diran, idrakda insani düzgün yola va haqiqata yönaldan, insani yanilmadan qoruyan, sahva yol verib - vermadiyini yoxlayan va öyradan qaydalar toplusudur.
Farabinin böyük xidmatlarindan biri da falsafanin ilk dafa Yunanistanda yaranmasi ideyasini qabul etmamasi olmu§dur. Ara§dirmalari naticasinda o bela qanaata galmi§dir ki, falsafi biliklar ilk dafa Yunanistanda deyil, Kaldanilarda (E.a. I minilliyin I yarisinda Babilistanin canubunda - iran körfazinin §imal-qarb sahillarinda maskunla§mi§ qadim sami tayfasi) yaranmi§, sonra Misirda, daha sonra isa Yunanistanda va oradan da yenidan §arq dünyasina yayilmi§dir.
Farabini Aristoteldan va Platondan farqlandiran asas cahatlardan biri "Tanrinin galacaya aid mümkünlari bilmasi", "Determinizm", "ilahi sifatlarin mantiqi statusu", "Dogru bilginin alda edilmasi ü9ün induktiv va deduktiv metodlarin birlikda i§ladilmasi" kimi falsafi fikirlari olmu§dur. O yazir: "Tanri varliqlari yaratmayib, bütün varliqlar Tanridan yaranib". Bununla da Farabi ilk dafa olaraq din va falsafa sistemlarini birla§dirarak özünün ma§hur "ikinci talim" nazariyyasini yaratmi§dir. Riyaziyyat elminin sahalari ayri-ayri alimlar tarafindan müxtalif cür tasnif edilmi§, asasan onu hesab, handasa, astronomiya va musiqi kimi dörd qisma böldüklari halda Farabi bunlarla yana§i, optika va agirliq haqqindaki elmi da riyaziyyata daxil etmi§dir. 9l-Farabi bütöv va tak olan Allahi har §eyin kök sababi hesab edirdi. Böyük filosof bütün ömrünü Allah sevgisina hasr etmi§dir.
Farabi yaradiciligini saciyyalandiran cahatlardan biri da Demokritin "Atom nazariyyasi" ila bagli olmu§dur. O, bir 9ox filosoflarin atomun bölünmaz hissacik oldugu ideyasina kaskin §akilda qar§i 9ixaraq atomun bölünan oldugu ideyasini vermi§dir. Farabiya qadar bir 9ox filosoflar müxtalif mantiqi dalillarla sübut etmaya 9ali§mi§dilar ki, "cisim bölüna-bölüna ela bir hadda 9atir ki, o daha par9alanan olmur". Bu cür "bölünmaz hissacik" atom adlandirildi. Lakin al- Farabi göstardi ki, istanilan an ki9ik hissacik bela sonsuz sayda hissaciklara bolüna bilar va biz bunu yalniz fikran dark eda bilarik. Elmin sonraki inki§afi böyük filosofun na qadar haqli oldugunu tasdiqladi.
Farabi ham da dövrünün görkamli riyaziyyat9isi olmu§dur. Lakin, bununla bela onun geni§ riyazi asarlari hala da öyranilmami§dir. Onun riyaziyyata dair an ma§hur asari Riyazi traktat adlanir. Bu kitabda I bölma Elmlarin siralanmasi, II triqonometriya bölmasi Almaqesta alavalar (triqonometrik fasillar) (9ox taassüf ki, bu bölmaya dair alyazmasinin yegana nümunasi Londonda Britaniya muzeyinda saxlanilir), III bölma Handasi fiqurlarin incaliklari haqqinda fandlar va tabii sirlar kitabi (bölmaya aid olan yegana alyazma nümunasi isve9da Ursal universitetinda saxlanilir), IV bölma Evklidin birinci va be§inci kitablarindaki 9atinliklara dair §arhlar (yegana alyazma Münxenda saxlanilir), V bölma Nayin dögru olduguna dair risala adlanir.
Farabiya maxsus bir qurma masalasina nazardan ke9irak. Kvadrat daxilina düzgün 8-bucaqlinin qurulmasi masalasina baxaq. O, kitabinda qurmanin iki üsulunu göstarir. Biz oxucuya bu üsullardan birini taqdim edirik. O, ABCD kvadrati qurur va sonra kvadratin har iki diaqonallarini 9akir va onlarin kasi§ma nöqtasini tapir. Sonra diaqonallar üzarinda markazdan kvadratin tarafinin yarisina barabar olan masafada yerla§an G kimi 4 nöqta tapir. Bu nöqtalardan diaqonallara paralel HF, JK, LM va NX paralel par9alar 9akir. Bu paralel xatlar kvadratin taraflarindan AM = AL = BN = BX = DF = DH = CK = С] barabar par9alarini ayirir. Sonra M,L,J,K,F,H, X va N nöqtalarini birla§dirmakla düzgün 8- bucaqlini alir.
^ox taassüfla qeyd etmaliyik ki, al-Farabi 300-a qadar 9ox qiymatli asar yazmasina, 90X geni§ va rangarank yaradiciligina baxmayaraq, hazirda onun yalniz 117 kitabinin mövcudlugu malumdur. Bu o demakdir ki, Farabi yaradiciligi hala da tam ara§irilmami§dir. Orta §arqin va orta asrin an böyük filosofonun hayat va faaliyyatinin malum olmayan sahalarinin ara§dirilmasina hala 9ox ehtiyac var.
Qeyd etmak istardik ki, Abu Nasr al-Farabi kimi §arqin va dünya falsafi fikir tarixinin an görkamli nümayandasinin yaradiciligini saciyyalandiran cahatlari bir maqalada göstarmak albatta ki, mümkün deyil.
Sonda bildirmak istardik ki, bütün türk dünyasi, xüsusi ila Qazax xalqi bu görkamli filosofla faxr etmakda haqlidir.
ЛИТЕРАТУРА
1. Ал-Фараби. Философские трактаты. Алма-Ата, 1972.
2. Ал-Фараби. Логические трактаты. Алма-Ата, 1975.
3. AЛ-Фараби. Математические трактата. Алм-Ата, 1976.
4. И. Кафесоглу. Культура и организация в исламских турецких государствах. Том I, Анкара, 1992.
5. З. Мамедов. Философская мысль в Азербайджане Х1-ХШ веков. Баку, 1978.
6. М. Айдын. Справочник турецкого мира. II том, II издание, Анкара, 1992.
