CC BY
4УДК 372.853
XI-XIII öSRLöRDö TöBiöT ELMLÖRiNiN iNKt§AFINDA TÜRK УЭ AZÖRBAYCAN FiLOSOFLARININ ROLU (ÖBÜLFÖZ BiN iSMAiL ÖL-CÖZÖRi УЭ §iHABöDDiN SÜHRöVöRDi )
CÖLiLOVA SEViNC XAZAY QIZI
p.ü.f.d., ADPU-nun fizika fakültasinin dosenti, Баку, Азербайджан
MUSAYEVA GÜL§ÖN ÖLi QIZI
ADPU-nun fizika fakültasinin ba§ müallimi, Баку, Азербайджан
Annotasiya: Maqalada Türk filosofu dbülfaz bin Ismail dl-Cazari va Azdrbaycan filosofu §ihabaddin Sühravardinin tabiat elmlarinin inki§afinda rolundan dani§ilir.
dbülfaz bin Ismail dl-Cazari "Kitabül-Hiyal" adli ma§hur asari ila kibernetikanin asasini qoymu§dur. Cazarinin goxsayli icadlari olmu§dur. ilk dafa olaraq olaraq nazimgarxi ixtira etmi^dir. Maqaladd göstarilir ki, Cazari iki klapanli robot nasosunun, avtomat su saatinin (har yarim saatdan bir zang galir), ilk musiqili su fontaninin, ilk insan formali robotun, agacin laminasiya qurgusunun, §ifrali darvaza kilidlarinin ixtiragisidir. Hamginin, Cazari astronomik avtomat Qasr saatini ixtira etmi§dir ki, deyilana göra bu saat ilk müasir proqramla§dirilmi§ analoq kompüterdir va gox mürakkab funksiyalari yerina yetirir.
Maqalada Azarbaycan filosofu §ihabaddin Sühravardinin "Varliq" anlayi§ini "Yoxluq" anlayi§i ila müqayisali §akilda nazardan kegirmasi haqqinda malumat verilir. Sühravardinin "Cisim materiya va formadan ibaratdir" müddaasini qabul etmasi va bu mövzu ila alaqadar özünamaxsus mülahizalar irali sürmasi haqqinda malumat verilir.
drab-müsalman falsafasinda i§raqilik adlanan mühüm carayaninin Sühravardinin adi ila bagli olmasi maqalada öz aksini tapmi§dir.
Agar sözlsr: dl-Cazari, Sühravardi, kibernetika, i§raqilik, materiya, harakat.
öbülfaz bin ismail al-Cazari «Kitabül -Hiyal» adli ma§hur asari ila kibernetikanin asasini qoymu§dur. Qarb manbalarinin "Dövrünün zirvasina qalxmi§ müsalman mühandis" kimi tarif etdiyi Cazari §arqi Anadoluda Diyarbakir Artuklu sarayinda 32 il ba§ mühandis olmu§dur.
Burada elmi faaliyyatlar göstaran Cazari eyni zamanda xabarla§ma, nazarat, müvazinat qurma va nizamlama elmi olan kibernetika elminin ilk banisidir (8). Zaman arzinda takmilla§arak kompüterla-rin ortaya 9ixmasina imkan yaradan bu elm sahasi insanlarda va cihazlarda malumat mübadilasi, nazarati va müvazinatin vaziyyatini tadqiq edir. Cazarinin 9ox sayli icadlari bu gün da heyratamiz keyfiyyatlara malikdir. Bunlar a§agidakilardir:
• Nazim9arxi ixtira etmi§dir.
• iki klapanli robot nasosunun ixtira9isidir.
• Avtomat su saati ixtira etmi§dir: har yarimsatdan bir zang 9alirdi.
• ilk musiqili su fontanini ixtira etmi§dir.
• ilk insan formali robot ixtira etmi§dir.
• Agacin laminasiya qurgusunu ixtira etmi§dir: qurgu agaci 9atlamaqdan qorumaq ü9ün onu müasir parketlar kimi tabaqalara ayirib sathini xüsusi kimyavi üzlükla örtülmasi texnologiyasini hayata ke9irirdi.
• §ifrali darvaza kilidlari ixtira etmi§dir.
• Astronomik avtomat Qasr saatini ixtira etmi§dir: deyilana göra bu saat ilk müasir proqramla§dirilmi§ analoq kompüteridir. Hündürlüyü 3,4 m olan saat 9ox mürakkab funksiyalari yerina yetirirdi. Bunlar a§agidakilardir:
1) Zodiak bürcünü göstarir;
2) Güna§ orbitini aks etdirir;
3) Ay orbitini göstarir;
4) Araba i9arisinda gizladilmi§ saat aqrabi Ay dilimi formasinda olub qasr qapilarini a§araq ora daxil olur va har saatdan bir yenidan qapilar a9ilaraq görünür;
5) Íl boyu günün va gecanin uzunluguna uygun bütün harakatlarin takrar proqramla§dirilma funksiyasi va digar innovativ proseslar icra edirdi.
9l Caziri bütün bu qurgularin konstruksiyasini va i§ prinsipini "9l-Cami bayna'l-ilm va'l-ama-lin-nafi fi sinaati'l hiyal" (Cihaz hazirlanmasinda faydali malumatlar va tatbiqlar) adli kitabinda minüatir rasmlar §aklinda vermi§dir. Maraqlidir ki, asarda yer alan bütün §akillari özü 9akmi§ va ranglami§dir (10) .XX asrin ba§langicindan etibaren Qerb dünyasinda böyük maraqla qar§ila- nan bu eser 1974-cü ilda "Al Jazari's Book of Knowledge of Ingenious Mechanical Devices" (al Cazarinin mahir mexaniki cihazlar haqqinda malumat kitabi) adi altinda Donald R. Rill tarafinden ingilis dilina tarcüma edilmi§dir. Kitabin tarcümasina yazan ma§hur elm tarix9isi prof. Uayt Cr. Bir 9ox kafin Leonardo da Vin9i va digarlarindan 9ox avval Cazari tarafindan edildiyini bildirir.
I
if
§am
aati
Fil fiqurlu saat
Qasr saati
Avtomat dastamaz alma qurgusu
Kibernetika elmindan istifada etmakla düzaltdiyi mükammal cihazlara banzar icadlara Cazarinin vafatindan ancaq 200-500 il sonra ba§qa asarlarda rast galinir.
Cazarinin dünya §óhratli asarinda avtomatik cihazlar, robot fillar, óz-ózüna oxuyan tovuz qu§lari, avtomatik saatlar, ela su tókan robot insan va mühandislikla bagli bir 9ox cihazlarin düzaldilmasi va i§lamasi haqqinda malumatlar verilmi§dir (9). Kitabda 50 cihazin atrafli dizayni 9ertyojlari ila birga verilmi§dir. Bu alatlarin 6-si su saati, 4-ü pa- rafinli saat, 6-si uzunlülakli dol9a, 7-si aylanca maqsadila istifada edi- lan müxtalif saslar 9ixaran avtomat cihazlar, 3-ü dastamaz almaq ü9ün istifada edilan avtomat cihaz, 4-ü qan alma qabi, 6-si favvara, 4-ü ózü sas 9ixaran cihaz, 5-ci suyu yuxari 9ixaran cihaz, 2-si qifil, 1-ci bucaq ól9an, 1-i qayiq su saati va Amid §aharinin qapisidir. Cazari bu cihazlarda istifada edilan xüsusi hissalari da 90X daqiqlikla hazirlami§dir. 9l Cazari 1206-ci ilda Cazira §aharinda vafat etmi§ orada da dafn olunmu§dur.
§ihabaddin Sühravardi XII asr Azarbaycan filosofu, sufi, i§raqilik falsafi maktabinin ba-nisidir. islam mistizminin an mühüm nümayandalarindan biri olan Sühravardi eyni zamanda "§eyx al-Maqtul" va "§eyx al-í§raq" laqablariyla da taninmi§dir (1).
V. A. Qordlevski isa onun etnik maniaca azarbaycanli oldugunu yazmi§lar. Zakir Mammadov va Malik Mahmudov (3) da filosofun etnik maniaca azarbaycanli oldugunu qeyd etmi§lar. Eyni zamanda, müxtalif tadqiqat9larin asarlarinda filosofun fars va kürd man§ali olmasi da gós-tarilmi§dir (2).
§ihabaddin Sühravardi "cismin materiya va formadan ibaratdir" müddaasini qabul etmi§, bu móvzu ila alaqadar ózünamaxsus mülahizalar irali sürmü§dür. Filosofun varliq taliminda "materiya" anlayi§inin §arhi da farqlidir. O, "imadaddin lóvhalari" traktatinda yazir: "Bu ela substansiyadir ki, hamin formalar onda dayi§ma qabul edir va materiya adlanir. Materiya uzunluq, en va darinlik tutumu etibarila olduqda cisimdir. Zabt etdiyi heyatlara nisbatda mahaldir. Nóvlarin hasil oldugu va for-malarin onda dayi§diyi §eya nisbatda o, materiyadir
í§raqilik falsafasinda cisim kasif substansiya", zülmani heyat kimi saciyyalandirilir. Ümumilikda ona barzax deyilir. Büta va tilsima banzadilan barzaxlar onlari idara edan "sahib" adlandirilmi§ i§iqlarin sababina móvcud olur.
9rab-müsalman falsafasinin í§raqilik adlanan mühüm carayaninin asasi Yahya as-Sühravardinin «í§iq haqqinda», «í§raq hikmati» va «í§iga dair traktat» adli asarlarinda qoyulmu§dur. í§raqilik taliminda bütün varligin vahid i§iqdan yaranmasi qabul olunur. Burada i§iq, eyni zamanda, haqiqatdir, barabarlikdir, düzgünlükdür. Sühravardi inanirdi ki, dünyavi proses i§igin qalabasi ila da ba§a 9atacaqdir. í§raqilik Sühravardinin falsafi takamülünda ikinci marhala idi. Sühravardi ilkin olaraq falsafaya bir peripatetik olaraq galmi§di. Onun aristotelizm ruhunda yazilmi§ «Qisa risalalar», «Haqiqata dair baxi§lar», «Qar§iya qoyulmu§ masallar» adli bir sira asarlari da var idi. O, ibn Rü§tün
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
ma§hur «Takzibin takzibi»ni müayyan manada davam etdiran «Filosoflarin görü§lari» adli bir asar da yazmi§di (4).
H9rvk9t anlayigi. §ihabaddin Sühravardinin falsafasinda cismin harakati özünamaxsus §akilda §arh edilmi§dir. Onun fikirlari bu mövzuya geni§ yer vermiß §arq peripatetiklarinin doktrinalarindan gox maqamlarda segilir. Harakat "i§raq falsafasi", "imadaddin lövhalari", "Giri§lar va qar§iya qoyulmu§ ma-salalar" kitablarinda "sabitliyi tasavvür edilmayan heyat", "i§iq heykallari" traktatinda "özü-özlüyünda tazala§an vacib bir §ey" adlandirilir. Filosof harakati materiyadan ayriliqda tasavvür etmir, har bir harakatin yalniz cisimlarda mövcud oldugunu qeyd edir. Bununla bela, o, harakati nafsa malik olma-yan barzaxlar, ba§qa sözla cansiz cisimlar - ünsürlar ügün ayrilmaz xassa bilmam. i§dir. Sühravardi harakat növlarinin yalniz cisimlarda mövcud oldugunu elan edarkan peripatetik filosoflarla hamfikir idi. Onlarin fikrina göra maddi varligin vaziyyatindaki har cür dayi§iklik harakatdir. §ihabaddin Sühravardi da bu konsepsiyani müdafia etmi§dir (6).
§ihabaddin Sühravardi harakatin istiqamata göra üg növünü qabul etmi§dir: markazda harakat, markazdan harakat va markaza dogru harakat. Birinci növ harakat - markaz kürasi atrafinda ba§ veran harakatdir, bu göy cisimlarinin harakatidir. ikinci va ügüncü növ harakat isa ünsürlara maxsus hesab edilan düzxatli harakatdir. Peripatetizmda, elaca da i^raqilikda cisimlar alaminin harakatvericisi ondan kanarda axtarilir. Sühravardi yazir: "Cisimlar ügün harakat ba§langici olan ba§qa bir §ey la-büddür. 9gar o, Vacib varliqdirsa, maqsad hasildir, agar mümkün varliqdirsa, özü - özlüyünda Vacib varliga gatmalidir"
M9kan anlayigi. §ihabaddin Sühravardinin varliq taliminda makan va zaman anlayi§larinin §arhi, onlarin harakat kateqoriyasi ila bagli ara§dirilmasi xüsusi ahamiyyat da§iyir. Cisimlarin hissi i§ara ila nazarda tutuldugunu söylayan filosof qeyd edir ki, adamlar yuxari va a§agi cahatlara i§ara edirlar. Müxtalif harakatlar yuxarida va a§agida vaqe olur. ögar bir §eyin cahatlari olmasaydi, ona i§ara edila bilmazdi. Qeyri §eya taraf i§ara va ya harakat qeyri-mümkündür. Harakat va i§aralar maddi varliqlarda müxtalif cahatlarin olmasina göra mümkündür. Ölgüya - uzunluq, en va qalinliga (hündürlüya) - hacma malik olmayan cisim yoxdur.
§ihabaddin Sühravardi cismin üg ölgülüyü masalasi üzarinda konkret dayanmi§dir. Filosof yazir: "Alti cahata malik har bir §eyin üg ölgüsü - uzunluq, en va qalinliq olmasi lazim galir."
Zaman anlayigi. §ihabaddin Sühravardinin taliminda zaman daimidir. Bu xüsusiyyat onun azali va abadi olmasinda öz aksini tapmi§dir. "imadaddin lövhalari" kitabinda deyilir: "Kegmi§in mövcudlugunun davamini azal, galacakdaki mövcudlugun davamini abad adlandirmi§lar". Filosof zamanin mahdud ba§langica malik oldugunu iddia edan ilahiyyatgi sxolastlara aks mövqe tuturdu. "i§raq falsafasi" kitabinda deyilir:
"Zaman, özü ügün zaman ba§langici olan cahata göra kasilmir. Onda onun ügün özündan sonraki ila bir araya sigmayan avvalki zaman mövcuddur. Demali, yoxlugun özü olmaz. Cismin yoxlugu nisbidir- onunla bir araya sigan sabit bir §ey deyil. Bu da, zamanin irali getmasidir- har bir zamandan avval bir zaman mövcuddur. Lakin zamanin mütlaq ba§langicini müayyan etmak qeyri mümkündür"
N9Tica
Tadqiqat i§inda a§agidaki naticalari alda etmi§ik:
• XI-XIII asr müsalman Türk va Azarbaycan filosoflarinin hayat va yaradiciligini aks etdiran resurslar müayyan edildi.
• XI-XIII asr müsalman Türk va Azarbaycan filosoflarinin tabiat elmlarinin ta§akkül tapmasinda va inki§afindaki fundamental rolu müayyanla§dirildi.
• XI-XIII asr müsalman Türk va Azarbaycan filosoflarinin tabiat elmlarinin inki§afinda taninmi§ alimlardan Nyüton, Kepler, Kopernik, Braqe, Kolumb, Lobagevski va bir gox ba§qalarinin elmi kaflarinda avazsiz tasiri va rolu asaslandirildi.
9D9BiYYAT
1. Azarbaycan tarixi (an qadim zamanlardan - XXI asrin ilk onilliklarinadak) /dos. M.Q.Abdullayevin elmi redaktorlugu ila. Baki: BDU, 2014, 380 s.
2. Azarbaycan tarixi (Uzaq kegmi§dan 1870-ci illara qadar) / prof. S. S. öliyarlinin redaktasi ila. Baki: Qraq, 2009, 872 s. 16
3. Mammadov, Z. - i§raqilik falsafasinin ontologiyasi, Azarbaycan SSR EA Xabarlari. 1976. № 3. sah. 75-82
4. Mammadov, Z. - §ihabaddin Sühravardinin falsafi §eirlari, Azarbaycan SSR EA Xabarlari. 1969. № 2. sah. 89-98
5. Mammadov, Z. - §ihabaddin Yahya Sühravardi (qisa biblioqrafik malumat), Baki, 1991
6. Mammadov, Z. - §ihabaddin Yahya Sühravardinin hayat yolu, Azarbaycan SSR EA Xabarlari. 1974, № 3. sah. 116-125
7. Mammadov, Z. §ihabaddin Yahya Sühravardi (hayati, yaradiciligi va dünyagörü§ü), Baki Elm, 2009.
8. Ülken Ziya Hilmi - islam felsefesi, istanbul, 1969
9. Ülken Ziya Hilmi - islam felsefesinin kaynaklari ve Hilmi tesirleri. Ankara, 1967 sah. 188
10. Türk dünyasi el kitabi, Türk Kültürünü Ara§tirma Enstitüsü, 1976, sah 1125
