CC BY
0MÜSTOQiL TÜRK RESPUBLiKALARINDA DiL SiYASOTi
(MÜASiR DÖVR) BAGIMSIZLIK DÖNEMi TÜRK CUMHURiYETLERiNDE DiL POLiTiKASI (SORUNLAR VE
CÖZÜMLER)
Prof.Dr. El^in Ibrahimov
https://doi.org/10.5281/zenodo.11215724
XÜLASd. SSRI-nin dagilmasindan sonra qurulan müstaqil ölkalarin ox§ar ortaq xüsusiyydtldrddn biri dd taxminan 70 il davam edan rus mdddniyydti vd kommunist falsafasinin tamamila manimsanilmamasi idi. Qünki rus mdddniyydti bu xalqlarin milli-madani dayarlarina xor baxmi§, kommunist model da yoxsul qalmalarina sabab olmu§du. Bu sababdan müstaqillik alda edan kimi bazar iqtidasiyyatina kegdilar va öz madani dayarlari gargivasinda milli dövlatlarini yenidan qurmaga ba§ladilar.
Yeni respublikalarin bazilarinda dil siyasati asasan millatgilik konsepsiyasina asaslanirdi (Azarbaycan, Türkmanistan). Bunun asas sababi isa istar garizm, istarsa da SSRi dövründa hayata kegirilan millatlar siyasatinin markazinda yerli dillarin (ana dillarin) dayanmasi idi. Milli dillar masalasi sovet dil siyasatinin "asas vasitasi" idi.
70 illlik Sövet dövründa aparilan siyasatda dil masalasi ela hassas nöqtaya gevrilmi§di ki, hala ittifaq dagilmami§dan avval bir nega respublikalarda 1989-1990-ci illar arasinda ard-arda dil haqqinda qanunlar qabul edildi. Estoniyada (18 yanvar 1989), Azarbaycan (23 sentyabr 1989), Özbakistan (21 oktyabr 1989) milli dillarini dövlat dili elan edan qararlar gixardilar. Milli dillarla bagli qanunlarin qabul olunmasi bazi ölkalarda azsayli xalqlarin narahatligina sabab olmu§, Gürcüstanda abxazlar, Latviyada rus va polyaklar, Moldovada qaqauzlar etiraz mitinqlari kegirmi§ va bu etirazlar vaziyyati daha da garginla§dirmi§di.
Müstaqillik qazanmi§ türk respublikalari tahsilda, elmda, iqtisadiyyatda, ümumiyyatla, bir gox sahalarda dünya ila inteqrasiya marhalasina qadam qoydu. Elm va texnologiyanin inki§afi va dünya xalqlarinin qloballa§an mühitda süratla inteqrasiya etmasi, elaca da informasiya makaninin geni§lanmasi §araitinda türk xalqlarinin da ümumi bir dilda ünsiyyat masalasi artiq zarurata gevrildi.
Agar sözlw. Türk respublikalari, dil siyasati, milli dillar, Sövet dövrü, türk dünyasi, azsayli xalqlar.
GiRi§
SSRi-nin dagilmasindan sonra qurulan müstaqil ölkalarin ox§ar ortaq xüsusiyyatlardan biri da taxminan 70 il davam edan rus madaniyyati va kommunist falsafasinin tamamila manimsanilmamasi idi. £ünki rus madaniyyati bu xalqlarin milli-madani dayarlarina xor baxmi§, kommunist model da yoxsul qalmalarina sabab olmu§du. Bu sababdan müstaqillik alda edan kimi bazar iqtidasiyyatina ke9dilar va öz madani dayarlari 9ar9ivasinda milli dövlatlarini yenidan qurmaga ba§ladilar.
Yeni respublikalarin bazilarinda dil siyasati asasan millat?ilik konsepsiyasina asaslanirdi (Azarbaycan, Türkmanistan). Bunun asas sababi isa istar 9arizm, istarsa da SSRi dövründa hayata ke9irilan millatlar siyasatinin markazinda yerli dillarin (ana dillarin) dayanmasi idi. Milli dillar masalasi sovet dil siyasatinin "asas vasitasi" idi.
70 illlik Sövet dövründa aparilan siyasatda dil masalasi ela hassas nöqtaya 9evrilmi§di ki,
hala ittifaq dagilmami§dan avval bir ne9a respublikalarda 1989-1990-ci illar arasinda ard-arda dil haqqinda qanunlar qabul edildi. Estoniyada (18 yanvar 1989), Azarbaycan (23 sentyabr 1989), Ozbakistan (21 oktyabr 1989) milli dillarini dovlat dili elan edan qararlar 9ixardilar. Milli dillarla bagli qanunlarin qabul olunmasi bazi olkalarda azsayli xalqlarin narahatligina sabab olmu§, Gurcustanda abxazlar, Latviyada rus va polyaklar, Moldovada qaqauzlar etiraz mitinqlari ke9irmi§ va bu etirazlar vaziyyati daha da garginla§dirmi§di.
Mustaqillik qazanmi§ turk respublikalari tahsilda, elmda, iqtisadiyyatda, umumiyyatla, bir 9ox sahalarda dunya ila inteqrasiya marhalasina qadam qoydu. Elm va texnologiyanin inki§afi va dunya xalqlarinin qloballa§an muhitda suratla inteqrasiya etmasi, elaca da informasiya makaninin geni§lanmasi §araitinda turk xalqlarinin da umumi bir dilda unsiyyat masalasi artiq zarurata 9evrildi.
Bu proseslar turkdilli xalqlar u9un yeni imkanlarin va alaqalarin yaranmasina sabab oldu. Olkalar arasinda elm, tahsil, iqtisadi alaqalar suratli inki§af yoluna qadam qoydu. Bela ki, turk dunyasinin madaniyyat nazirlarinin, incasanat xadimlarinin va elm adamlarinin i§tiraki ila muxtalif movzularda mutamadi olaraq konfranslar, simpoziumlar ta§kil edildi. Bu tadbirlarda gundamda olan asas masala turk xalqlarinin ortaq unsiyyat dili ila bagli idi. Lakin yuksak saviyyada ta§kil edilmi§ tadbirlarda i§tirak9ilann eyni tarixi macrada formala§an dilin farqli dialektlarinda unsiyyat qurmasi bazi hallarda muayyan 9atinliklara va anla§ilmazliqlara sabab olur. Ke9irilan kon-franslarda turkdilli xalqlar arasinda ortaq unsiyyat dilinin yaradilmasi movzulari har zaman muzakira obyekti olub.
Bundan sonra, "1989-1990-ci ilfordd har bir respublikada dilin statusu vd istifadasi ila bagli movzulari ahata edan qanunlar qabul olunmu§, har bir respublika oz qanunlarinda milli dillarin statusunun yuksaldilmasini agiq §akilda ifada etmi§lar". (Garibova, 2012, s. 44)
1990-ci illarin avvallarinda Ozbakistan, Azarbaycan va Turkmanistan 1928-ci ildan 1940-ci ila qadar istifada etdiklari latin asasli alifba sistemina qayitdilar. Sosial-siyasi sabablara gora Qazaxistan va Qirgizistan bu ke9idi gecikdirma qarari aldi. Novbati yarimfasillarda qeyd olunan olkalarda latin alifbasina ke9makla bagli butun proseslar darindan va atrafli nazardan ke9irilacakdir.
Sovet dagilandan sonra mustaqil olkalarin dil siyasati Sovet dil siyasatinin manfi naticalarini aradan qaldirmaga yonalmi§dir. Sovet dovrunda rus dilinin va siyasatinin ciddi tasirina maruz qalan milli kimliklari canlandirmanin an effektiv yollarindan biri milli kimliklara layiq oldugu dayari vermak idi. Mustaqillikdan sonraki dil siyasatinin ba§lica maqsadlarindan biri ikidilliliyin milli dillari siradan 9ixarib takdilliliya 9evrilmasina darhal mudaxila etmak idi. 1989-1990-ci illarda ittifaq respublikalarinin hamisinda milli dillari on plana 9ixaran, bu dillarin funksianallligini artirmagi hadaf se9an va bilvasita, yaxud bilavasita rus dilinin sosioloji funksiyasini mahdudla§diran qararlar qabul olunmu§dur. Xususila sosial va ictiami sahalarda milli dillarin dani§ilmasini va bu sahalarda i§layanlarin bu dillari oyranmalarini ta§viq edan siyasat milli dillara simvolik funksiya qazandirmaq hadafini a§araq iqtidarin farqli etnik qruplara mansub fardlar arasinda bolu^durulmasi "tahdid"i da§iyirdi.
Bu cahatdan mustaqillikdan sonrasi dil siyasatinin asas maqsadlarini a§agidaki §akilda qeyd eda bilarik:
1. Latin alifbasina ke9makla milli dili inki§af etdirmak,
2. Milli dillarin statuslarini yax§ila§dirmaq,
3. Milli kimliyi inki§af etdirmak,
4. Milli dilda dani§anlarin sosioloji, siyasi va iqtisadi movqeyini guclandirmak va s.
Markazi Asiya respublikalari, ümumiyyatla siyasi, iqtisadi va madani ox§arliqlarina va ortaq tarixlarina göra bir bütöv kimi qabul edilir. Sovet millatlar siyasatinin asasini taçkil edan dil siyasati, ahata dairasi va ideoloji mahiyyati baximindan Sovet iqtidarinin an iddiali layihasi olmuçdur. Markazi Asiyada qurulan sosialist respublikalarin dillarinin yeni standartlarini maqsadli çakilda formalaçdiran gargin kampaniyalar alifba dayiçikliklari asasinda ba§ vermiçdir. övvalca arabcadan latin alifbasina (1928) va daha sonra kiril alifbasina keçidda (194G) maqsad inkiçafi nazarda tuturdu, ancaq bu dayiçikliklar avvalki ila yeni sistem arasindaki uçurumu daha darinla§dirmi§di. "V. Í. Leninin ölümündsn sonra de-yure bsrabsr olan dillsr arasinda rus dilindsn de-fakto rssmi dil olaraq istifads edilmiçdir". (Kreindler, 1977, s. 82)
Dil siyasatinda markazçilik va çoxluq arasinda barabarlik i. Stalin dövründa rus dilinin SSRi-nin yegana rasmi olmayan "rasmi dili"na çevrilmasi ila pozulmuçdur.
Sovet dil siyasati ittifaqin sonuna dogru qar§idurma xarakteri almaga ba§lami§dir. Markazi Asiya respublikalarindaki ugursuz "rangli inqilablar" naticasinda avtoritar Markazi Asiya liderlari Qarbin demokratiklaçma tazyiqlarina cavab olaraq Rusiya ila münasibatlari möhkamlandirarak mövcud mövqelarini qorumaga çaliçdilar. Xarici siyasatini Rusiya aleyhina quran va AB§-la strateji tarafdaçligini bu çarçivada güclandiran Özbakistanda ba§ veran qanli Andican üsyanindan sonra Rusiya istiqamatinda kaskin geosiyasi dönü§ olmuçdur. Ox§ar dayi§iklik Türkmanba§inin ölümündan sonra neytralliq strategiyasindan imtina etmaya balayan Türkmanistanda da mü§ahida olunur. Rusiyaya yaxinlaçma siyasati Markazi Asiyada mövcud olan siyasi manealarin aradan qaldirilmasi va rus dilinin yayilmasi ^ün daha alveriçli mühit yaradir. Bu vaziyyatda, bir çox mütaxassisin fikrinca, rus dili siyasi elitanin va kütlanin ortaq dili olaraq qalir va qalmaqda da davam edacakdir. Markazi Asiya ham sovet dövründa, ham da bu gün dil siyasatinin bir-birina qariçmasi baximindan unikal mü§ahida va tahlil nümunasidir.
Postsovet dövründa dövlat va milli kimlik quruculugunda asas element kimi dilin istifadasinda davamliliq mü§ahida olunur. Dünyanin etnik cahatdan an mürakkab bölgasinda dilin yenidan içlanmasi tabii olaraq daxili mühitla mahdudlaçmayan problemlar qaldirir.
19BB-ci ilin iyun va iyul Sov.KP Moskvada keçirdiyi Ümumittifaq Yigincaginda respublikalarda milli dillarin öyranilmasinin ahamiyyati vurgulanmi§ va Sovet hökumatindaki bütün dillarin ayri-seçkilik edilmadan barabarliyi yönünda saslandirilan ortaq fikir qabul edilan qararlara da tasir etmiçdir.
Ba§qa bir vacib masala ittifaq respublikalarinin qanunlarinda rus dili ila bagli masalalara yanaçma farqliliyi idi. "Qazaxistanda 1989-cu ilds qsbul edilsn dil qanununda qazax dilinin statusunun yükssldilmssi o dövr ûçûn Nursultan Nazarbayev tsrsfindsn atilan çox cssarstli addim olsa da, ümumilikds Msrkszi Asiya türk respublikalari Azsrbaycandan fsrqli olaraq bu problems daha ehtiyatli yanaçirdilar". (Barbara, 2001, s. 83)
Bu respublikalarin qanunlarinda "rus dilinin xalqlararasi ünsiyyat dili olma statusu" açiq çakilda qeyd olunurdu.
Azarbaycanda qabul edilan dil haqqinda qanunda isa rus dilina xüsusi status verilmamiç, yanliz rus dilinin va xalqin daniçdigi baçqa dillarda sarbast daniçmaga icaza verilmi§, bununla bagli xüsusi madda qabul edilmiçdir. Demali, rus dilina status taninmamasi Azarbaycanin hala Sovet ittifaqinin tarkibinda oldugu dövrdan baçlayir.
Bununla bagli akademik Agamusa Axundov qeyd edir: "Azsrbaycanda 1978-ci il konstitusiyasinda da rus dilins status verilmssi ils bagli madds yer almamiçdir". (Smith, 1998, s. 150)
Yuxarida qeyd olunan mütaraqqi hadisalar Sovetdan sonraki dövrda türk respubliklarinda
dövlat quruculugu va milli kimliyin formalaçmasinin markazinda dayanan dil siyasati ûçûn saglam va asas bazani formala§dirmi§dir.
Bu gün müstaqillik alda edan türk respublikalarinda dillarin inki§af strategiyasi ila bagli yüksak saviyyada dil siyasati hayata keçirilir. Türk respublikalarinda dilla bagli sarancamlar, uzunmüddatli dövlat proqramlari qabul olunmu§, icra edilmi§ va bu gün da yerina yetirilmakdadir.
Müstaqil türk respublikalarinda dil siyasati ila bagli hayata keçirilan dövlat proqramlari va hamin proqramlarda aksini tapan masalalar bunlardir: Azarbaycan Respublikasinda "Azarbaycan dilinin qloballaçma çaraitinda zamanin talablarina uygun istifadasina va ölkada dilçiliyin inki§afina dair Dövlat Proqrami"nda nazarda tutulan "Türk dillarinin fonetika, leksika va qrammatikasinin müqayisali tadqiqi sahasinda içlarin intensivlaçdirilmasi, ortaq alifba, terminologiya va adabi dilla bagli birga layihalarin hazirlanmasi - 2013-2020" maddasi, "Qazaxistan - 2040" strategiyasinda türk dünyasi birliyi, "Markazi Asiya türk respublikalari 2030" proqrami, Qirgizistanda qirgiz dilinin inki§af etdirilmasi maqsadila "2014-2020-ci il ^ün Dövlat dilini inkiçaf etdirmakla bagli Proqram" va s. Hamçinin Rusiya Federasiyasi, Çin Xalq Respublikasi va iran islam Respublikasinda yaçayan azsayli türk xalqlarinin galacayina dair müddaalara qanunlarda va dövlat proqramlarinda müayyan daracada yer verilmi§dir.
18 iyun 2001-ci ilda Azarbaycan Respublikasinin Prezidenti Heydar öliyev Azarbaycan dilinin dövlat dili kimi tatbiqi sahasindaki çatiçmazliqlarin aradan qaldirilmasi maqsadila "Dövlat dilinin tatbiqi içinin takmillaçdirilmasi" ila bagli farman vermiçdir. Bununla da müstaqil türk respublikalari içarisinda ilk dafa Azarbaycanda latin alifbasina keçid masalasi birdafalik öz hallini tapmi§dir.
Bu gün Türkiya Respublikasi Tahsil Nazirliyi tarafindan 2020-2023-cü illari ahata edacak "Türkcanin qloballaçma çaraitinda zamanin talablarina uygun istifadasina va inkiçafina dair Dövlat Proqrami" qabul olunmuçdur. Bu proqram çarçivasinda maqsad maktabaqadar tahsildan 11-ci sinfa qadar çagirdlarin yazili va çifahi türk dili biliklarinin saviyyasini müayyan edarak perspektivli bir yanaçma ortaya qoymaqdir.
Qazaxistanda "Qazaxistan - 2040" tadbirlar plani çarçivasinda hazirda hayata keçirilan dil siyasatini müsbat qiymatlandirmak olar. Yaxin galacakda Qazaxistanda qazax dilinin dövlat qurumlarinda va camiyyatin bütün sahalarinda yegana dominant dil kimi istifada edilacayina inaniriq. "2025-ci ilda qazaxlarin deyil, mahz qazaxistanlilarin 95%-nin qazax dilindd dam§masmmplanla§dirilmasi bunugöstarif (Gökdag, 2015, s. 286-287). Hamçinin, latin alifbasi ila bagli son illarda görülan içlar da Qazaxistanda aparilan dil siyasatinin mühüm tarkib hissasi saymaq olar. "Qazaxistanin yaxin be§ ilda (2025-ci il) latin alifbasi keçirilmasini planlaçdirmasi türk dünyasmin alifba birliyi yolunda atilmiç addim kimi mühüm ahamiyyat kasb edir". (Gökdag, 2015, s. 286-287).
"Markazi Asiya ölkalari 2030" strategiyasi ila bagli Özbakistan Respublikasinda 2019-cu ilda qabul edilan "Özbak dilinin inkiçaf etdirilmasi ila bagli tadbirlar planin"da keçmiçda latin alifbasina keçilarkan ba§ veran xatalann yenidan takrarlanmamasi ^ün alava tadbirlarin görülmasi xüsusi qeyd olunmuçdur. Özbakistanin Türk §urasina (Türk Kene§i) tamhüquqlu üzv seçilmasi da galacakda Türk dünyasinda yerina yetirilacak ortaq strateji layihalarda yer almasi baximdan çox ahamiyyatlidir. Bundan ba§qa Özbakistanda latin alifbasina keçidla bagli apanlan siyasati da xüsusi vurgulamaq istardik. Qeyd olunan tadbirlar planinin mühüm komponentlarindan biri mahz Özbakistanda latin alifbasina keçid masalasi ta§kil edir.
Qirgiz dilinin inkiçaf etdirilmasi ila bagli Qirgizistan Respublikasinda "2014-2020-ci il ^ün Dövlat dilini inkiçaf etdirmakla bagli proqram" qabul edilmiçdir. Bu proqram çarçivasinda camiyyatin
bütün sahalarina tasiri gündan-güna artan qirgiz dilinin qloballaçmanin talablarina uygun saviyyaya çatdirilmasi nazarda tutulmuçdur. Hamçinin Qirgizistanda da son dövrlarda latin alifbasina keçidla bagli proseslar ciddi çakil almi§dir. Bununla bagli Qirgizistan Elmlar Akademiyasi Dilçilik institutunda bir çox alifba layihalari hazirlanmi§ va ictimaiyyatin müzakirasina taqdim edilmi§dir. Yeni alifbanin 2020-ci ilin sonuna qadar qabul edilmasi nazarda tutulmuçdur.
Türkmanistanda digar Markazi Asiya ölkalari ila müqayisada dil siyasati ila bagli sabitlik va inkiçaf özünü göstarir. Türkman dili, xüsusila yazi dili olaraq ölka saviyyasinda yayilmaqda va milli birliyin tamin olunmasinda böyük rol oynamaqdadir. Bununla yana§i dövlat tarafindan dilla bagli bir çox proqramlar qabul olunmuç va icra edilmi§dir. Bu gün da bu proqramlar davam etdirilir.
Bu gün asasan Rusiya Federasiyasinda, Çin Xalq Respublikasinda va iran islam Respublikasinda yaçayan türklara hamin ölkalarin konstitusiyalarinda türk dillarinin dövlat tarafindan qorunmasina taminat verilmamasi bu ölkalarda yaçayan türklarin dillarinin va madaniyyatlarinin tahlüka altina dü§masina sabab olmuçdur. Bu gün Rusiya, Çin va iran kimi ölklarda çoxlu sayda va müxtaliflikda türk xalqlari yaçayir. Har ^ ölkada hayata keçirilan dil siyasati va dilla bagli qabul edilan qanunlar hamin azsayli türk xaqlarinin dillarini tahdid va tahlüka ila üz-üz qoyur. Gamçinin dünyanin ba§qa ölkalarinda (asasan, Moldova, Gürcüstan, Latviya, Macaristan, Monqolustan va d.) yaçayan azsayli türk dillari da yox olmaq tahlükasi ila qar§i-qar§iyadir. Bu gün qeyd olunan ölkalarda yaçayan türklarin dillarini qorumasi ila bagli bir çox layihalar hayata keçirilmakdadir. Mahz bu layiha va faaliyyatlarda asas maqsad digar az sayli türk xalqalarinin dillarini assimliyasiyadan qorumaq va inkiçaf etdirmakdir.
Bütün bunlarla yana§i bu gün müstaqil türkdilli respubliklarda va digar azsayli türk xalqlarinin yaçadiqlari ölkalarda dil siyasati ila bagli ciddi layihalar hayata keçirilir. §üurlu va maqsadli §akilda hayata keçirilan bu i§lar ortaq dil va ortaq elmi-madani dayarlarin qorunmasi baximindan da ahamiyyat kasb edir. Bu layihalar bir çox taçkilatlar tarafindan hayata keçirilir.
Bu gün qeyd olunan layihalar "Türk §urasi (TürkKeneçi), DövlatRahbarlari §urasi, Xarici l§lar Nazirlari §urasi, Agsaqqallar §urasi, Beynalxalq TürkMadaniyyati va îrsi Fondu, Beynalxalq Türk Madaniyyati Taçkilati (TÜRKSOY), Türk Parlamentarlar Assambleyasi (TÜRKPA), Türk Akademiyasi, Türk 1§ §urasi va Kôçari Madaniyyat Markazi taçkilatlari kimi regional qurumlar vasitasila hayata keçirilir". (Ibrahimov, 2018, s. 123)
Tarixda ilk dafa bazi çatiçmazliqlar da olsa, müstaqil türk respublikalari könüllü olaraq bir masa atrafinda toplanaraq birlikda harakat etmak niyyatlarini ortaya qoymuçdur. Ortaq alifba, ortaq ünsiyyat dili, ortaq türk tarixi darsliklarinin hazirlanmasi istiqamatinda görülan i§lari bu taçkilatlarin birga faaliyyatinin naticasi kimi qeyd eda bilarik.
Dayiçan dünya va yeni siyasi vaziyyat türklarda yeni dü§ünca va ideyalara yol açmiçdir. Bu yeni dövrda türk dünyasinda ümumi ünsiyyat vasitasi kimi ortaq dil masalasi da gündama galmiçdir. Türklar arasinda ortaq ünsiyyat dilinin yaradilmasi fikrinin banisi ismayil bay Qaspiralinin ideyalarinin gerçaklaçmasi ^ün artiq zamin yaranmiçdir. Bunun ^ün ilk addim kimi alifba dayiçikliyi aparilmalidir.
Bu gün Orta Asiyanin müstaqil türk respublikalarinda latin alifbasina keçmakla bagli bir çox layihalar qabul edilmiçdir. Latin alifbasini müzakira edan türk respublikalarinin Azarbaycan va Türkiyada istifada olunan latin alifbasini asas va nümuna götürmasi alifba birliyi yolunda atilmi§ mühüm addim olardi. Çünki bu gün türk dünyasinda türk xalqlarinin qabul edib, istifada eda bilacayi demak olar ki, bütün içaralar öz aksini Azarbaycan va Türkiya alifbasinda tapmiçdir. Ancaq an maqbul nümuna 1991-ci ilda taklif edilan 34 harfdan ibarat ortaq türk alifbasi hesab
olunur.
Müxtalif ölkalarda yaçayan, farqli dil va dialektlarda daniçan türklar bir-birini anlaya bilmirlarsa, burada türk birliyindan daniçmaq bir qadar özünü dogrultmur va bu farqlarin gündan-güna artmasinin qarçisi mütlaq alinmalidir. Ortaq türkca ideyasi mahz bela yaranmiçdir.
Türk dünyasinda türklarin bir-birini anlayacagi ortaq ünsiyyat va daniçiq dilini yaratmaq ^ün ilk növbada alifba problemi hall olunmalidir. Ortaq alifba va yazida birlik masalasinin hall edilmasi an vacib, an asas masaladir. ölifba birliyi tamin edilmadan ortaq ünsiyyat dilindan daniçmaq abasdir. Taassüf ki, türk respublikalarinin bazilarinda hala da kiril alifbasindan istifada edilir. Bu baximdan da bu masala elmi mövzu olmaqla yana§i, ham da siyasi masaladir.
Bu gün Qazaxistanda, Özbakistanda, Qirgizistanda alifba probleminin dövlat baççilari saviyyasinda qaldirilmasi va mövcud problemlarin halli yolunda konkret addimlarin atilmasi, müvafiq tapçiriqlarin verilmasi galacakda bu i§a öz töhfasini veracakdir.
Hazirda müstaqil türkdilli respublikalarda va camiyyatlarda yaçayan türk xalqlari arasinda iqtisadi, madani va siyasi alaqalar gündan-güna güclanir. Bu gün türk dünyasinin önünda hall edilmali bir çox aktual problemlar var. Elm, madaniyyat, iqtisadiyyat, texnologiya va s. sahalarda qurulucaq alaqalar ^ün asas §artlardan biri va birincisi mahz ortaq ünsiyyat dilidir.
Bu alaqalarin inkiçaf etdirilmasi ^ün türkdilli ölkalar arasinda samarali ünsiyyat vasitasinin - ortaq ünsiyyat dilinin yaradilmasi va tatbiq edilmasi olduqca zaruridir. Ortaq ünsiyyat dilinin formalaçdirilmasi bütün türk xalqlari ^ün anlaçilan vahid dil vasitasinin tatbiqi yolu ila tamin edila bilar.
Türk xalqlarinindillari bir-birina çox yaxindir: Azarbaycan türkcasi Türkiya türkcasi ila, qazax türkcasi qirgiz türkcasi ila, özbak türkcasi ila uygur türkcasi bir-birini ba§a dü§acak saviyyada mü§tarak xüsusiyyatlar ehtiva edir. Lakin Azarbaycan va Türkiya türkcasini qazax, altay va qirgiz türklarinin ba§a dü§masi heç da asan deyil.
Türk xalqlari arasinda ortaq ünsiyyat dilinin formalaçdirilmasi türk dillari ila bagli hayata keçirilan dil siyasati strategiyasinin an aktual masalalarindan biridir
ísmayil bay Qaspiralinin "dilda, fikirda, amalda birlik" ideali türk dövlatlarinin elmi, madani, siyasi va iqtisadi amakdaçligi naticasinda gerçaklaça bilar. Bu gün türk xalqlari arasinda ortaq ünsiyyat dilini formalaçdirmaq ^ün olduqca alveriçli çarait yaranmiçdir.
Müasir dövrda müstaqil türk respublikalarinda va camiyyatlarinin türk dünyasinin birliyi va bütövlüyü üçün ortaq bir ünsiyyat dilina ehtiyac vardir. Türk dünyasinin dü§üncada, fikirda, amalda birlaçmasi, ortaq maqsadlara, güclü va bir galacayin qurulmasina yönalmasi bütün türk xalqlarinin anlaya bilacayi ortaq bir dilin barqarar olmasi ila mümkündür. Tadqiqatçilar arasinda ortaq ünsiyyat dilinin hansi türkca olacagi, bunun tasis edilib edilmamasi mövzularinda bu gün üçün vahid bir fikir yoxdur.
Tadqiqatçilarin bir qismi türk dillarinin bugünkü quruluçunu asas gatirarak ortaq ünsiyyat dilinin yaradilmasinin mümkünsüzlüyünü irali sürürlar. Bazi tadqiqatçilara göra isa, har bir türk dilindan müayyan ortaq xüsusiyyatlar götürülmakla bütün türk dillarini ahata edan ortaq bir türkcanin yaratmaq mümkündür. Bir qism tadqiqatçilar isa, eyni qrupa mansub türk dillarinin öz daxilinda ortaq bir dil müayyanla§dirmalari (oguz qrupunun ortaq dili, qipçaq qrupunun ortaq dili) takliflarini irali sürmü§lar. Bir çox tadqiqatçi alimlar, ziyalilar isa, türk dünyasinda ortaq ünsiyyat dili kimi Türkiya türkcasinin istifada edilmasini maqsadauygun hesab etmiçlar. Yuxarida qeyd olunan takliflara va yanaçmalara alava olaraq xüsusi bir masalaya toxunmaq istayiram. Ortaq ünsiyyat dili ham da zaman masalasidir. Bu zaman kasiyinda türk dünyasinda bütün türklarin bir-birini anlayacagi, ünsiyyat quracagi dil albatta ortaya çixacaqdir.
Ortaq ünsiyyat dili masalasi har zaman geniç mübahisa mövzusu olmuçdur. Tarixin bütün dövrlarinda ona qarçi çixanlarla yanaçi, onu dastaklayanlar da olmuçdur.
XX asrin 90-ci illarinda türk xalqlarinin ictimai-siyasi hayatinda baç veran tarixi dayiçikliklar bütövlükda türk dünyasinin daha da yaxinlaçmasina va milli tamallar üzarinda alaqalari geniçlandirmasina, bununla birlikda yeni-yeni problemlarin meydana çixmasina gatirib çixarmiçdir.
Bu gün dünya xalqlarinin süratla inteqrasiya etmasi va informasiya makaninin geniçlanmasi çaraitinda türk xalqlarinin hansi ümumi dilda ünsiyyat quracaqlari ila bagli masala böyük aktualliq kasb etmakdadir. Türk dillari arasindaki farqlar müasir türk dünyasinin inkiçafina, türk xalqlarinin daha da yaxinlaçmasina müayyan daracada maneçilik töratdiyini söylaya bilarik. indiki dövrda bela dil angalini aradan götürüb soy-köklari eyni olan türk xalqlari üçün ortaq ünsiyyat dilinin formalaçdirilmasina böyük ehtiyac duyulur. Bu gün ortaq ünsiyyat dilini yaratmaq artiq zamanin talabidir.
Türk xalqlari arasinda ortaq ünsiyyat dilinin formalaçdirilmasi istiqamatinda hallini gözlayan asas problem alifba birliyi masalasidir. Ortaq va ümumi alifbaya sahib olmadan ortaq ünsiyyat dilini formalaçdirmaq demak olar ki, mümkünsüzdür. Ortaq yazi birliyi barqarar edildikdan sonra ortaq ünsiyyat dilini formalaçdirmaq ^ün görülacak içlardan biri da ortaq lügatlarin hazirlanmasidir. Bu lügatlar hazirlanarkan türk xalqlarinin dillarinin milli lügat fondu asas götürülmaldir. Türk lüga^iliyinin asasini qoyan M.Kaçgarinin "Divanü lügat-it türk" asarinda türk sözlarinin §ox hissasi ortaqdir. Bu gün türk xalqlari arasindaki ortaq ünsiyyat dili ü§ün hazirlanacaq sözlüklarin ortaq leksikaya asaslanmasi daha maqsadauygun olardi.
Türk xalqlari adabiyyatlarinin ortaq §ah asarlari olan ""Kitabi-Dada Qorqud", "Manas", "Kutadqu Bilig", "Oguznama", folklor nümunalari, nagillar, laylalar, atalar sözlari toplulari va s. ortaq latin alifbasi ila na§r olunmali, türkdilli ölkalarda va camiyyatlarda yayilmasi tamin olunmalidir". (îbrahimov, 2018, s. 121) Qeyd olunan bu asarlar, türkdilli ölkalarda va camiyyatlarin tahsil müassisalarinda, maktablarda tadris edilmali, darsliklarda har bir türk dilindan matnlar izahli lügati ila birlikda verilmalidir.
Müstaqil türkdilli respublikalarin va camiyyatlarin §air va yaziçilarinin asarlari ortaq türk alifbasi ila türk dillarinda na§r olunmali, matnla birlikda izahli lügati da verilmalidir.
Ortaq televiziya va radio proqramlari hazirlanmalidir. Digar türk xalqlari tarafindan izlanilmasi ü§ün ortaq türk kanali yaradilmali, veriliçlar ortaq türk dilinda aparilmali, televiziyalarda türk xalqlarinin filmlari efirda titrlarla hamin ölkanin dilinda verilmalidir. Müxtalif camiyyatlarda yaçayan azsayli türklar ^ün da milli kimliklarin qorunmasi, yaçadilmasi baximindan bu tip proqramlara ehtiyac vardir. Bu tip proqramlar vasitasila ham milli kimliklarini yaçada, ham da ortaq bir dil atrafinda birlaça bilarlar.
Madaniyyat, musiqi, kino, teatr kimi incasanat sahalarinda alaqalarin inkiçaf etdirilmasi da ortaq ünsiyyat dilinin formalaçdirilmasina takan veran amillardandir. Bu alaqalar qarçiliqli inkiçaf etdirilmali, daha da geniçlandirilmali, birga madani tadbirlar keçirilmalidir.
Türk xalqlarinin bir-birlari ila ünsiyyat zamani baçqa bir türk dilini ümumi ünsiyyat dili kimi seçmamasi, qarçiliqli ünsiyyatda rus va ingilis dillari kimi xarici dillardan istifada etmasi ortaq ünsiyyat va yazi dilinin formalaçmasini gecikdirmakla yanaçi, hatta buna ciddi angal olur. Bu angallarin agir naticalarini bu gün görürük.
Ortaq ünsiyyat dilinin formalaçdinlmasi istiqamatinda qurultaylarin va konfranslarin davamli olaraq keçirilmasi da ahamiyyatlidir. Bu qurultaylarda maruzalar va çixiçlar ortaq ünsiyyat dilinda taqdim edilmalidir.
Ortaq ünsiyyat dilinin mövcudlugunu tamin etmak maqsadila mütamadi elmi (akademik) alaqalarin qurulmasi (Azarbaycan, Türkiya, Qazaxistan, Qirgizistan, Özbakistan, Türkmanistanin aidiyyati elmi qurumlari arasinda), yeni manbalar asasinda mövzu ila bapli elektron biblioqrafik bazanin geniçlandirilmasi, ortaq ünsiyyat dilinin yaradilmasinda ümumi (ortaq) türk dili lügatlarinin hazirlanmasi (qeyri-rasmi, pilot layiha olaraq), ortaq türk dilinin formalaçdirilmasinin nazari asaslarinin içlanib hazirlanmasi da böyük ahamiyyat kasb edir. N9Tica
Bu gün müstaqil türk respublikalarinda dil siyasati ila bagli hayata keçirilan faaliyyatlarda ortaq ünsiyyat dili masalalarinin xüsusi çakisi vardir. Ortaq dillar indi özünü iki saviyyada daha çox göstarir: qlobal va regional saviyyalarda. Qlobal saviyyada anlaçma vasitasi kimi ingilis dilindan daha çox yararlanilir. Regional saviyyada olan dillarin bir qismi köhna müstamlaka sistemindan qalan dillardir: fransiz, ispan, rus dillari bela dillardan sayila bilar. Müasir dünyada baç veran hadisalar isa ortaq dil problemina büsbütün yeni nöqteyi-nazardan yanaçma talab edir. Bu cür yeni aspektlardan araçdirilmali problemlardan biri da mahz ortaq türkca masalasidir.
Hayata keçirilacak bu içlar ortaq ünsiyyat dilinin formalaçmasina zamin hazirlayacaq va ortaq ünsiyyat dilinin - ortaq türk yazi dilinin bünövrasi qoyulacaqdir. Yuxanda qeyd olunan masalalarin türk dünyasi üçün böyük ahamiyyatini nazara alaraq bu sahada içlarin süratlandirilmasi olduqca zaruridir. Türk xalqlan arasinda vahid ünsiyyat dilinin yaradilmasi va türk xalqlarinin mança (tarixi formalaçma) prinsipina asasan inteqrasiyasi ila bagli qararlar hökumatlar saviyyasinda qabul edildiyi halda, bu cür dastayin göstarilmasi labüd va gözlanilandir.
Bu gün türk dünyasinda ortaq ünsiyyat dilinin formalaçdirilmasi va mövcud problemlarin hall edilmasi çox ahamiyyatli va aktual masaladir. Bu ham da türk dillarinin galacak strategiyasi ^ün da ahamiyyat kasb edir. Müstaqil türk respublikalarinda va müxtalif toplumlarda (camiyyatlarda) yaçayan türklarin bir-birlarini anlamaq, har türk dilinin lügat tarkibindaki farqlari artirmamaq ^ün görülacak içlardan biri da bundan sonraki söz yaradiciligini bir xatt üzarinda inkiçaf etdirmakdir. Bu maqsadla ham milliliya xas olan yeni sözlarin tatbiqinda, ham da xarici dillardan söz alinmasinda türk dillarinin daçiyicilari öz aralarinda vahid prinsip müayyanla§dirilmaldir.
Bu sahada içlarin süratlandirilmasi olduqca zaruridir. Burada aidiyyati sahada mütaxassislarin birga va ya fardi faaliyyatlari ila yanaçi, har bir türkdilli dövlatda hökumat saviyyasinda taçkilati-ida-raçilik dastayinin göstarilmasi tamin edilmalidir.
Bu masala yalniz elmi mahiyyat daçimir, ham da siyasi ahamiyyat kasb edir. Türk dünyasinin birliyi ü§ün çaliçan dövlat rahbarlari bu masalanin aktuallipini nazara alaraq mühüm qararlar qabul etmaya baçlamiçlar. Türkdilli ölkalarin Milli §urasi (Türk Keneçi), Beynalxalq Türk Madaniyyati va irsi Fondu, Beynalxalq Türk Madaniyyati Taçkilati (TURKSOY), Türk Parlamentarlar Assambleyasi (TURKPA), Türk Akademiyasi va bu kimi taçkilatlarin yaradilmasi bunun parlaq nümunasidir.
Mahz bu baximdan da ortaq alifba, ortaq terminologiya, ortaq ünsiyyat dili, ortaq lügatlar (sözlüklar) va s. masalalarin türkdilli ölkalarin dövlat rahbarlari saviyyasinda qaldirilmasi va mövcud problemlarin halli yolunda konkret addimlarin atilmasi bu iça öz töhfasini veracakdir.
9D9BiYYAT
1. AXUNDOV, A. A. ( 2003). Heydar öliyevin dil doktirinasinda dil va dövlat problemi. Baki: Dirçaliç.
2. BARBARA, K. H. (2001). Politics of Language in the Ex-Soviet Muslim States. London: Hurst and Company.
3. GARiBOVA, J. (2012). Sovyet Sonrasi Dönemde Türk Dilli Halklar - Dil Sorunu ve Yeniden Biçimlenen Kimlikler, Türk Dilli Halklar - Türkiye ile iliçkiler. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi.
4. GÖKDAG, B. A. (2015). Türklerin Dünyasi (dil-kimlik-siyaset). istanbul: Kültür Bilimleri Akademisi.
5. iBRAHiMOV, E. (2020). Bagimsiz Türk Cumhuriyetlerinde Dil Politikasi (AzerbaycanÖrnegi). Türk Dünyasi Dil ve Edebiyat Dergisi, 50, 99-116.
6. iBRAHiMOV, E. Э. (2018). Türk xalqlarinin ortaq alifba, imla va ünsiyyat dili. Baki: Elm va tahsil.
7. iBRAHiMOV. E. (2020). Rusiya Federasiyasinin azsayli türk xalqlarina qarçi dil siyasati. Uluslararasi Türk Lehçe Araçtirmalari Dergisi (TÜRKLAD). 4. Cilt. 2. Sayi. s. 206-222.
8. KREiNDLER, i. A. (1977). Neglected Source of Lenin's Nationality Policy. London: Slawic Review.
9. SMiTH, G. (1998). Nation Building in the Post-Soviet Borderlands: The Politics of National identities. New York: Cambridge University Press.
