Научная статья на тему 'Тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар детерминантлари ва уларнинг иқтисодий ўсишга таъсирини эконометрик таҳлил қилиш усуллари'

Тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар детерминантлари ва уларнинг иқтисодий ўсишга таъсирини эконометрик таҳлил қилиш усуллари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
276
64
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар (ТТХИ) / OLI модели / ресурс изловчи ТТХИ / бозор изловчи ТТХИ / нобозор активларни изловчи ТТХИ / детерминантлар / эконометрик таҳлил / регрессия тенгламаси / Foreign direct investment (FDI) / OLI model / “resource seeking” FDI / “market seeking” FDI / “non market assets seeking” FDI / econometric analysis / regression equation

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Валиев Б. Б.

Мақола тўғридан-тўғри хорижий инвестицияларни (ТТХИ) ҳаракатлантирувчи омилларини аниқлаш, уларнинг ТТХИга ва ТТХИнинг иқтисодий ўсишга таъсирини эконометрик баҳолаш усулларини ўрганишга бағишланган. Бунда ТТХИга таъсир қилувчи “ресурс изловчи”, “бозор изловчи”, “нобозор активларни изловчи”, давлат институтлари, транспорт ва алоқа инфратузилмаси, макроиқтисодий муҳит сифат кўрсаткичларини ўз ичига олувчи омиллар гуруҳлари тадқиқ қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

METHODS OF ECONOMETRIC ANALYSIS OF FOREIGN DIRECT INVESTMENT DETERMINANTS AND THEIR IMPACT ON ECONOMIC GROWTH

The article is dedicated to define foreign direct investment determinants to study the econometric methods of these factors impact assessment on FDI and the impact of FDI on economic growth. Group factors of “resource seeking”, “market seeking”, “non market assets seeking”, state institutes, transport and communication infrastructure, and macroeconomic indicators which impact on FDI were analyzed.

Текст научной работы на тему «Тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар детерминантлари ва уларнинг иқтисодий ўсишга таъсирини эконометрик таҳлил қилиш усуллари»

Валиев Б.Б.

Прогнозлаштириш ва макроик,тисодий тадк,ик,отлар институти катта илмий ходим-изланувчиси

ТУГРИДАН-ТУГРИ ХОРИЖИЙ ИНВЕСТИЦИЯЛАР ДЕТЕРМИНАНТЛАРИ ВА УЛАРНИНГ И^ТИСОДИЙ УСИШГА ТАЪСИРИНИ ЭКОНОМЕТРИК ТАЩЛ КИЛИШ УСУЛЛАРИ

ВАЛИЕВ Б.Б. ТУ¥РИДАН-ТУ¥РИ ХОРИЖИЙ ИНВЕСТИЦИЯЛАР ДЕТЕРМИНАНТЛАРИ ВА УЛАРНИНГ ИКТИСОДИЙ УСИШГА ТАЪСИРИНИ ЭКОНОМЕТРИК ТАЦЛИЛ КИЛИШ УСУЛЛАРИ

Макола т^ридан-т^ри хорижий инвестицияларни (ТТХИ) х,аракатлантирувчи омилларини аниклаш, уларнинг ТТХИга ва ТТХИнинг иктисодий усишга таъсирини эконометрик бах,олаш усулларини урганишга баFишланган. Бунда ТТХИга таъсир килувчи "ресурс изловчи", "бозор изловчи", "нобозор активларни изловчи", давлат институтлари, транспорт ва алока инфрату-зилмаси, макроиктисодий мух,ит сифат курсаткичларини уз ичига олувчи омиллар гурух,лари тадкик килинган.

Таянч иборалар: туFридан-туFри хорижий инвестициялар (ТТХИ), OLI модели, ресурс изловчи ТТХИ, бозор изловчи ТТХИ, нобозор активларни изловчи ТТХИ, детерминантлар, эконометрик тах,лил, регрессия тенгламаси.

ВАЛИЕВ Б.Б. МЕТОДЫ ЭКОНОМЕТРИЧЕСКОГО АНАЛИЗА ДЕТЕРМИНАНТОВ ПРЯМЫХ ИНОСТРАННЫХ ИНВЕСТИЦИЙ И ИХ ВЛИЯНИЕ НА ЭКОНОМИЧЕСКИЙ РОСТ.

Статья посвящена определению факторов движущих прямые иностранные инвестиции (ПИИ), изучению методов эконометрической оценки влияния этих факторов на ПИИ и влияния ПИИ на экономический рост. При этом исследованы группы факторов «поиск ресурсов», «поиск рынков», «поиск нерыночных активов», государственных институтов, инфраструктуры транспорта и связи, качественных показателей макроэкономической среды которые влияют на ПИИ.

Ключевые слова: прямые иностранные инвестиции (ПИИ), модель OLI, ПИИ «поиск ресурсов», ПИИ «поиск рынков», ПИИ «поиск нерыночных активов», детерминанты, эконометри-ческий анализ, уравнение регрессии.

VALIYEV B.B. METHODS OF ECONOMETRIC ANALYSIS OF FOREIGN DIRECT INVESTMENT DETERMINANTS AND THEIR IMPACT ON ECONOMIC GROWTH.

The article is dedicated to define foreign direct investment determinants to study the econometric methods of these factors impact assessment on FDI and the impact of FDI on economic growth. Group factors of "resource seeking", "market seeking", "non market assets seeking", state institutes, transport and communication infrastructure, and macroeconomic indicators which impact on FDI were analyzed.

Keywords: Foreign direct investment (FDI), OLI model, "resource seeking" FDI, "market seeking" FDI, "non market assets seeking" FDI, econometric analysis, regression equation.

Бугунги кунда жацон ицтисодиётида етакчи урин ту-тадиган мамлакатлар тажрибаси шуни курсатмоцдаки, рацобатдошликка эришиш ва дунё бозорларига чициш, ав-вало, ицтисодиётни изчил ислох, этиш, таркибий жицатдан узгартириш, юцори технологияларга асосланган янги кор-хона ва ишлаб чицариш тармоцларини шакллантириш, ишлаб чицаришни модернизациялаш ва техник янгилаш хисобидан амалга оширилиши мумкин.

Бунда, айникса, т^ридан-т^ри хорижий инвестициялар (ТТХИ)ни жалб килиш ва улар-дан окилона фойдаланиш мухим ахамиятга эга. Хусусан, Президент И.А.Каримов Ва-зирлар Махкамасининг 2012 йил якунла-ри ва 2013 йилнинг устувор йуналишларига баFишланган мажлисидаги нуткларида "Фаол инвестиция сиёсати мамлакатимизни модернизация килиш ва янгилаш буйича амалга оширилаётган чора-тадбирларнинг энг мухим шарти ва манбаи булмоFи керак"1, дея таъкидлайдилар.

Дарх,акикат, жалб килинаётган туFридан-туFри хорижий инвестицияларнинг жами инвестициялар хажмидаги улуши хам купайиб бормокда. Масалан, 2005 йилда бу курсаткич 14,9%ни ташкил этган булса, 2012 йилда 17,2%га етди. Инвестиция таркибида ахоли маблаFларининг улуши хам салмокли да-ражада ошди, яъни 2005 йилдаги 11,4% дан 2012 йилда 20,5%га етди.

Хорижий инвестицияларни мамлакати-мизга жалб килишда уларнинг иктисодиёт тармоклари буйича таксимланишида хам узгаришлар юз берди. Жалб килинаётган хорижий инвестицияларнинг асосий кисмлари саноат (45,9%), транспорт (28,4%) ва алока (10,9%) тармоклари хиссасига туFри келмокда.

Шундай экан, инвестиция сиёсати исло-хотларининг устувор йуналишларини аниклашда хорижий инвестицияларнинг иктисодиётимизга жалб килишни раFбатлантирувчи омилларни математик-микдорий усулларда тахлил килиш ва уларни

1 Каримов И.А. Бош максадимиз - кенг куламли ислохотлар ва модернизация йулини катъият билан да-вом эттириш: 2012 йилда мамлакатимизни ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари хамда 2013 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг мажлисидаги маъруза. - Т.: "Узбекистон", 2013 й. -27-б.

иктисодий усишга таъсирини бахолашда за-монавий эконометрик усуллардан фойдаланиш оркали аник, хулосаларга эришиш дол-зарб ахамият касб этади.

ТТХИни харакатлантирувчи ва уларга таъ-сир курсатадиган омилларни Ж.Даннингнинг OLI модели2 хамда К.Франко, Ф.Ренточини ва Г.Марзеттилар тадкикотларига асосланиб, шартли равишда 4 та гурухга ажратиш мумкин. Улар "ресурс изловчи", "бозор излов-чи", "нобозор активларни изловчи" хамда давлат институтлари, транспорт ва алока ин-фратузилмаси, макроиктисодий мухит сифат курсаткичларини уз ичига олувчи омиллар гурухидан иборат3. Бундай гурухлаш, авва-ло, Ж.Даннингнинг эклектик назариясига (OLI модели) асосланади. Унга кура, ТТХИнинг харакатланиши асосан 3 та гурух омилларига боFликдир. Булар: халкаро ишлаб чикаришга киришаётган фирманинг мулкка эгалик килишдан юзага келадиган киёсий афзалли-клари (ownership - O), трансмиллий корпора-цияларнинг кайси худудда ишлаб чикаришни ташкил этишини белгиловчи худудий жойла-шув омиллари (location factors - L), трансмил-лий корпорацияларнинг бошка фирмаларга лицензия сотиш ёки улар билан франчайзинг шартномасини тузишдан кура ТТХИ киритиш-ни маъкул куришларини асословчи интерна-лизация омиллари (internalisation factor - I).

Кейинчалик К.Франко, Ф.Ренточини ва Г.Марзеттилар Ж.Даннинг таклиф килган мо-тивларни янада бойитиб такомиллаштир-дилар. Муаллифлар мотивларни комплекс

2 Dunning J. (1977). Trade, Location of Economic Activity and the Multinational Enterprise: a search for an eclectic approach. London, Macmillan.

3 Franco C., Rentocchini F., Marzetti G. (2008) Why do firms invest abroad? An analysis of the motives underlying Foreign Direct Investments. Universita Studi di Trento Discussion Paper №17.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 1

1-расм. Манбалар буйича инвестицияларнинг таркибий тузилиши (%да)1

2-расм. Узбекистонда хорижий инвестицияларнинг и^тисодиёт тармо^лари буйича та^симланиши, %да2

3-расм. Тугридан-тугри хорижий инвестициялар детерминантлари гуру^ланиши3

Давлат институтлари

Транспорт ва алока инфратузилмаси

Бозор изловчи гурух, омиллари

Макрои^тисодий му^ит омиллари

1 Информационно-аналитический обзор «Основные тенденции развития инвестиционных процессов в Республике Узбекистан в 2005-2012 годах». - Т.: ИПМИ, 2013.

2 Информационно-аналитический обзор «Основные тенденции развития инвестиционных процессов в Республике Узбекистан в 2005-2012 годах». - Т.: ИПМИ, 2013.

3 Franco C., Rentocchini F., Marzetti G. (2008) Why do firms invest abroad? An analysis of the motives underlying Foreign Direct Investments. Universita Studi di Trento Discussion Paper №17.

тахлил к,илиш ва тизимлаштиришда икки боск,ични ажратиб курсатдилар. Уларнинг таъкидлашича, биринчи боскичда корхона-лар ТТХИни амалга ошириш имкониятларини тахлил килишда улардан келадиган фойда-ни мукобил танловлар билан солиштиради-лар. Бунда ТТХИни танлашга сабаб буладиган омиллар эса интернализация омиллари деб аталади. Фирмалар ТТХИни амалга ошириш-ни афзал курганларидан кейинги боскичда эса ушбу инвестицияларни киритишга муай-ян мамлакатни танлашлари керак булади.

ТТХИларга таъсир курсатувчи "ресурс из-ловчи" гурух омилларини биринчи гурух омиллари сифатида келтириш мумкин. Ушбу омиллар иштирокидаги моделни эса куйидагича формал куринишда ифодалаш мумкин:

FDI/GDP= LowTech/Ex+ OilGas/GDP+ ( )

+Tert/EAP+ Trade/GDP+ Cons/Pop (а)

бунда: FDI/GDP - туFридан-туFри хорижий инвестицияларнинг ялпи ички махсулотга нисбатан улуши, %да; LowTech/Ex - уму-мий экспорт хажмида паст технологияли махсулотлар улуши, %да; OilGas/GDP - нефть ва газ таклифи х,ажми кийматининг ялпи ички махсулотга нисбатан улуши, %да (нату-рал курсаткичлар ушбу ресурсларнинг жах,он нархига купайтирилади); Tertiary, Tert/EAP -ах,оли ёки ишчи кучининг олий маълумотли-лик даражаси, %да; Trade/GDP - ташки сав-до айланмаси (экспорт ва импорт йиFиндиси) нинг ялпи ички махсулотга нисбатан улуши (таъсир курсатиш ишорасига боFлик холда "бозор изловчи" гурухи омили сифатида хам куриш мумкин); Cons/Pop - ах,оли жон бо-шига реал истеъмол харажатлари (таъсир курсатиш ишорасига боFлик холда "бозор изловчи" гурухи омили сифатида хам куриш мумкин).

Юкоридаги биринчи иккита курсаткич мамлакатнинг табиий ресурслар (ёкилFи, металл, кишлок хужалик хомашё материаллари) билан таъминланганлик даражасини ифо-далайди. Учинчи курсаткич мехнат ресурс-ларининг сифатини тавсифлайди. Туртинчи курсаткич эса ик,тисодиётнинг очик,лик даражасини курсатади. Агар бу курсаткич модел-га "+" ишораси билан кирса, "ресурс излов-

чи" гурухи омили, "-" ишораси билан кирса, "бозор изловчи" омили сифатида катнашади. Охирги курсаткич (иш хаки буйича мамлакат-лараро статистик маълумотлар йуклиги учун ушбу курсаткич реал истеъмол харажатларига алмаштирилди) мамлакатда арзон ишчи кучи мавжудлигини изохлайди. Мазкур курсаткич моделга "+" ишораси билан кирса, "бозор изловчи" гурухи омили, "-" ишораси билан кирса, "ресурс изловчи" омили сифатида катнашади.

"Бозор изловчи" гурух омиллари эса ик-кинчи гурух омилларини ташкил этади. ТуFридан-туFри хорижий инвестициялар ва ушбу омиллар уртасидаги боFлик1ликни куйидаги шартли куринишда ифодалаш мум-кин:

FDI/GDP=Tarif+GDPgrow+ ^

+ Unemp+Royaltypay/GDP

бунда: Tarif - тариф химояси даражаси; GDPgrow - реал ялпи ички махсулотнинг усиш суръати; Unemp - ишсизлик даражаси; Royaltypay/GDP - хорижга туланган роялти ва лицензия туловларининг ялпи ички махсулотга нисбати.

Биринчи курсаткич "бозор изловчи" ТТХИ-нинг (tariff-jumping FDI) тариф химоясини "сакраб утиш" эффекти мавжудлигини тек-ширади. Иккинчи ва учинчи курсаткичлар эса ички бозорнинг усиш суръати ва харид кобилиятини ифодалайди. Роялти ва лицензия туловлари узгарувчиси эса ТТХИни амалга оширишдан кура лицензияларни ички фирмаларга сотиш жозибадорлигини тав-сифлайди. Бу эса агар мамлакат ялпи ички махсулотнинг салмок,ли кисмини хорижга интеллектуал мулкдан фойдаланганлик учун тулов шаклида сарфлаётган булса, ушбу мамлакат ТТХИ учун етарлича жозибадор эмас-лиги эхтимолини курсатади1.

ТТХИларга таъсир курсатувчи кейинги учинчи гурух омиллари "нобозор активла-рини изловчи" омиллар хисобланиб, уларни

1 Долгосрочное прогнозирование социально-экономического и научно-технологического развития России: методология / Белоусов Д.Р., Апокин А.Ю., Сухарева И.О., Фролов А.С. и др. - М.: МАКС Пресс, 2012. -296-с.

куйидагича функционал боFлик1ликда ифода-лаш мумкин:

FDI/GDP=Articlper100ths + + Patentper100ths+HighTech/Ex+ + Royalty-rec/GDP

(в)

бунда:

Аг1мс1рег1001^ - ахолининг хар 100 минг кишига туFри келадиган илмий маколалар сони;

Patentper100ths - ахолининг хар 100 минг кишига туFри келадиган руйхатдан утказилган патентлар сони;

HighTech/Ex - умумий экспорт хажмида юкори технологияли махсулотлар улуши, %да;

Royalty-rec/GDP - хориждан олинган роялти ва лицензия туловларининг ялпи ички махсулотга нисбатан улуши.

ТТХИга таъсир курсатувчи туртинчи гурух омиллари давлат институтлари, транспорт ва алока инфратузилмаси хамда макроиктисодий мухит сифат курсаткичларини акс эттира-ди. Макроиктисодий курсаткичлар ва ТТХИ уртасидаги боFликликни куйидаги шартли куринишда ифодалаш мумкин:

FDI/GDP = CPI+TaxBurden + REER+ + RealInterestRate

(г)

бунда:

CPI - инфляция даражаси;

TaxBurden - солик юки - бюджетга солик тушумларининг ялпи ички махсулотга нисба-ти, компаниялар даромад солик ставкаси;

REER - миллий валютанинг реал эффектив курси индекси;

RealInterestRate - реал фоиз ставкаси.

Инфляция даражаси мамлакатдаги умумий ноаниклик ва мавхумлик холати даражасини акс эттиради ва бу узок муддатли инвестиция лойихалари буйича карорлар кабул килишда кийинчиликлар тугдиради. Реал фоиз ставкаси эса ички корпоратив секторнинг кредит риски даражасини ва бу, уз навбатида, ком-панияларнинг молиявий холатини ифодалай-ди. Молиявий холатнинг ёмонлашуви ТТХИ киришига тускинлик килади. Худди шундай, бизнесга солик юки даражаси хам фойдани камайтириши сабабли кирувчи ТТХИга сал-

бий таъсир курсатиши мумкин. Реал валюта курсининг ТТХИга таъсири турли характерга эга булиши мумкин. Масалан, реал валюта курсининг мустахкамланиши, бир томон-дан, ТТХИни жалб килишга ёрдам берувчи мароиктисодий баркарорликни ифодала-са (айникса, ривожланаётган бозорларда), бошка томондан, ушбу курснинг сустлашуви ички активларни арзонлаштиради ва уларни хорижий инвесторлар томонидан сотиб оли-нишини раFбатлантиради.

Транспорт ва алока инфратузилмаси си-фатини ифодаловчи курсаткичлар ва ТТХИ уртасидаги функционал боFликлик куйидагича куринишга эга булади:

FDI/GDP=Inet+Airfrgh + Railtransp+RD (д) бунда:

Inet - ахолининг 100 кишига нисбатан Ин-тернетдан фойдаланувчилар сони;

Airfrgh - хаводан юк ташиш, млн. т-км;

Railtransp -- темир йул оркали юк ташиш, млн.т. 1000 км;

RD - йулларнинг зичлиги (100 км.кв. куруклик худудида неча км). Ушбу инфра-тузилма курсаткичлари мамлакат ичидаги транспорт, алока имкониятлари ва логистика тармокларининг ривожланганлик даражасини курсатади.

ТТХИга таъсир курсатувчи давлат институтлари сифат курсаткичларини куйидаги шартли куринишда ифодалаш мумкин:

FDI/GDP = Startbus + RoL + + Polstab+Corrup

(е)

бунда:

- Startbus бизнес - очишга сарфланадиган вакт (кун);

- RoL - конун устуворлиги индекси;

- Polstab - сиёсий баркарорлик индекси;

- Corrup - коррупция индекси.

Давлат институтлари сифатининг ёмонла-шувчи ТТХИни жалб килишга салбий таъсир курсатади. Чунки у ноаниклик даражасини орттиради (сиёсий баркарорлик курсаткичи) ва трансакция харажатларининг ошишига

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 1

олиб келади (бизнес очиш учун енгиллик, коррупция курсаткичлари).

Энди ТТХИларнинг иктисодий усишга таъ-сирларини тахлил этувчи оддий регрессия тенгликлари мажмуини такдим этамиз. Бу тахлиллар макроиктисодий, саноат (тармок) ёки фирма даражасида бир ёки бир неча мам-лакатлар гурухига йиллик, чорак ёки ойлик муддатли маълумотлар асосида усиш, улуш ёки даража курсаткичлари буйича амалга оширилиши мумкин.

ТТХИларнинг иктисодий усишга таъси-ри. ТТХИлар таъсирини бахолашда энг куп кулланиладиган иктисодий курсаткичлардан бири - бу иктисодий усишдир. Эконометрик тенгламани шакллантириш мавжуд наза-рий моделлардан фойдаланган холда амалга оширилади. Келинг, тадкикот максадини куйидаги савол билан ифодаласак: усишга таъсир этувчи анъанавий узгарувчилар (курсаткичлар) мавжудлиги шароитида ТТХИларнинг иктисодий усишга таъсири кандай? Бунда агар биз ТТХИлар таъсирига мамлакат-лар гурухи нуктаи назардан ёндашсак, таби-ий ва инсон капитали омилларини уз ичига олувчи Солоу ва Кобб-Дуглас иктисодий усиш моделларига мурожаат киламиз.1 Ушбу моделларда ишлаб чикариш куйидагича ифо-даланади:

1 ] (1) а>0,р>0,а+р< 1,

бунда:

- Y - ишлаб чикариш хажми;

- К - табиий капитал;

- Н - инсон капитали;

- А - мех,нат унумдорлиги;

- L - мех,нат.

Агар k=K/AL , h = H/AL ва y=Y/AL булса, (1) тенгламадан

у = ка^ (2)

хосил булади. (2) тенгликни логарифмлаш натижасида куйидаги натижага эришамиз:

1пу=а1пк+р1п11. (3)

1 Romer ,D. (1996), Advanced Macroeconomics. McGraw-Hill, 1996.

Ишлаб чикариш жараёнида шартли конвергенция назарияси шартлари остида ва мамлакатлар гурухи доирасида тадкик эти-лаётган масалаларнинг эмпирик тахлилига эхтиёжни хисобга олиб, Барро (1991)2, Левин ва Ренелт (1992)3, Барро ва Салаи Мартин (1995)4 хамда Сакс ва Ворнер (2001)лар5 тадкикотлари асосида куйидаги тенглик ке-либ чикади:

Ут/Уо=Р[Уо5кД] (4)

Бу ерда бир мех,нат бирлигига нисбатан ишлаб чикариш хажмининг усиши илк давр-даги бирлик мехнат ишлаб чикариш хажми, к ва h курсаткичларнинг F функцияси билан ифодаланади. Шумпетер (1912, 1939) Fояларига асосланган Монинг (2001) изохига кура, юкоридаги тенгликдаги боFликлик, узок муддатда, иктисодий тараккиётга 2 хил асосий таъсирни ифодалайди. Биринчиси - капитал ва мехнат омиллари (К ва AL узгарувчилар)га боFл и к булган усиш компоненти булса, иккин-чиси - ижтимоий ва технологик узгаришлар келтириб чикарадиган унумдорлик омиллари (ва Н курсаткичлари)га боFлик ривожланиш компонентидир. Тадкикотимиз максади ТТХИ ва иктисодий усиш уртасидаги боFликликни тахлил килиш эканлигини хисобга олиб асосий усиш функциясини ифодаловчи (4) тенгликни мамлакатга ТТХИнинг кириш курсаткичини билдирувчи f узгарувчини кушиб, куйидагича янгидан ифодалаш мумкин:

Ут/Уо=Р[Уо>к,11,Ч (5)

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

(5) тенгликни тажрибавий текширишга мослаш учун куйидагича логарифмик шаклда ифодалаймиз:

Нут /у0) =а1пУо+Р1пк ^^ (б)

2 Barro, R. (1991), Economic Growth in a Cross-Section of Countries. Quarterly Journal of Economics 106, 407-443.

3 Levine, R. and D. Renelt (1992), A Sensitivity Analysis of Cross-Country Growth Regressions. American Economic Review 82 (4), 942-63.

4 Barro, R. and X. Sala-i-Martin (1995), Economic Growth. McGraw-Hill, New York.

5 Sachs, J. D. and Warner, A. M. (2001), Natural Resources and Economic Development: The curse of natural resources.

European Economic Review 45, 827-38.

Маълумотлардан фойдаланишга келсак, жон бошига тyFри келувчи ЯИМнинг истеъ-мол харидлари паритети (ИХП) буйича реал киймати курсаткичларининг уртача йил-лик усиши у натурал логарифми иктисодий усиш учун фойдаланилади. учун тах,лилнинг бошланFич йилидаги жон бошига тyFри келувчи ЯИМнинг ИХП буйича реал киймати ишлатилади. к индикатори учун эса жон бошига тyFри келувчи тах,лил муддатидаги уртача ЯИМнинг реал кийматидаги инвестиция улуши асос булади. Мамлакатнинг интеллектуал салох,иятини курсатувчи урта-махсус билим юрти ёки олий укув муассасалари-ни битириш коеффициенти тах,лил даврида-ги уртача киймати h индикатори билан ифо-даланади. Них,оят, f индикатори ТТХИларнинг жон бошига тyFри келувчи ЯИМнинг реал кийматидаги улушининг тегишли даврдаги уртача киймати билан х,исобланади. Бу ерда ТТХИ х,ажми сифатида унинг окимлари ёки зах,ираси ишлатилиши мумкин ва бунда у ёки бу курсаткичнинг танланиши тах,лил натижа-сига бир хил таъсир курсатмайди. Шунинг учун танлов алох,ида эътибор билан амалга оширилиши керак.

Энди эса Узбекистон иктисодиётига жалб килинаётган ТТХИга таъсир курсатувчи макроиктисодий омилларни эконометрик тах,лил килиб курсак.1 Бизга маълумки, классик чизикли куп омилли регрессия фор-муласидан келиб чикиб, ТТХИ кирувчи окимларини эконометрик тах,лил килиш мо-делини куйидагича ифодаласа булади:

d(log(fdi)) = a1*d(log(gdp))+a2*d(log(lp)) +

+a3*d(log(gerd)) +a4*d(log(se))+a5*d(log(w))

бунда:

- fdi - жалб килинган тyFридан-тyFри хо-рижий инвестициялар х,ажми;

- gdp - ялпи ички мах,сулот х,ажми;

- 1р - мех,нат унумдорлиги даражаси;

1 Отчет о научно-исследовательской работе проекта "Совершенствование механизмов и инструментов реализации инвестиционной политики, направленной на обеспечение устойчиво высоких темпов экономического роста на среднесрочный и долгосрочный периоды". - Т.: ИПМИ, 2013.

- gerd -- умумий инвестициялар хажмида инновацияларга киритилган кисмининг улуши;

- se - давлат секторида бандлар улуши; w - уртача ойлик иш хаки.

Ушбу модел энг кичик квадратлар усули-да (Least squares) хисобланди ва унга МА(2) ва AR(1 ) авторегрессия компонентлари кушилди. Тегишли хисоблашлардан сунг регрессия тенгламаси куйидагича куриниш касб этади:

d(log(fdi))=0f53d(log(gdpC-3))) + + 1,76d(log(gdp))+0,69d(log(lp(-2))) + + +5,52d(log(se))-1,30d(log(gerd_sa(-4))) + +0,50d(log(w_sa(-2)))+[ar(1) =-0,59, ma(2)=-0,31]

Мазкур регрессия тенгламасига кура, ТТХИга (d(log(fdi))) энг куп таъсир киладиган омиллар давлат секторида бандлар улуши d(log(se)) ва ялпи ички махсулот хажми d(log(gdp)) курсаткичлари хисобланади. Чун-ки улар энг юкори коеффициентга (мос ра-вишда, 5,52 ва 1,76) эга булди. Бу эса мамлака-тимизга жалб килинаётган ТТХИга давлатнинг иктисодиётга аралашуви даражаси, ялпи ички махсулот хажми ва унинг баркарор усиши энг катта таъсир курсатади. Ялпи ички махсулотнинг 1%га ошиши ТТХИнинг 2,29%га усишига олиб келади (0,53% ЯИМнинг 3 чо-рак аввалги усиши ва 1,76% жорий усиши хисобига). Мехнат унумдорлигининг 1% га ошиши эса ТТХИнинг 0,69%га ошишига олиб келади.

Хорижий инвестицияларни миллий иктисодиётимизга фаол жалб килиш, улардан самарали фойдаланиш ва инвестиция сиёса-ти буйича аник ислохотлар йуналишларини белгилаб беришда уларга таъсир килувчи омилларни иктисодиётимизнинг узига хос хусусиятларидан келиб чикиб эконометрик тахлил килиш услубларини ишлаб чикиш ва такомиллаштириш мухим илмий ва ама-лий ахамият касб этади. Юкорида таклиф этилган ТТХИни жалб килиш омилларини тахлил килувчи моделларни амалий эмпирика тадкикотларида фойдаланиш мам-лакатимизга жалб килинаётган ТТХИнинг кайси турга мансублиги ва уларни фаол жалб килишда кайси омилларга биринчи

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 1

даражали эътиборни каратиш кераклиги буйича хулосалар чикариш имкониятини бе-ради. Юкоридаги ТТХИ ва иктисодий усиш уртасидаги боFликликни ифодаловчи модел эса нафакат куп мамлакатлар буйича, балки алохида битта мамлакат микёсида хам ушбу боFликликни умумий тахлил килиш имкониятини яратади. Мазкур модел эса иктисодий

усишни таъминлашда ТТХИдан фойдаланиш самарадорлигини бахолаш имконини бе-ради. Шундай экан, ушбу эконометрик мо-делларни янада такомиллаштириш ва ундан иктисодий тахлилларда фойдаланиш кейинги утказиладиган иктисодий тадкикотларнинг устувор вазифаси булиб колади.

Адабиётлар:

1. Каримов И.А. Бош максадимиз - кенг куламли ислохотлар ва модернизация йулини катъият билан давом эттириш: 2012 йилда мамлакатимизни ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари хамда 2013 йилга мулжалланган иктисодий да-стурнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг мажлисидаги маъруза. - Т.: "Узбекистон", 2013. -27-б.

2. Отчет о научно-исследовательской работе проекта "Совершенствование механизмов и инструментов реализации инвестиционной политики, направленной на обеспечение устойчиво высоких темпов экономического роста на среднесрочный и долгосрочный периоды". - Т.: ИПМИ, 2013.

3. Информационно-аналитический обзор «Основные тенденции развития инвестиционных процессов в Республике Узбекистан в 2005-2012 годах». - Т.: ИПМИ, 2013.

4. Franco C., Rentocchini F., Marzetti G. (2008) Why do firms invest abroad? An analysis of the motives underlying Foreign Direct Investments. Universita Studi di Trento Discussion Paper №17.

5. Долгосрочное прогнозирование социально-экономического и научно-технологического развития России: методология. / Белоусов Д.Р., Апокин А.Ю., Сухарева И.О., Фролов А.С. и др. - М.: МАКС Пресс, 2012. -296-с.

6. Blonigen B. (2005) A review of the empirical literature on FDI determinants//Atlantic Economic Journal, v.33 (4,Dec), P. 383-403.

7. Chakrabarti A. (2001) The determinants of Foreign Direct Investment: Sensitivity Analyses of Cross-Country Regressions// Kyklos, Wiley Blackwell, vol.54(1). Р. 89-113.

8. Lim E. (2001) Determinants of and the Relation Between Foreign Direct Investment and Growth: A summary of Recent Literature, IMF Working Paper No.175.

9. Dunning J. (1977). Trade, Location of Economic Activity and the Multinational Enterprise: a search for an eclectic approach. London, Macmillan.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.