Научная статья на тему 'Иқтисодиётни модернизация қилиш жараёнларининг миллий ҳисоблар тизимига таъсири'

Иқтисодиётни модернизация қилиш жараёнларининг миллий ҳисоблар тизимига таъсири Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
378
41
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
МИЛЛИЙ ҳИСОБЛАР ТИЗИМИ (МҲТ) / МОДЕРНИЗАЦИЯ / MODERNIZATION / ДИВЕРСИФИКАЦИЯ / DIVERSIFICATION / МҲТ АНДОЗАЛАРИ / СИСТЕМА НАЦИОНАЛЬНЫХ СЧЕТОВ (СНС) / SYSTEM OF NATIONAL ACCOUNTS / СТАНДАРТЫ СНС

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Мамбетжанов Қаҳрамон Қурбандурдиевич

Мақолада иқтисодиётни модернизация қилиш жараёнларининг миллий ҳисоблар тизимига таъсири, диверсификация даражалари ва иқтисодий ўсиш мезонлари таҳлил қилинган ҳамда шу асосда илмий таклиф ва амалий тавсиялар берилган.В статье проанализированы влияние процессов модернизации экономики на систему национальных счетов, уровень диверсификации и критерии экономического роста, а также на основе этого разработаны научные предложения и практические рекомендации.There is provided in the article influence of the economy modernization processes to the system of national accounts. It is analysed the level of diversification and criteria of economic growth, as well on the basis of this research there are developed proposals and practical recommendations.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Иқтисодиётни модернизация қилиш жараёнларининг миллий ҳисоблар тизимига таъсири»

Мамбетжанов К.К.,

Мирзо УлуFбек номидаги Узбекистон Миллий университети «Ик,тисодиёт» факультети «Ик,тисодиёт назарияси» кафедраси доценти, иктисод фанлари номзоди

ИКТИСОДИЕТНИ МОДЕРНИЗАЦИЯ КИЛИШ ЖАРАЁНЛАРИНИНГ МИЛЛИЙ ЩОБЛАР ТИЗИМИГА ТАЪСИРИ

МАМБЕТЖАНОВ Ц.Ц. ИЦТИСОДИЁТНИ МОДЕРНИЗАЦИЯ ЦИЛИШ ЖАРАЁНЛАРИНИНГ МИЛЛИЙ ЦИСОБЛАР ТИЗИМИГА ТАЪСИРИ

Мак,олада ик,тисодиётни модернизация к,илиш жараёнларининг миллий х,исоблар ти-зимига таъсири, диверсификация даражалари ва ик,тисодий усиш мезонлари тах,лил килинган х,амда шу асосда илмий таклиф ва амалий тавсиялар берилган.

Таянч иборалар: миллий х,исоблар тизими (МХ.Т), модернизация, диверсификация, МХ.Т андозалари.

МАМБЕТЖАНОВ К.К. ВЛИЯНИЕ ПРОЦЕССОВ МОДЕРНИЗАЦИИ ЭКОНОМИКИ НА СИСТЕМЫ НАЦИОНАЛЬНЫХ СЧЕТОВ

В статье проанализированы влияние процессов модернизации экономики на систему национальных счетов, уровень диверсификации и критерии экономического роста, а также на основе этого разработаны научные предложения и практические рекомендации.

Ключевые слова: система национальных счетов (СНС), модернизация, диверсификация, стандарты СНС.

MAMBETJANOV K.K. IMPACT OF PROCESSES OF ECONOMIC MODERNIZATION TO THE SYSTEMS OF NATIONAL ACCOUNTS

There is provided in the article influence of the economy modernization processes to the system of national accounts. It is analysed the level of diversification and criteria of economic growth, as well on the basis of this research there are developed proposals and practical recommendations.

Keywords: system of national accounts (SNA), modernization, diversification, the SNA standards.

Мамлакатимизда ицтисодиётни модернизация цилиш ва диверсификациялаш жараёнларининг кучайиши амалиётда цулланилиб келинаётган миллий цисоблар тизими (М%Т)ни цалцаро андозаларга мослаштирган цолда такомиллашти-ришни талаб цилади.

Бу хусусда, биринчи Президентимиз Ислом Каримов «Илмий асосланган, бозор иктисодиётининг асосий тамойилларига жавоб берадиган, миллий х,исоблар тизи-мини тузишни таъминлайдиган х,амда халкаро статистика андозаларига мувофик булган ягона статистика методологияси ва курсаткичлар тизимини ишлаб чикиб, татбик этиш асосий вазифалардан бири-дир»1, деб таъкидлаган эди.

Шундай экан, иктисодиётни модерниза-циялаш ва диверсификация килиш жараёнларининг кай даражада амалга оширилаёт-ганлигини урганиш, тах,лил килиш ва муай-ян мезонларни ишлаб чикиш долзарб ма-салалардан бири х,исобланади. Лекин акса-рият х,олатларда модернизация тушунчаси-га жуда тор маънода ёндашилади. Вах,о-ланки, бу хусусда, биринчи Президентимиз Ислом Каримовнинг «Минг афсуски, биз модернизация деганда, купинча саноат тармокларини модернизация килишни ту-шунишга урганиб колганмиз»2, деган фикри ушбу тушунчанинг накадар кенг камровли эканлигидан далолат беради. Колаверса, х,озирги кунда республикамизда иктисодиётни модернизациялаш жараёнларининг х,исоб-китоб килиниши ва шу билан боFлик булган мезонларнинг ишлаб чикилиши, уларнинг объектив иктисодий конунлар асосида узаро таъсирининг илмий тадкик

1 Узбекистон Республикаси Президентининг 2002 йил 24 декабрдаги «Узбекистон Республикаси Макроиктисодиёт ва статистика вазирлигини кайта ташкил этиш туFрисида»ги ПФ-3183-сон фармони. // «Халк сузи» газетаси, 2002 йил 26 декабрь.

2 Каримов И.А. Барча режа ва дастурларимиз Ватанимиз тараккиётини юксалтириш, халкимиз фаровонлигини оширишга хизмат килади. - Т.: «Узбекистон», 2011. -16-б.

килиниши энг долзарб муаммолардан бири саналади.

Миллий иктисодиётнинг модернизация килиниши унинг тармок ва сох,аларига бе-восита таъсир килади. Унинг таъсири куйи-даги йуналишларда амалга ошиши мумкин:

1. Модернизациялаш туфайли иктисо-диётда мутлако янги ишлаб чикариш ёки тармокнинг пайдо булиши.

2. Саноат тармокларида диверсифика-циянинг кучайиши.

3. Саноат тармокларининг техник ва тех-нологик жих,атдан кайта куролланиши.

4. Тармок ишлаб чикаришига янги замо-навий техника ва технологияларни жорий этиш х,исобига ундаги ишлаб чикариш кувватларининг кенгайиши.

5. Тармок ёки сох,а ишлаб чикаришининг техник жих,атдан такомиллаштирилиши на-тижасида ундаги мех,нат сиFимининг кис-кариши.

6. Тармок ишлаб чикаришида умуман янги йуналиш ва мазмундаги технология-ларнинг пайдо булиши натижасида эски ишлаб чикаришнинг кискариши ёки умуман бардам топиши ва х,.к.

Модернизация жараёни нафакат икти-содиёт, давлат курилиши ва бошкаруви, суд-^укук тизими, оммавий ахборот воси-талари, ташки сиёсат сох,аларига, балки миллий х,исоблар тизимига х,ам бевосита алокадор х,исобланади. Чунки модернизация жараёнлари турли шароитларда миллий х,исоблар тизимига (МХ.Т) турлича таъсир килиши мумкин. Уларнинг узаро таъси-рини 1-жадвал оркали ифодалаш мумкин.

1-жадвал маълумотларидан куринадики, иктисодиётни модернизациялаш жараёнлари МХ,Тни такомиллаштиришни х,озирги

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 9

1-жадвал. Ик,тисодиётни модернизациялаш жараёнларининг М^Тга таъсири1

Модернизациялаш натижасидаги узгаришлар Узгаришларнинг МХТга таъсири

Иктисодиётда мутлако янги ишлаб чикариш (хизмат курсатиш) ёки тармокнинг пайдо булиши МХТнинг негизи булган иктисодий фаолият турларини таснифлаш (ОКЭД)нинг янги андозасини яратишга зарурият тутдиради

Иктисодиётнинг тармок ва сох,аларида товар ва хизматлар диверсификациясининг кучайиши МХТ тамойиллари асосида диверсификациялашув даражасини х,исоблашни такозо килади

Саноат тармокларининг асосий капитал учун инвестиция киритиши ва техник-технологик жих,атдан кайта куролланиши Иктисодиётнинг барча тармок ва сох,аларида жалб килинган техника ва технологияларнинг янгиланиш коэффициентларини х,исоблаш жараёнларини такомиллаштиришни талаб килади

Янги тармокларнинг пайдо булиши х,исобига эски ишлаб чикаришнинг кискариши ёки умуман барх,ам топиши МХТнинг негизи булган тармоклараро баланс жадвалининг таркибий кисмларини кайта ишлашни талаб килади

куннинг энг долзарб масалаларидан бирига айлантириб куймокда.

Иктисодиётни модернизациялаш жара-ёнлари саноат тармокларида диверсифика-циянинг кучайишига олиб келади. Фикри-мизча, мамлакатимизда диверсификация даражасини х,исоблаш ишларини амалиётга киритиш иктисодий х,одиса ва жараёнлар-нинг узгариш тенденцияларини урганишда, саноатнинг тармок ва сох,алари уртасидаги мутаносиблик х,амда мувозанатликни тах,-лил килишда, истикболдаги вазифаларни белгилашда жуда катта ах,амиятга эга. Шу-нинг учун диверсификация даражасини бир катор курсаткичлар тизими оркали х,ар томонлама бах,олаш максадга мувофикдир. Ушбу курсаткичлар тизими куйидагилардан иборат:

1. ЯИМ таркибида кушилган киймат улу-шини ифодаловчи курсаткич. Ушбу кур-саткич яхлит иктисодиёт ва унинг тармок-ларида яратилган кушилган кийматнинг ЯИМга нисбати оркали аникланади:

К.К.у = (!КК/ЯИМ)*100 (1)2

Бу ерда: КД.у - ялпи мах,сулот таркибида кушилган киймат улуши;

1 Ушбу жадвал муаллиф томонидан ишлаб чикилган.

2 Ушбу формула муаллиф томонидан ишлаб чикилди.

£КК - тармоклар буйича кушилган кийматлар йиFиндиси;

ЯИМ - ялпи ички мах,сулот.

ЯИМ таркибида кушилган кийматнинг улуши канчалик юкори булса, модернизация даражаси х,ам шунчалик юкори булади ёки аксинча.

Бу хусусда Ислом Каримовнинг «Хисоб-китоблар шуни курсатмокдаки, юкори кушимча кийматга эга булган мах,сулотлар ишлаб чикариш натижасида 2030 йилда, янги турдаги товарлар тайёрлашни узлаш-тириш асосида нефть-газ-кимё сох,асида мах,сулот ишлаб чикариш х,ажми 3,2 баро-бар, рангли металл мах,сулотлари 2,2 марта, кора металлдан тайёрланадиган буюмлар 2,3 карра, кимё саноати мах,сулотлари, жумладан, минерал уFитлар 3,2 баробар купайиши мумкин. Замонавий технология-лар асосида пахта толасини ва мева-сабзавот мах,сулотларини чукур кайта иш-лаш ташки ва ички бозорда талаб юкори булган тайёр, экологик тоза тукимачилик ва енгил саноат мах,сулотлари ишлаб чикариш х,ажмини 2030 йилда 5,6 марта, мева-сабзавот мах,сулотларини кайта иш-лаш х,ажмини эса 5,7 карра ошириш имко-нини беради», деган фикрлари мамлакатимизда модернизациялаш жараёнларининг

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 9

канчалик даражада жадаллик билан олиб борилаётганлигининг яккол далилидир1.

Саноат тармокларидаги диверсифика-циялашув даражасининг маълум мезонлар асосида бахоланиши истикболдаги вазифа-ларни белгилаб олишда мухим ахамиятга эга. Унинг даражасини куйидаги мезонлар асосида гурухларга булиш максадга муво-фик хисобланади:

- диверсификациянинг паст даражаси (20 фоиздан паст);

- диверсификациянинг муътадил даражаси (20 фоиздан 50 фоизгача);

- диверсификациянинг уртача даражаси (50 фоиздан 60 фоизгача);

- диверсификациянинг юкори даражаси (60 фоиздан юкори).

2. Диверсификация даражасининг ке-йинги курсаткичи - ЯИМ таркибида янги турдаги товар ва хизматларнинг улушидир. Янги турдаги товар ва хизматлар корхона-лар томонидан илгари ишлаб чикарилмаган, модернизациялаш натижасида яратилган махсулотлардир.

ЯИМ таркибида янги турдаги товар ва хизматларнинг улуши куйидаги формула оркали хисобланади:

ЯТХУ = (ЯТХК/ЯИМ)*100 (2)2

Бу ерда: ЯТХУ - ЯИМ таркибида янги турдаги товар ва хизматларнинг улуши; ЯТХК -

1 Каримов И.А. Бош максадимиз - мавжуд ки-йинчиликларга карамасдан, олиб бораётган ислохотларни, иктисодиётимизда таркибий узга-ришларни изчил давом эттириш, хусусий мулкчилик, кичик бизнес ва тадбиркорликка янада кенг йул очиб бериш хисобидан олдинга юришдир. / Узбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг мамлакатимизни 2015 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2016 йилга мулжалланган иктисодий дастур-нинг энг мухим устувор йуналишларига баFиш-ланган Вазирлар Махкамаси мажлисидаги маъ-рузаси. // «Халк сузи» газетаси, 2016 йил 16 январь.

2 Ушбу формула муаллиф томонидан ишлаб чикилди.

янги турдаги махсулот киймати; ЯИМ - ялпи ички махсулот.

ЯИМ таркибида янги турдаги товар ва хизматларнинг улуши уларнинг даражаси буйича куйидаги мезонлар асосида гурух,-ланиши максадга мувофикдир:

- паст даража (15 фоиздан паст);

- муътадил даража (15 фоиздан 20 фо-изгача);

- уртача даража (20 фоиздан 30 фоизга-ча);

- юкори даража (30 фоиздан юкори).

Иктисодиётни модернизациялаш жара-

ёнлари натижасида саноат тармокларининг асосий капитал учун инвестиция киритиши ва техник-технологик жихатдан кайта куролланиши янада жадаллашади.

Корхоналарни техник-технологик жихатдан кайта куроллантириш ва модернизация-лашга киритилган инвестициялар даражаси куйидаги мезонлар асосида гурухларга булинади:

- паст даража (4 фоиздан паст);

- муътадил даража (4 фоиздан 10 фоиз-гача);

- уртача даража (10 фоиздан 15 фоизгача);

- юкори даража (15 фоиздан юкори).

Шу уринда, таъкидлаш жоизки, мамлака-

тимиз иктисодиётини таркибий узгартириш, тармокларни модернизация килиш, техник ва технологик янгилашга доир лойихаларни амалга ошириш учун инвестицияларни жалб килиш борасида бажарилаётган иш-лар алохида эътиборга лойик.

2015 йилда ана шу максадларга барча молиялаштириш манбалари хисобидан 15 миллиард 800 миллион АКШ доллари микдорида инвестициялар жалб этилди ва узлаштирилди. Бу 2014 йилга нисбатан 9,5 фоиз куп демакдир. Жами инвестициялар-нинг 3 миллиард 300 миллион доллардан зиёди ёки 21 фоиздан ортиFи хорижий ин-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 9

вестициялар булиб, шунинг 73 фоизи т^ридан-т^ри чет эл инвестицияларидир. Инвестицияларнинг 67,1 фоизи янги ишлаб чикариш кувватларини барпо этишга йуналтирилди. Бу эса 2015 йилда умумий киймати 7 миллиард 400 миллион доллар булган 158 та йирик ишлаб чикариш объекти курилишини якунлаш ва фойдаланишга топшириш имконини берди. Масалан, Тош-кент иссиклик электр станциясида 370 мегаватт кувватга эга булган буF-газ курилма-си барпо этилди, Чорвок ГЭСи гидрогене-раторлари модернизация килинди, K^f^ рот сода заводида кальцийлаштирилган сода ишлаб чикариш кенгайтирилди, «Самаркандкимё» акциядорлик жамиятида 240 минг тонна кувватга эга булган мурак-каб таркибли янги уFитлар ишлаб чикариш корхонаси ишга туширилди. Шунингдек, «Мотор заводи» акциядорлик жамиятининг фаолият курсатмаётган ишлаб чикариш майдонларида трактор тиркамалари, жум-ладан, катта хажмли тиркамалар, маиший техника учун таркибий кисмлар ва бошка махсулотлар ишлаб чикариш ташкил этилди.

Ана шундай мухим объектлар хакида га-пирганда, жанубий кореялик инвестор ва мутахассислар билан хамкорликда СурFил кони негизида барпо этилган Устюрт газ-кимё мажмуасини алохида таъкидлаб утиш мумкин. Умумий киймати 4 миллиард дол-лардан ошадиган ушбу мажмуа дунёдаги энг замонавий, юкори технологиялар асо-сида ишлайдиган йирик корхоналардан бири булди. Мажмуанинг ишга туширили-ши йилига 83 минг тонна ноёб полипропилен махсулотини ишлаб чикариш имконини беради. Холбуки, бу махсулот илгари мамлакатимизга четдан, катта валюта хисо-бига олиб келинар эди. Айни вактда мазкур корхона полиэтилен ишлаб чикариш хаж-мини 3,1 баробар купайтириш, мингдан зиёд юкори малакали мутахассисларни иш

билан таъминлаш учун имконият яратиши билан улкан ахамиятга эгадир1.

Бундан куринадики, бугунги кунда жахон иктисодиётида бекарорлик хукм сураётган бир шароитда Узбекистон улкан хорижий инвестициялар йуналтирилаётган мамла-катлар гурухидан жой олмокда. Бунда, ал-батта, мамлакатимизда олиб борилаётган стратегик максадларни кузлаган инвести-цион дастурлар ва таркибий узгаришларни изчил амалга оширишда кулай инвестиция мухитининг яратилгани асосий омил бул-мокда. Бу хукуматимиз томонидан мамла-катни модернизация килиш ва иктисодиётни диверсификация килиш жараёнининг туFри ва аник олиб борилаётгани натижа-сидир.

ЯИМ реал хажмининг усиши миллий иктисодиётнинг ривожланишини умумлаш-тирган холда акс эттирувчи, ахолининг усиб ва узгариб бораётган эхтиёжлари, турмуш сифатини яхшилаш кобилиятини ифодалов-чи мухим макроиктисодий курсаткич хи-собланади. Шунинг учун иктисодий усишни унинг мезонлари буйича турларга ажратиб урганиш мухим ахамиятга эга.

Мамлакатимизда иктисодий усиш мезон-ларини аниклаш буйича катор тадбирлар ишлаб чикилди2. Унга кура, иктисодий усишни унинг мезонлари буйича куйидаги турларга булиш мумкин:

1 Каримов И.А. Бош максадимиз - мавжуд кийинчиликларга карамасдан, олиб бораётган ислохотларни, иктисодиётимизда таркибий узгаришларни изчил давом эттириш, хусусий мулкчилик, кичик бизнес ва тадбиркорликка янада кенг йул очиб бериш хисобидан олдинга юришдир. / Узбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг мамлакатимизни 2015 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2016 йилга мулжалланган иктисодий дастур-нинг энг мухим устувор йуналишларига баFиш-ланган Вазирлар Махкамаси мажлисидаги маъру-заси. // «Халк сузи» газетаси, 2016 йил 16 январь.

2 Узбекистон Республикаси Президентининг 2011 йил 7 январдаги «2011-2015 йилларда Узбекистонда иктисодий ислохотларни янада чукурлаштириш чоралари туFрисида»ги ПП-1464 сон карори.

2-жадвал. Иктисодиётнинг асосий тармокларидаги усиш суръатлари (фоизда)1

Курсаткичлар Йиллар

2000 2005 2010 2015

ЯИМ 103,8 107,0 109,0 108,0

Саноат махсулоти 105,9 107,3 108,3 108,0

К,ишлок хужалиги 103,1 106,2 106,8 107,0

Чакана савдо айланмаси 107,6 105,1 114,7 115,0

Хизмат курсатиш 115,7 116,3 113,4 110,8

1. Секинлашган иктисодий усиш (2 фоиз-дан паст).

2. Муътадил иктисодий усиш (2-4 фоиз).

3. Уртача иктисодий усиш (4-6 фоиз).

4. Баркарор иктисодий усиш (6 фоиздан юкори).

Шу уринда таъкидлаш лозимки, мамла-катимизда 2005 йилдан кейинги даврларда баркарор иктисодий усишга эришилмокда.

2-жадвал маълумотларидан куринадики, Узбекистоннинг иктисодий тараккиётини 2000 йилдан кейинги даврларда иккита боскичга булиш мумкин: биринчи боскич -2000-2004 йиллардаги уртача иктисодий усишга (ЯИМ 4-4,5 фоиз) эришилган давр;

иккинчи боскич - 2005 йилдан кейинги баркарор иктисодий усиш даври (камида 7 фоиз). Жах,он молиявий-иктисодий инки-рози шароитида республикамизда бундай ижобий натижаларнинг кулга киритилиши пухта уйланган, экспортга йуналтирилган ташки иктисодий сиёсатнинг туFри олиб борилиши, иктисодиётнинг реал сектори тармокларида чукур таркибий узгаришлар-нинг изчиллигини таъминлаётган, хар то-монлама кулай булган инвестицион мухит-нинг яратилиши, окилона бюджет-солик сиёсати каби катор чора-тадбирларнинг амалга оширилиши натижасидир.

Адабиётлар:

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2002 йил 24 декабрдаги «Узбекистон Республикаси Макроиктисодиёт ва статистика вазирлигини кайта ташкил этиш туFрисида»ги ПФ-3183-сон фармони. // «Халк сузи» газетаси, 2002 йил 26 декабрь.

2. Каримов И.А. Бош максадимиз - мавжуд кийинчиликларга карамасдан, олиб бораётган ислохотларни, иктисодиётимизда таркибий узгаришларни изчил давом эт-тириш, хусусий мулкчилик, кичик бизнес ва тадбиркорликка янада кенг йул очиб бе-риш хисобидан олдинга юришдир. / Узбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг мамлакатимизни 2015 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2016 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Махкамаси мажлисидаги маърузаси. // «Халк сузи» газетаси, 2016 йил 16 январь.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

3. Каримов И.А Барча режа ва дастурларимиз Ватанимиз тараккиётини юксалти-риш, халкимиз фаровонлигини оширишга хизмат килади. - Т.: «Узбекистон», 2011. -16-б.

1 Узбекистон Республикаси давлат статистика кумитаси маълумотлари асосида муаллиф томонидан ишлаб чикилди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.