Научная статья на тему 'ТЎҒРИ ТАНЛОВ ИЖОД МУҚАДДИМАСИ'

ТЎҒРИ ТАНЛОВ ИЖОД МУҚАДДИМАСИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
21
7
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
танлов / малака / техника / берилган шарт-шароит / мантиқ / изчиллик / муҳит / мазмун / роль / олий мақсад / диққат объекти

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Ш.Муҳаммадиев, О.Қудратов

Мазкур мақола узоқ йиллик педагогик фаолият ва профессионал тажрибадан олинган хулосалар маҳсулидир. Унда берилган кўрсатмалар талабаларнинг, аввало, комил инсон -ижодкор шахс бўлиб камол топишларига, ижодий жараёнда назарий ва амалий кўникмалар асосида шаклланишларига, бадиий дид ва савияларини оширишларига, актёрлик маҳорати элементларини мукаммал ўзлаштиришларига, мантиқ ва изчиллик, уйғунлик ва гўзаллик тушунчаларини мустаҳкамлашларига ва келажакда актёрлик маҳорати сабоқларидан олган билимларини нафақат театрда, шунинг баробарида, санъатнинг бошқа турларидаги фаолиятларида ҳам қўллашларига, ўз маҳоратларини чархлашларига хизмат қилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТЎҒРИ ТАНЛОВ ИЖОД МУҚАДДИМАСИ»

"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal / ISSN 2181-063X Volume 4 Issue 1 / February 2023

TYFPH TAH.HOB - H^O^ MYKA^HMACH

Ш.Мухаммадиев ОДудратов

Узбекистон давлат санъат ва маданият институти

Аннотация: Мазкур макола узок йиллик педагогик фаолият ва профессионал тажрибадан олинган хулосалар махсулидир. Унда берилган курсатмалар талабаларнинг, аввало, комил инсон -ижодкор шахс булиб камол топишларига, ижодий жараёнда назарий ва амалий куникмалар асосида шаклланишларига, бадиий дид ва савияларини оширишларига, актёрлик махорати элементларини мукаммал узлаштиришларига, мантик ва изчиллик, уйгунлик ва гузаллик тушунчаларини мустахкамлашларига ва келажакда актёрлик махорати сабокларидан олган билимларини нафакат театрда, шунинг баробарида, санъатнинг бошка турларидаги фаолиятларида хам куллашларига, уз махоратларини чархлашларига хизмат килади.

Калит сузлар: танлов, малака, техника, берилган шарт-шароит, мантик, изчиллик, мухит, мазмун, роль, олий максад, диккат объекти

THE RIGHT CHOICE IS AN INTRODUCTION TO CREATIVITY

Sh.Muhammadiev O.Kudratov

Uzbekistan State Institute of Arts and Culture

Abstract: This article is a product of long-term pedagogical activity and conclusions from professional experience. The instructions given in it help the students, first of all, to develop into perfect human beings - creative individuals, to be formed on the basis of theoretical and practical skills in the creative process, to increase their artistic taste and level, to perfectly master the elements of acting skills, to strengthen the concepts of logic and consistency, harmony and beauty, and to develop acting skills in the future. it serves to sharpen their skills and apply the knowledge gained from the lessons not only in the theater, but also in other types of art.

Keywords: choice, competence, technique, given conditions, logic, consistency, environment, content, role, higher purpose, object of attention

Х,ар бир касб маълум бир хажмдаги билимни, куникма ва малакани талаб этади. Буларсиз танланган сохада узимизни мутахассис деб аташимиз мумкин

ГГлЦ^^Ш! 796 http://oac.dsmi-qf.uz

эмас. Бадиий ижод сохасида, инчунун. Санъатнинг танланган сохаси асосларини узлаштирмай туриб уни эгаллашнинг иложи йуклигини хамма яхши билади. Аммо актёрлик санъати хакида суз кетса, шу захоти турли фикрлар ва карашлар пайдо булади. Айтишларича, кобилиятли актёрга хеч кандай мактабнинг кераги йук, кобилиятсиз актёрга хеч кандай мактаб ёрдам беролмайди. Бу фикрдан актёрлик санъатига укиш шарт эмас, актёр булиб тугилиш керак, деган хулоса келиб чикади.

Булажак актёрда кобилият булиши кераклиги хакидаги фикрга нисбатан хеч кандай эътироз булиши мумкин эмас. Аммо иктидорли мусикачилар, кушикчилар ва балет раккослари табиат берган иктидорларини ривожлантириш, уз санъатларининг техникасини эгаллаш учун йиллаб мехнат килишларини кандай бахолаш мумкин? Нега театр актёри учун факат табиат берган кобилиятнинг узи кифоя килиши керак?

Х,акикдй санъат кобилият ва махоратнинг бирлашувидан пайдо булади. Махорат эса йиллар давомида тупланган тажриба ва анъаналар мактаби оркали шаклланади. Мактаб укувчининг табиат берган хислатларига ишлов беради ва уни ривожлантиради, унга керакли билим ва куникмани беради, уни эгилувчан ва хар кандай ижодий вазифани бажара олувчи таъсирчан шаклга олиб келади.

Х,ар кандай санъат тури катори театр санъати мактабининг муваффакияти аввало тугри танлов ва ана шу танлов асосида театр санъати мактабида билим олаётган кобилиятли ёшларнинг маънавий комиллигига богликдир. Чунки узи комилликка интилмаган ижодкор уз ортидан бутун бир томошабинлар авлодини эргаштира олмайди. Комил инсон, етук шахс тарбияси энг мухим ва хамиша долзарб булиб келаётган мавзулардан бири хисобланади. Бу йулда куплаб битиклар, маколалар, рисолалар ёзилган ва бундан кейин хам ёзилади.

Биринчи узбек драматурги Махмудхужа Бехбудийнинг "Театр- бу ибратхонадур" деган сузларига таянадиган булсак, комил инсон тарбиясида адабиёт ва бошка барча санъат турлари катори театр санъатининг хам урни бекиёсдир. Шунинг учун хам театр санъати, актёрлик йулини танлаган ёшлар олдида турган муаммоларни хал килишда эса хеч качон шошилмаслик керак. Агар талаба такдир такозоси билан адашиб актёрлик йуналиши буйича укишга кириб колган булса (актёрликни ёшликда кимлар орзу цилмайди), уз вактида бу хатони тузатиш йулларини курсата билиш лозим. Максад- талаба кейинчалик афсус килмасин, хаётда уз урнини топиб олсин. Масалан, мен тахсил олган гурухда кирк бир нафар талаба бор эди. Лекин орадан бир йил утиб гурухда йигирма бир нафар талаба колди. Устоз бизга: "Танлаган сохангда орка уринда буладиган булсанг, фойдаси йук. Х,аётда кийналасан. Шунинг учун хатони вактида тузатган ва бошка касбни- купрок фойданг тегадиган сохани танлаган маъкул", дердилар. Худди ана шу эътикодларига содик холда

ПМ^^^в 797 http://oac.dsmi-qf.uz

гурухдошларимизнинг тенг ярмини бошка соха ёки санъатнинг узга турларига йуналтирдилар. Ва устознинг хато килмаганликларини кейинчалик хаётнинг узи курсатди.

Театр аталмиш санъатнинг илк пиллапояси- актёр тарбиялаш жараёни хакида изчил, табиий кетма-кетликни саклаган холда бирор кулланма ёки китоб ёзиш, услубиятни худди дарс жараёнидагидек когозга тушириш кийин ва огир вазифа.Чунки, бу ёруг оламда канча одам булса, хаммасининг феъл-атвори узгача, бир-бирига ухшамайди. Демак, инсон характерини яратувчи, рухиятини кашф килувчи актёрнинг тугилишида барчага бир хил услубни куллаб булмайди. Шундай экан, актёрлик махорати хакида хамма замонга ва хамма талабага бирдек кулланилиши мумкин булган услубий китобни ёзиш ута машаккатли вазифа. Ёзганда хам, ижодий жараёндаги баъзи лавхаларни хотирлаш, ижодий топилмаларни мухрлаш, баъзи бир ёндашувларни мисол тарикасида когозга тушириш, иложи борича яхлит бир тизимга солиш мумкин. Колаверса, бу йулда аввало тажрибага, талабанинг узига хос хусусиятларидан келиб чикиб ижодий мулокот килишга, унинг узлигини кашф этишига кумаклашиш принципига таяниш маъкулрокдир.

Талабалик сафларга кабул килинган ёшларга театр санъати, унинг машаккатлари, актёрлик касбининг узига хос кийинчиликлари ва афзалликлари борасида холисона маълумот берилиши шарт. Шундан кейингина тадрижий равишда навбатдаги жараёнга утиш лозим. Бу жараён актёрлик махорати техникаси (психотехника), санъат турлари, шу жумладан, мусикали театрнинг узига хос хусусиятлари, театр этикаси, бадиий савия, актёрлик махоратининг унсурлари, мусикали театр актёрлиги йуналиши талабалари учун алохида, мукаммал шаклдаги мусикий-ритмик тарбия (айнан мусицали театр актёрларини тарбиялаш жараёни драматик театр актёрини тарбиялаш жараёнидан шу жиуати билан фарц цилади, чунки, мусицали театрда бауолаш ва уатти-уаракат цилиш жараёни композитор берган такт, улчамларга боглиц булади, аслида театр санъати -шартли санъат, лекин мусиций театрнинг шартлилик даражаси юцорилиги шу билан изоуланади), машк -этюдлар, мукаммал этюдлар, роль устида ишлашни урганишдан ва энг асосийси, сахнавий ижоднинг назарий билимларини- сахна назариясини хам узлаштиришдан иборатдир. "Чунки сахна назарияси санъат мактабига илк кадам куйган талабанинг актёрлик касби махорати сирларини онгли равишда урганишига имкон яратади. Актёрлик касбида назария мухим урин тутади. Ушбу сахна назариясини урганиш хар кандай профессионал актёр учун заруратдир. Х,ар бир фанда назария бевосита амалиётга йул очганидек, актёрлик махоратида хам назарий асослар амалиёт билан богланиб, тулдириб борилади. Актёрдан сахна назариясини укиб-урганиш талаб этилади, шунингдек, актёрлик

I ГсОТ^^^^Н http://oac.dsmi-qf.uz

техникасини узлаштириш, пухта эгаллаш лозим булади. Бунга эса маълум амалий машклар асосида боскдчма-боскдч эришиб борилади. Актёрлик техникасининг асослари дастлаб биринчи ва иккинчи курсларда чукур ургатилиши лозим. Сунгра дарслар секин-аста пьеса ва роль устида ишлаш, сахна образини яратиш усулларини урганишга багишланади"1.

Шуни алохида таъкидлаш керакки, педагог хар бир талабага унинг узига хос хусусиятларидан келиб чикиб ёндашуви лозим. Шундагина унинг узига хос табиий хусусиятлари сакланиб колади, сахнада табиий-органик хатти-харакат килиш хислати мустахкамланади ва ривожланиб боради. Бугун "берилган шарт-шароитда-мен" талаби билан табиий ишлаётган талаба эртага "берилган шарт-шароитда- менинг ролим", ва нихоят, тимсол киёфасида хам табиий хатти-харакат кила оладиган ижодкор булиб етишади. Педагог талабаларда уз кучига, танлаган касбига нисбатан ишонч уйгота билиши, келажак хаётида, олдига куйган максадларини амалга оширишида йул курсатиши, талабада ижодкор этикаси ва инсонийлик бурчига садокат маъсулиятининг шаклланишида кумак хам бериши керак. Зеро, миллатнинг келажаги, санъат йули, унинг кай тарзда куриниш олиши айнан педагог тарбиялаётган талаба ижоди, шахсияти билан бевосита боглик ва унга алокадор хисобланади.

Аслида, театр санъати педагогикаси аста- секинлик билан шаклланиб борди. Лекин узига хос мураккабликлар ва карама-каршиликлар туфайли хамма вакт хам кутилган натижани бермади. Буюк актёрларнинг эскириб колган юзаки ижро услубларини куз корачигидек асраган эски мактаб ижоднинг ички мохиятини очиб беришга кодир эмас эди. Замонавий актёрлик санъати мактабига асос солиш эса К.С.Станиславскийга насиб этди. У томонидан театр тарихида биринчи марта сахна назарияси, актёрлик психотехникаси каби тушунчаларга асос солинди. Тарихда бундан олдин хам актёрлик санъати назариясига асос солишга уринишлар булганлигини исботловчи фактлар бор. Масалан, У.Шекспир узининг "Гамлет" фожеасида асар фабуласига машхур "Копкон" сахнасини киритади. Бу сахнада Гамлет дайди актёрларга томоша пайтида бажариши лозим булган топширикларни беради. Бу жараён худди режиссёрнинг актёрга назарий вазифа бериши каби хислатга эга. Лекин бу замонавий нуктаи-назардан караганда, актёрни назарий жихатдан куроллантиришнинг илк куриниши сифатида колиб кетди. Факат К.С.Станиславский сахна назарияси масалаларини, актёрлик техникаси борасидаги фикрларни илм даражасига олиб чикди ва бу "Станиславский системаси" номи билан бутун дунёда тан олинди. Чунки системанинг максади-актёрларга сахнада рол оркали "инсон рухиятининг хаётини" жонли, бадиий хакикатга йугрилган холда яратишига ёрдам беришдан иборат эди. Худди шу

1 М.Абдуллаева."Драматик театр ва кинода актёрлик махорати"."Тафаккур каноти".2014й.9 бет

I ГсОТ^^^^Н 799 http://oac.dsmi-qf.uz

максадни амалга ошириш ниятида хам изланишлар олиб борилди ва театр мактаби яратилди. Бу мактаб шакл ва мазмун бирлигини талаб этади.

Тугри, хар бир педагог театр санъати мактабига содик колган холда, узининг куп йилик тажрибасидан келиб чикиб узига хос таълим бериш услубини шакллантиради. Бу жараён атайлаб килинмайди. Бу ерда, биз юкорида айтганимиздек, яъни актёрликнинг табиат берган жихатлари булгани сингари, педагогликнинг хам табиат берган маълум хислатлари ёрдамга келади. Чунки актёрлик кобилияти булмаган шахсни, канчалик уринмагин, актёр килиб шакллантиришнинг имкони булмагани сингари, педагоглик хислати булмаган одамда хам бу хусусиятни шакллантириб ва ривожлантириб булмайди.

Агар театрни ишлаб чикариш тармоги деб тасаввур килсак, унинг махсулоти яхши спектакл булиши керак. Яхши спектакл тугилиши учун эса яхши хом-ашё зарур. Театр санъатида бу хом-ашё- драматург томонидан тавсия этилаётган пьеса хисобланади. Яхши драматургия билан куролланмаган театр худди сифатсиз махсулот ишлаб чикарувчи, охир -окибат касодга учровчи корхона мисолидир. Демак, яхши драматургиясиз театрни, у ерда ижод килмокчи булган актёрлар ва режиссёрлар фаолиятини тасаввур килиб булмайди. Драматургия театр фаолиятини таъминлаб берувчи санъат тури хисобланади. Санъат тури дейишимизга сабаб, хар кандай яхши сахна асари акдий, хиссий, гоявий- бадиий ижоднинг махсули хисобланади ва театрнинг асосини таъминлаб беради. Бошка томондан, яхши драматургия нафакат томошабинга чукур маънавий озука беради, балки режиссёр ва актёрлар ансамблининг ижодий усишига, янада камолга етишига хизмат килади. Яхши пьеса, аввало, унда кутарилган мавзу-муаммонинг актуаллиги, сахналарнинг тинимсиз курашлар ва хатти-харакатларга асосланиб курилгани билан ажралиб туради. Бу борада устозимиз А. Сайфиддиновнинг бир гаплари сира хам ёдимдан чикмайди: "Актёрлик махоратидан хабардор, сахнанинг чангини ютган ва шу билан бирга калам тебратишга лаёкати бор инсондан яхши драматург чикиши мумкин"

Профессор М.Абдуллаеванинг "Драматик театр ва кинода актёрлик махорати" китобида театрнинг ажралмас булаги-режиссурага оид жуда уринли фикр келтирилган. "Театр хакида суз борар экан унинг яна бир мухим булаги -режиссёрга тухталмок талаб этилади. Спектакль яратилиш жараёнини режиссёр бошкаради. Бирок бу театрдаги ижодий жараёнда тазйик утказувчи бошлик дегани эмас, албатта. Режиссёр театр жамоасининг, хар бир аъзосининг ижодий имконияти, ички ва ташки органикасини билиши, хис килиши лозим. Бирон-бир спектакль дунёга келиши учун жамоа ахиллигини таъминлаш хам бевосита режиссёрга боглик. Режиссёрлик ишида энг мухим жихат - бу актёр билан ишлаш жараёнидир. Зеро, режиссура санъатининг асосий куроли -

I ПяЗ^^^^В] ^^Ю http://oac.dsmi-qf.uz

актёрдир"2. Тугри. Буни назардан четда колдириш мумкин эмас. Дархакикат, сахналаштирилаётган спектаклнинг тугилиш жараёнини режиссёр бошкаради. Режиссёр театр жамоасининг хар бир аъзоси ижодий имкониятини билиши, хис килиши ва роллар таксимотига жуда жиддий масъулият билан ёндошмоги лозим. Ролларнинг тугри таксимланиши булажак спектаклнинг муваффакиятли шаклланишини камида эллик фоизга таъминлаб беради. Режиссурадаги энг мухим жихатлардан яна бири - бу актёрлар билан ишлаш жараёнидир. Режиссёр актёрлар ансамблини танланган асарда кутарилган мавзу-муаммога кизиктира олиши, уларни илхомлантира билиши, кези келганда актёрнинг ижодий фантазияси махсулидан унумли фойдалана олиши ва турли топилмалар учун актёрни ижодий-рухий рагбатлантира билиши зарур. Яхши режиссёр ижодий жараёнда иштирок этаётган хар бир кишининг маслахатига кулок тутиши ва кези келганда улардан узи сахналаштираётган спектаклнинг сахнавий ечимига маъкулини усталик билан куллай олиши лозим. Айникса рассом билан ишлаш жараёнида эгоистик хислатлардан йирок булишга харакат килиши керак. Чунки рассом режиссёрнинг сахнавий асар ечимига оид мулохазаларини сценография киёфасида очиб бера олувчи ижодкор хисобланади. Баъзан рассомнинг фикрлари режиссёрнинг узи хам кутмаган ечимларига туртки булиши мумкин.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Мирзиёев Ш. Танкидий тахлил, катъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик-хар бир рахбар фаолиятининг кундалик коидаси булиши керак. Узбекистон нашриёт матбаа ижодий уйи.Тошкент.2017.

2. Вазирлар Махкамасининг Республика "Ёш сухандонлар" танловини утказиш тугрисидаги карори. 2017 йил 1-февраль.

3. Узбекистон Республикаси Маданият ва спорт ишлари вазирлигининг Республика "Ёш сухандонлар" танлови низоми.2017 йил 7-февраль.

4. Станиславский К.С. Асарлар.3 том.

5. Навоий. Хдйратул аброр. Суз таърифида бобидан.Тошкент.Гафур Гулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти.1989й.

6. Сайфуллаев Б. Маматкосимов Ж. Актёрлик махорати. Т.: Фан ва технология. Т.: 2012.

7. Абдуллаева М. Драматик театр ва кинода актёрлик махорати. Тафаккур каноти нашриёти. Т.: 2014.

8. Юсупов Ш. Радиобошловчилик махорати. Навруз нашриёти.2014.

9. Джоржо Стреллер. Театр для людей. Радуга. Москва. 1984 й.

2 М.Абдуллаева."Драматик театр ва кинода актёрлик махорати"."Тафаккур каноти".2014й.22 бет. П^тта^^Ш 801

http://oac.dsmi-qf.uz

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.