Научная статья на тему 'ЗАМОНАВИЙ ЎЗБЕК КИНОСИДА ХАРАКТЕР ЯРАТИШ'

ЗАМОНАВИЙ ЎЗБЕК КИНОСИДА ХАРАКТЕР ЯРАТИШ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
71
7
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
кино санъати / кинематограф / киношунослик / назария / фильм / характер / характер яратиш / қаҳрамон / образ / “Тўртлар қоидаси” / сюжет / фабула

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Р.А.Турсунметова

Мазкур мақолада кино санъатида характер яратишнинг назарий талаблари ва билимларини ўзида бирлаштирган замонавий методлар хусусида фикр юритилади. Ишлаб чиқилган методлар замонавий фильмлар қаҳрамонлари характерлари мисолида таҳлил қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЗАМОНАВИЙ ЎЗБЕК КИНОСИДА ХАРАКТЕР ЯРАТИШ»

"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal / ISSN 2181-063X Volume 4 Issue 1 / February 2023

ЗАМОНАВИЙ УЗБЕК КИНОСИДА ХАРАКТЕР ЯРАТИШ

Р.А.Турсунметова УзДСМИ

Аннотация: Мазкур маколада кино санъатида характер яратишнинг назарий талаблари ва билимларини узида бирлаштирган замонавий методлар хусусида фикр юритилади. Ишлаб чикилган методлар замонавий фильмлар кахрамонлари характерлари мисолида тахлил килинган.

Калит сузлар: кино санъати, кинематограф, киношунослик, назария, фильм, характер, характер яратиш, кахрамон, образ, "Туртлар коидаси", сюжет, фабула

CHARACTER CREATION IN MODERN UZBEK CINEMA

R.A.Tursunmetova UzSIAC

Abstract: This article discusses modern methods that combine theoretical requirements and knowledge of character creation in cinematography. The developed methods are analyzed on the example of characters of modern films.

Keywords: film art, cinematographer, film studies, theory, film, character, character creation, character, image, "Rule of Four", plot, fable

Кино санъатига мухаббати кучли булган халкимиз фильмда яратилган вокеалар, унинг бадиий кудрати билан уз калбини тулкинлантирган гояларга эргашади. Кинонинг бадиий тасвири натижасида инсон рухияти камол топади. Хдётда руй берган ва руй бериши мумкин булган вокеа-ходисалар санъат асарлари учун объект вазифасини утайди. Кино санъати уз имкониятидан фойдаланиб, хар кандай ходисаларни бадиий гояларга асосланиб, эстетик жихатдан гузал, бадиий томондан яхлит характерларни образ даражасига олиб чикади.

Бугунги кунга келиб экранларда замон кахрамони образини яратиш долзарб вазифаларидан бири экан, бу албатта ижодкорлар зиммасига улкан масъулиятларни юклайди. Кинода образ даражасига олиб чикадиган характерлар яратиш учун актёрдан мустакил изланиш ва ишлаш кобилиятини шакллантириш талаб килинади. Замонавий киношунослик хамда сценарийнавислик махоратида барча билим ва куникмаларни мужассамлаштирган холда "Туртлар коидаси" ("Правила четырёх") ишлаб

I ГсОТ^^^^Н http://oac.dsmi-qf.uz

чикилди1. Бу хакда куплаб замонавий давр сценарийнавис ва назариётчилари, хусусан, С.Филд, А.Молчанов ва бошкалар уз назарий китобларида кайд этадилар. Уларда айнан кахрамонни, унинг характерини ёркин, бетакрор ва узига хос килиб яратиш конуниятлари келтирилган.

"Туртлар коидаси"нинг методларини кахрамон образи, образ кирралари, характерларни тасвирлаш усуллари, тушунарли кахрамон кабилар ташкил этади. Характер ва образ орасидаги богликлик сюжет билан фабула уртасидаги мутаносибликка ухшайди. Бири иккинчисисиз мавжуд була олмайди, лекин сюжет туликрок тушунча хисобланади.

"Асар кахрамони образи" бу - кахрамон портрети - у характерга мос тарзда ёки номутаносиб тарзда булиши мумкин; нарсалар олами - кахрамон яшаётган атроф-мухит, макон ва мавжуд булган деталлар; узаро алокалар - бошка персонажларнинг унга муносабати; муаллифнинг муносабати - муаллиф уз кахрамони хакидаги фикри хисобланади. Мазкур компонентлардан сценарий ёзишда фойдаланилса, хар тарафлама етук фильм кахрамонини юзага келтириш имкони булади.

Образ кирралари эса кахрамон узини кандай билиши ёки билмаслиги, оиласида (кариндошлар), жамиятда уни кандай билиши (дустлар, хамкасблар) кабилардан иборат. Сюжетни хам ёзишни бошлашдан олдин, аввало, кахрамон характерини аник ишлаб чикиш керак.

Характерларни тасвирлаш усулларида айнан кахрамон характерини экранда кандай курсатиш хусусида фикр юритилади. Бунда хам турли усуллар мавжуд:

характерни аста-секин очиб бериш: кахрамон характерининг янгидан-янги кирралари ва жихатлари очилиб боради;

характернинг ривожланиши, учиши ва шаклланиши;

тасодифий бурилиш, кахрамон характерининг кескин узгариши;

характернинг бир меъёрда ривожланиши ва кескин узгариши билан уйгунлиги.

Туртлар коидасининг туртинчиси - бу АКШ кинематографи конуниятлари буйича тушунарли кахрамон.

Куплаб драматургияга оид дарсликларда кахрамоннинг томошабин билан алокадорлиги асосий хусусият хисобланади. Аникроги, хар бир фильмни курадиган томошабин айнан фильмдаги кахрамонга ухшашни хохлаши керак.

1. Кахрамонда максад булиши керак.

Масалан, "Эркак" (реж. Ю.Розиков, 2004) фильмидаги Кузивойнинг максади оиласини химоялашдан иборат.

Демак, максадни тугри белгилаш аник кахрамон яратишга хизмат килади.

1 http://artgang.ru/122-pravila-sozdaniya-geroya.html

2. Кахрамонда сир булиши керак.

Кузивойнинг сири унинг химоячилиги ва эркаклик гурурида.

Демак, бу жихатнинг мухимлик даражаси жуда юкори булмаса-да, кахрамон характерини янада чукуррок очиб беради.

3. Кахрамонда камчилик булиши керак.

Жумладан, Кузивой ёш. Бу томошабинда унга нисбатан иликлик хиссини уйготиб, хар кандай болаларча хатти-харакатини оклашга сабаб булади.

Демак, енгилмас кахрамон зерикарли, шунингдек, узига нисбатан ишончсизлик уйготади.

4. Кахрамонда "истеъдод" булиши керак.

Масалан, Кузивойнинг истеъдоди - унинг бегуборлиги, хаётни ёркин рангларда хамда чиркинсиз куриши.

Демак, истеъдод кахрамонни узига хос этиб курсатади. Шу билан бирга, истеъдод мухим булиши керак, бунинг натижасида кахрамоннинг узига хослиги оркали идентификация юзага келади. Бу вазиятда усмир йигит хакикий миллий кахрамон сифатида намоён булади.

Мазкур "туртлар коидаси"ни урганиш жараёнида мавжуд усуллардан бир вактнинг узида ёки бирини танлаган холда ёки индивидуал тарзда уйлаб топиш оркали асар яратиш мумкин. Асосийси, кахрамонни жонли, уз характерига ва уз овозига эга килиб юзага келтириш лозим. Кейинчалик, айнан кахрамонларнинг узи муаллифга кейинги хатти-харакат кандай булиши кераклигини курсатиб беради.

Бизнинг назаримизда бир карашда содда конуниятларга асосланиб, хар тарафлама уйланган характер, шунингдек, эсда коларли кахрамон яратиш мумкин. Бу тажрибани нафакат жахон кинематографиясида, балки узбек киносида хам куллаш максаддан холи эмас. Негаки, барча хатти-харакатнинг асосини инсон ва унинг характери ташкил этади. Замонавий узбек киносида хам айни пайтда замон кахрамони яратишда изланишлар олиб борилмокда. Айнан замон билан хамнафас буладиган, уз камчиликлари, иккиланишларига, намуна булиб хизмат киладиган фазилатларга эга булган характерни яратиш асосий вазифа хисобланади. Кино санъати оммавий томошабинлар аудиториясига эга булибгина колмай, кучли таъсир утказиш кучига эга медиа воситадир.

Характер - кенг маънодаги - шахсда тарбия ва мухит таъсири остида таркиб топган ва унинг иродавий фаоллиги, теварак-атрофдаги оламга, уз-узига муносабатларида намоён буладиган индивидуал хусусиятларидир. Аристотель -"характер - бу ироданинг йуналиши" - дейди. Лессинг унинг фикрини давом эттириб: - Характер тушунчаси - "бу инсондаги катъийлик талабидир", - деган фикрни таъкидлайди. Санъатнинг барча турлари марказида инсон образи турар

ГГлЦ^^Ш! 20 http://oac.dsmi-qf.uz

экан, унинг рухий фаолиятини идрок килиш ва ифодалаш анчайин мушкул вазифа. Шунинг учун ижодкорларнинг характер яратиш борасида олиб борадиган ижодий изланишлари талайгина жараёнларни уз ичига олади.

Фильмда бадиий жихатдан яхлит характер яратиш масаласи кино санъати конунлари нуктаи-назаридан нафакат назарий, балки амалий ахамиятга молик. Чунки, образ яратиш диалектикаси - актёр психологияси, актёр истеъдоди, унинг узига хос табиати, дунёкараши, ижодий индивидуаллигининг шаклланганлик даражаси, махоратининг ривожланиши ва такомиллашуви асосида вужудга келади. Гарчи, актёрлик санъати характер яратишнинг, роль устида ишлашнинг назарий ва умумий коидаларига таянса-да, узига хос хусусиятларга эга. Актёр сахнада роль ижро этиш жараёнида кечинма санъатини талабларига асосланади. У ролнинг берилган шарт-шароити хаётида яшайди, уйлайди, хис килади ва кувонади. Актёрдан: муаллиф берган шарт-шароитда хатти-харакат килиш; ролнинг максад-мохиятини, истикболини аниклаш; ролнинг бадиий тимсолини белгилаш каби актёрлик истеъдодини намоён этувчи хусусиятларни эгаллаш талаб этилади.

Кино санъатида характер яратишда уч йуналишни уз ичига олади. Булар драматургия, режиссура ва актёрлик санъатида намоён булади. Бу уч бирликнинг ижодий якдиллиги, хамкорлик жараёни кинонинг хамда характерларнинг яхлитлигини таъминлайди2. Драматург асардаги максад ва гоясидан келиб чикиб, персонажларни берилган шарт-шароитда харакатга келтиради. Уларни маълум бир максад йулида бирлаштиради, конфликтлар кескинлаштиради, авж нукталарига кутаради, асосий кахрамоннинг галабаси ёки маглубиятини баён этади. Шунингдек, персонажларнинг килмишларидан келиб чикиб, характер чизгиларини белгилайди. Режиссёр ана шу чизгилар асосида характерларни талкинини руёбга чикарадиган актёрларга вазифалар белгилайди. Актёр - режиссёр ва муаллиф таърифлаган персонажларни хаётий кузатувлари ва ижодий тажрибаларига таяниб, фильмда жонлантиради.

Узбек кино санъатида драматург, режиссёр ва актёр хамкорлигида олинган кинокартиналар талайгина. Албатта драматург, режиссёр ва актёрларнинг ижодий хамкорлиги ва фикрлар якдиллиги биринчи омили булса, иккинчи сабаб, характерларнинг аниклиги, учинчи сабаб, актёрлар ансамблининг мавжудлигидадир. Дархакикат, узбек кино санъати ижодкорларининг махоратига чет элликлар тан берганликлари тарихдан маълум.

Бугун хам республикамиз киносида замонавий мавзудаги салмокли характерли образлар билан халк дилидан жой олиб келаётган актёрларимиз куп. Бирок таассуф билан айтиш керак булган муаммоларимиз хам йук эмас. Узбек киносида характер яратиш борасида актёрларимиз бир асардаги ролини бошка

2 О.Даюмов. Чет эл адабиёти тарихи. -Т.: Укитувчи, 1999.

ПМ^^^в 21 http://oac.dsmi-qf.uz

бир лентада давом эттираётгандек туюлади. Уларда колипга тушган характер, такрорий мимикалар, сузлаш манераси каби сифатлар бир хилдек. Масалан, ёш актёрнинг биринчи роли комик характерда булиб, натижа муваффакиятли чиккан булса, унинг кейинги роли хам комик персонаж булиб коляпти. Бугун юморга бой характерли персонажни жонлантирган булса, эртага калбни ларзага солувчи драматик образни яратсин. Нега энди улар бир колипда ижод килиши керак? Актёрнинг бир амплуага тушиб колаётганининг бош сабаби нимада? Актёрлар рол устида ишлашни хохламаяптими ёки режиссёрлар актёрларни бир хил характердаги ролларни ижро килишга ундашяптими? Колипни синдириш учун ким биринчи харакат бошлаши керак? Режиссёрми ёки актёрми? Уз навбатида машхур хамда махоратли режиссёр Г.Товстоноговнинг: "Театр актёрни тарбиялайди ва шакллантиради, кино эса эксплуатация килади3" деган фикри масалага ойдинлик киритади.

Агар яхшилаб кузатадиган булсак, ТВда хам, кинода хам амплуа колипидаги актёрларни куриш мумкин. Айёр, мугомбир кишилар ролига - Ёкуб Ахмедов, Европа, чет эл асарларидаги оналар образига - Яйра Абдуллаева эди, узбек онаси - Тути Юсупова, ужар кайнона - Саида Раметова, гийбатчи аёл -Хосият Хусанова, Мухаббат Сотволдиева, мафтункор киз, келин - Дилноза Кубаева, айёр-мугомбир Шодия Тухтаева, комик ролда Собир Отажонов, Умид Шодмонов, Мухаммадисо Абдулхайиров, келишган, уктам йигит Адиз Ражабов ёки Улугбек Кодиров, шаллаки, муттахам Зухра Солиева, узини сал довдиррок килиб курсатиши керак булган ролларда - Мурод Ражабов, хар кандай шароитда хам пинагини бузмайдиган характерли роллар ижрочиси Мухаммадали Абдукундузов... такрор-такрор шу чехралар. Нега энди хар доим бош кахрамон ролини уйнаб юрган актриса эпизодда, кичикрок ролда куриниши мумкин эмас, ёки ташки куринишида нуксони бор персонажларни уйнамайди? Нега режиссёрлар уларни бир хил ролларга жалб килаверади? Бу мавзу юзасидан саволлар жуда куп? Бу саволларга жавоб ахтарган томошабинлар хаваскор режиссёр - фильм, телесериал ёки спектакль муваффакиятини кайсидир актёр ёки актрисанинг штамп - амплуасидан фойдаланиш эвазига белгилайди, деган фикрга келади.

"Келинлар кузголони" спектакли ва фильмидаги актёрлар характеридаги узига хосликни куриб чикадиган булсак, унда сахна санъатининг кайсидир маънодаги уста вакиллари иштирок этади. Бу узбек киносидаги характерларнинг узига хослиги хамда режиссёрнинг актрисалар амплуасини кашф килиб янги киррасидан унумли фойдаланганлиги ёркин мисол була олади. Демак, характер яратишда актёрнинг ташки сийрати мухим эмас, унинг махорати грим, костюм, кул жестлари, пластикаси, хаттоки, реквизит буюмлари

3 Т.Турсунов. Сахна ва замон. -Т.: Янги аср авлоди, 2007.

[МЛ^М 22

- хасса, шляпа, кузойнак, китоблар, дутор каби буюмлар хам ролнинг характерини ифодалаши мумкин экан. Режиссёр актёрнинг янги ижодий киррасини очишга кодир булса, унинг ички хис-туйгуларини ишга солиши, персонаж рухиятига мослашишига ёрдам бериши, кахрамони ким-у, хаётдан максади нима каби саволларга жавоб топиб, персонаж характерини тулаконли намоён кила олиши мухим саналади.

Баъзида шундай холлар учраб турадики, режиссёрлар актёрларнинг аввалги муваффакиятли ролларидан келиб чикиб, унинг ишлаш техникасини билгани учун, ортикча мехнатдан кочиб навбатдаги ролни топширишади. Аксарият холларда актёрлар жамоаси орасида бир неча йиллардан бери давом этиб келаётган, анъана тусини олган, режиссёр атрофига узига якин, "хуп булади" дейдиган актёрлар ансамблини йигиб олиши ва хар гал янги фильм устида ана шу жамоа билан ишлаши, агар уларнинг янги кирралари очса тугридир, шунингдек уларнинг персонажларини алмаштириб турса, яъни бир гал бош кахрамонни уйнаган актёр ёки актриса, кейинги гал аввалгисига мутлок тескари характер яратса, бу хам тугри харакат хисобланади. Агар бунинг акси булиб, хар доим бош кахрамонни уйнайверса, ота ролини уйнаган актёр бошка кино ёки спектаклда хам ота булаверса, оналар факат оналарни такрорлайверса, яхши оиланинг кизини Д.Кубаева ижро этаверса, бу дегани актёрларни бир колипга солиб куйиш эмасми? Мавзулар ва берилган шарт-шароит бошка булишга карамай, характерлар ижроларда бир хил булиб коляпти.

Мисол учун М.Ражабов "Мактуб", "Севгинатор 1-2", "Улфатлар 1-2" каби фильларда аксарият комик актёр сифатида суратга тушади. Машхур актёр узбек киносида бир канча характерли роллари билан мутахассислар эътиборига тушган. Бирок актёрнинг кинодаги ишлари юришиб кетиб, машхурликнинг юкори погоналаридан жой олди. Лекин актёр "Темир хотин" фильмидаги Кучкорвойнинг анковлигини узига никоб килиб олди ва аксарият фильмларда мана шу никобдан фойдаланиб келмокда. Машхур актёрнинг шевада сузлашиши томошабинни гашини келтиради. Балки бу мисоллар купол туюлиши мумкин. Бирок бу холатни гапириб утиш уринлидир. Бу вазиятда бошка актёрлар хам шевага хос сузлаши керак булади.

Узбекистон халк артисти, узбекнинг чин маънодаги онаси Л.Саримсокова кинода икки буюк оналар ролини уйнаган. Бирок улар бир-бирини такрорламайди. "Сен етим эмассан" фильмидаги Фотима, "Махаллада дув-дув гап"да Мехринисо иккалаласи хам она! Кани, улардаги бир-бирини такрорлайдиган жихатини топинг-чи. Актриса-Фотима характеридаги сабр-токатни, окилаликни, калби дарёлигини курсатса, Мехринисо углининг укимишлилигидан, архитектор кизни келин килаётганидан гурурини ифодалаш

ГГлЦ^^Ш! 23 http://oac.dsmi-qf.uz

оркали содда, бировга зиёни тегмайдиган, жамиятдаги янгиликларни тез илгайдиган, бир караганда замон билан хамнафас она тимсолини яратади.

Кимки актёрлик касбини танлаган экан, энг улуг, энг буюк актёрларга хавас килиб, узини турли жанрларда, турли характерли образларда, бош кахрамон ролларида кучини синаб куришни хохлайди. Режиссёрлар эса тайёр колиплардан фойдаланиш эвазига узларини хаваскорлик даражасига, актёрларни эса колипга солиб куймокда. Демак, режиссёрлар актёрларни хар хил характерларда синаб куриш учун узларида ижодий куч топиши керак. Ана шундагина актёрлар ижодининг янги махорат кирралари очилиб бораверади. Бу муаммонинг жавоби актёрларни турли жанрларда синаб куришни хохламаётган режиссёрларда. Чунки битта актёрни бир хил жанрдаги, бир характердаги ролларни уйнайвериши уни бир колипга тушириб куяди. Ижодида усиш эмас, такрорланиш, хаваскорлик вужудга келади. Ёш актрисанинг актёрлик касбининг энг хавфли жихати - колипга тушишдан узини асраши мактовга арзирли холатдир. Режиссёрлар мана шундай актрисаларга турли характердаги ролларни ишониб топширсалар, янги характерли чехралар пайдо булар эди. Афсуски, режиссёрлар кичик ролларга унчалик ахамият бериб ишламайдилар, улар бош кахрамон билан купрок репетициялар утказадилар. Балки, улар учун кичик роль бу арзимаган булиб куриниши мумкин. Бирок тугри тарбияланган актёр-актрисалар учун ролнинг катта-кичиги булмайди.

Хулоса килиб айтганда, хакконий ижодкор учун - ёзаман, гапираман, курсатаман, дейдиган долзарб мавзулар жуда куп. Уларни саралай билиш, актёрлардан тугри фойдалана олиш, уларни турли ролларда чархлай билиш эса режиссёрнинг кобилиятига, махоратига, иктидорига боглик. Бу жараёнда актёрлар ансамблида хилма-хиллик, ранг-барангликка эриша олиш аввало режиссёрнинг, сунгра кинонинг ва нихоят узбек киносининг катта ютугидир.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2022-йил 20-декабрдаги Олий Мажлисга Мурожаатномаси. lex.uz. сайти.

2. 2022-2026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистонни Тараккиёт стратегияси. lex.uz. сайти.

3. Президентимиз Шавкат Мирзиёевнинг мамлакатимиз мустакиллигининг 30 йиллик байрами тантаналаридаги сузлаган нутки. 2021 йил 31 август. // uza.uz

4. О.Даюмов. Чет эл адабиёти тарихи. -Т.: Укитувчи, 1979.

5. Т.Турсунов. Сахна ва замон. -Т.: Янги аср авлоди, 2007.

6. Узбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг 2017 йил 7 августдаги маданият ва санъат фаоллари билан учрашувидаги маърузаси. Халк сузи газетаси 8 август сони.

7. Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 26 майдаги "Маданият ва санъат сохасининг жамият хаётидаги урни ва таъсирини янада ошириш чора-тадбирлари тугрисида"ги Фармони.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.