Научная статья на тему 'АКТЁРЛИК МАҲОРАТИНИНГ ПРАГМАТИК ХУСУСИЯТЛАРИНИ ЎРГАНИШ'

АКТЁРЛИК МАҲОРАТИНИНГ ПРАГМАТИК ХУСУСИЯТЛАРИНИ ЎРГАНИШ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
165
24
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
театр / ижод / саҳна / актёр / маҳорат / машқ / хусусият / диққат / мулоқот / касбий кўникма

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Умид Тоджидинович Тоджидинов

Мазкур мақолада актёрлик маҳоратини шакллантиришда ўзига хос саҳнавий диққат, мулоқот, синтетик хусусиятларининг аҳамияти ҳақида сўз боради. Шунингдек, актёрлик касбининг шаклланиши ва ривожланишига оид фикр-мулоҳазалар билдирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «АКТЁРЛИК МАҲОРАТИНИНГ ПРАГМАТИК ХУСУСИЯТЛАРИНИ ЎРГАНИШ»

"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - Volume 2 Issue 4 / December 2021 ISSN 2181-063X

АКТЁРЛИК МАХОРАТИНИНГ ПРАГМАТИК ХУСУСИЯТЛАРИНИ

УРГАНИШ

Умид Тоджидинович Тоджидинов Узбекистон давлат санъат ва маданият институти

Аннотация: Мазкур маколада актёрлик махоратини шакллантиришда узига хос сахнавий диккат, мулокот, синтетик хусусиятларининг ахамияти хакида суз боради. Шунингдек, актёрлик касбининг шаклланиши ва ривожланишига оид фикр-мулохазалар билдирилган.

Калит сузлар: театр, ижод, сахна, актёр, махорат, машк, хусусият, диккат, мулокот, касбий куникма.

STUDY OF PRAGMATIC CHARACTERISTICS OF ACTING SKILLS

Umid Todjidinovich Todjidinov Uzbekistan State Institute of Arts and Culture

Abstract: This article discusses the importance of specific stage attention, communication, synthetic features in the formation of acting skills. Opinions were also expressed on the formation and development of the acting profession.

Keywords: theater, creativity, stage, actor, skill, exercise, feature, attention, communication, professional ability.

Актёрлар куп, аммо уз олдига ижодий салохиятга эга актёрлар камнамо булади. Чунки актёрлик махоратини шакллантириш жараёни факат ижодий мехнат махсули булиб колмасдан, педагогик тамойил асносида вужудга келадиган унсурдир. Актёрлик махоратини урганишнинг боскичлари, муайян вактлари, билим ва амалий куникмалари булади. Аввало актёр буламан деган инсон бошка инсонларга караганда анча эътиборли ва диккатини бир жойга туплашда мавжуд тажрибага эга инсон булиши талаб этилади. Диккат жараёнида бир йула туртта ички харакатни бажарамиз:

• биринчидан, объект - манбани диккат марказидан кочирмасликка харакат киламиз;

• иккинчидан, уша манбани узимизга тортишга харакат киламиз;

• учинчидан, узимиз уша манба томонга интиламиз;

• туртинчидан, унинг ички мохиятига чукуррок киришга харакат киламиз.

Диккат жараёнида бир вактнинг узида бажариладиган туртала харакат

рухий кувват таъсирида бир-бирига ёндош тарзда такомиллаша боради.

I 223 http://oac.dsmi-qf.uz/

Албатта, бу жараёнда жисмоний куч талаб килинмайди. Улар рухий кувват таъсирида харакатланади. Х,аттоки, диккат марказида турган табиий жисмга эътибор каратиш жараёни хам жисмоний таъсирсиз, яъни товуш ёки хиссиёт оркали руй беради. Диккат учун мулжалланган жисмоний харакатлар: а) куриш; б) эшитиш; в) хис килиш; г) сезиш; д) таъм билиш каби машкларда манбага ташки жисмоний таъсир курсатишга мойиллик кучли булади.

Аслида бундай харакатлар факат диккатни туплаш жараёнида фаоллашиши мумкин. Бизда диккатни туплаш жараёни бошланиши билан сезги аъзоларимиз харакатдан тухтайди. Юкорида кайд килиб утганимиздек, булажак учрашувни сабрсизлик билан кутар эканмиз, эътибор уша учрашувга каратилган булади. Биз кун буйи, хатто хафта давомида бошка юмушлар билан шугуллансак да, хис-туйгуларимиз уз маромида ишини давом эттираверади. Диккат эса улардан ташкарида булади. [1: 158-б].

Актёр сахнада образ яратишида ва уни томошабинга мукаммал даражада етказиб беришида хаётий, аммо оддий диккат марказида буладиган ходисалардан фойдаланади. Бу жуда осон, лекин уни англаб етиш мураккаб. Негаки, диккатни жамлаш учун хам актёрда маълум даражада саводхонлик булиши талаб этилади.

К.С.Станиславский: "сахнавий диккатни инсоннинг маълум бир объектга уз сезги аъзоларининг энергиясини (куриш, эшитиш, сезиш, хид билиш) жамлаш кобилиятидир", - дейди.

У ижодий диккатнинг икки турини ажратиб курсатади:

• беихтиёр диккат жараёни бизнинг хохиш-истагимизга карамаган холда вужудга келиб, объектнинг узи сезгиларимизни узига каратиб, у билан фаол муносабатга чорлаши;

• ихтиёрий - бу уз диккат-эътиборимизни ихтиёрий равишда жамлаб, маълум объектга уз-узимизни кизиктириб, уз жисмимиз энергиясини у ёки бу предметга йуналтириб, объект билан фаол муносабат урнатишдир.

Маълум бир объектга ихтиёрий диккатни жамлаш деганда шу объектни чукур урганиш (кура билиш, эшитиш ва хоказо) объектга фаол таъсир килиб, у билан маълум мулокотда булиш жараёни тушунилади.

Мулокотда инсон атрофидаги барча предметлардан узича илхом олади. Узига керакли нарсаларни сингдиради.

К.С.Станиславский диккат объектини, асосан, икки турга булади:

1. Ташки диккат объекти бизни ураб турган барча нарса, биздан «ташкарида» ётган предметлар, нарсалар, одамлар, бизнинг олдимизда булаётган вокеалар ва хоказо.

2. Ички диккат объекти - бу ички дунёмизда мавжуд булган, хотирамизда намоён буладиган ички образлар предметлар, вокеаларнинг тимсоли ва хоказо.

К.С.Станиславский уз диккатини объектдан объектга кучиришни шартли кичик, урта ва катта доираларни чизишга машк килишни таклиф килади. Актёрнинг сахнавий хатти-харакати давомида у объектни кураётганини ёки кураётгандек килиб тутаётганини, ёки аксинча бир объектни иккинчиси билан янглиштириб куйганини аниклаш кийин.

Диккат актёр учун качон курол була олиши мумкинки, унда актёр чалгимаса. Диккат инсоннинг узи интилган ходиса ёки вокеаси булиши билан бирга, бошкара олинадиган сифати булиши керак.

Булажак актёр диккатни чалгимасдан тушуниб, англаб, урганиб сахнада фойдаланишга тайёр булса, сахнавий мулокотга киришига замин яратади. У факат репетиция билан чекланиб колмасдан ижодий махсулини тайёрлашга хозирлик курадиган мутахассис булиб етишади. Уни сахна мулокотга чорлайди.

Инсон камдан кам холлардагина ёлгиз булади, лекин хаётининг асосий кисмида бошка инсонлар билан узвий мулокотда булади. Икки киши бир-бири билан учрашдими, албатта, улар уртасида давомли сухбат шаклланади. Улар уртасидаги мулокотнинг узвийлик даражаси сухбатнинг накадар кизиклиги, бир-бирларини кандай эшитиши, ситки дилдан эшитаяптими ёки йукми, шунга боглик. Колаверса, ташки куринишдан ташкари, инсоннинг ички, кузга куринмайдиган рухий холати катта ахамиятга эга. Мулокот жараёнида сиз хамсухбатингизни тушунишга харакат килиб, унинг ички дунёсини, унинг шахсий менини унинг кузларидан кидирасиз.

Сухбат жараёнида сухбатдошлар бир-бирларининг калбларини тушунишга харакат килиб, мулокоти узвий булишини хохлайдилар. «Сухбат жараёнида факат гап билан ёки савол-жавоб билангина чегараланиб колмай, балки узингиз билмаган холда бир-бирингизни синаш жараёни кечишини сезасизларми?», -дейди К.С.Станиславский.

К.С.Станиславский: "Сизларда сухбатдошингизга булган диккатнинг ошиши, унинг хар бир харакатини, сезгиларини хис-хаёжонларини аник илгаб ола бошлаганингиз натижасида вужудга келади, окибатда ички сузли ёки сузсиз алока шаклланади", деб таъкидлайди. К.С.Станиславский бундай кузга куринмас мулокот шаклини нур кабул килиш ёки нур чикариш деб номлайди.

Станиславский суз мулокотига катта ахамият беради. "Табиатан биз шундай яратилганмизки, бир-биримиз билан суз оркали мулокотда булсак, нима хакида сухбат килинаётган булса, уни ички куришимиз билан куриб, шундагина у хакида гапирамиз, - дейди у.

Агар биз бошка одамни тинглаётган булсак, аввалига кулок билан кабул килиб, сунг эшитганимизни кузимиз билан курамиз. Суз актёр учун факатгина товуш эмас, балки у образларни жонлантирувчи воситадир. Шунинг учун

сахнавий мулокотда факатгина кулоккагина эмас, балки кузга хам эътиборни каратиш лозим.

Шундай килиб, актёр факатгина кандай мулокот килишни, кандай харакат килишни билибгина колмай, балки партнёрнинг хатти-харакатини кузатиб, унинг харакатига тобелигини сезиб, партнёрининг харакатига диккат билан караб, атрофида булаётган вокеаларга, мулокот давомида кутилмаган ходисаларга тайёр булиши керак. Партнёрга карашнинг узигина кифоя килмайди, балки уни эшитиш, тушуниш, сезиш керак.

Х,акконий мулокот партнёрларнинг бир-бирига узвий, тушунган холдаги мулокоти сезилмас даражадаги интонацияси, бошкасининг интонацияси узгариши натижасида намоён булади.

Мулокот натижасида барча ходисалар беихтиёр вужудга келиши керак. Бунга иккала партнёрнинг ички, хакконий диккати ва органик хатти-харакатлари оркалигина эришиш мумкин [2: 25-б].

Инсон сахнада мулокот килганида инсон билан мулокотга киришганидек, жонли тарзда рол ижро этиши купчилик актёрларнинг ютуги дея таъриф берилади. Бу хакикатдир. Шу билан бирга, куйидаги асосий вазифаларни эслаб колиш максадга мувофикдир:

К.С.Станиславский узининг кейинги ижодий фаолияти давомида мулокотни биргаликдаги хатти-харакат натижасида юзага келадиган фаол кураш жараёни деб таъкидлаб, унда кураш предмети аник белгиланиб, етакчи хатти-харакат ва карши хатти-харакатни аниклаб олиш кераклигини уктиради.

К.С.Станиславскийнинг колган барча элементлари тасаввур, мушакларни бушатиш, эмоционал хотира, рухий хаёт двигатели, сахнавий сезги, характерлилик ва хоказолар амалий машгулотлар жараёнида эгалланади.

Энди актёр маълум даражада касбий билимларни эгаллаган холда касбий этика ва эстетикаси, махорати ва ижодий салохияти оркали погонадан погонага кутарилиб бораверади. Буни биз табиий кабул киламиз.

"Сахна узунасига уттиз, энига йигирма кадам, баландлиги пардаси баробар унча катта булмаган макон, деб ёзади Георгий Товстоногов, бирок бу маконнинг пардалари очилгач, унга утмиш хам, бугун хам, келажак хам сигиши мумкин...» Демак, театр санъати йулида хизмат килишга бел боглаган хар бир инсон зиммасидаги шарафли вазифани шу юртнинг фарзанди сифатида томошабин, театр жамоаси, пьеса муаллифи, сахнадаги хамрохи (партнёри) ва нихоят, уз виждони олдидаги масъулиятини чукур англаган холда адо этиши шарт.

Х,акикатан хам, театрда бир махоратли актёр ёки режиссёрнинг мехнати тулаконли бир асар яратишга етмаслиги аник. Бунда драматург, гримёр, либосчи-дизайнерлар мехнат самараси булади.

Театр санъатининг узигагина хос булган яна бир жихати унинг синтетик хусусиятидан келиб чикади. Яъни унинг хар бир соха одамлари йигиндиси сифатида ягона дастур асосида фаолият олиб бориши, ижодий жараённи тугри белгилаш билан боглик мураккаб жамоа эканлиги театр фаолиятини мураккаблаштиради.

Шунингдек, театр санъатининг «Х,амма бир киши учун, бир киши хамма учун» деган шиори амалда хамма учун бирдек кулланиши керак. Шу уринда филология фанлари номзоди Шухрат Ризаевнинг «Жадид драмаси» китобида келтирилган куйидаги кизикарли фактларга эътиборингизни каратмокчимиз:

"1914 йил охирларида расман "Турон тудаси" номини олган Тошкент шахридаги мусулмон драма санъати хаваскорларининг "Турон" жамияти (низоми 1916 йили 11 ноябр куни ва 7176-ракамли реестр билан Д.Йегоров томонидан тасдикланган) жамоанинг максад манфаатларини тула ифодалаган:

а) ахоли уртасида сахна хамда хайрия ишларига жиддий муносабатни устириш;

б) xалк учун спектакллар сахналаштириш, унга соглом хордик багишлаш."

Кечалар, конкурслар, спектакллар ва шунга ухшаш оммавий томошалар

ташкил этиш... Tруппанинг мунтазамлиги ва катъий ижодий коидаларига биноан ишланишини курсатувчи яна "Ижрочи аъзоларнинг мажбуриятлари" кисмида куйидагича бандлар бор.

Ижрочи аъзолар жамияти йил давомида уюштирувчи оммавий томошалар: концерт, спектакл, кечалар ва шунга ухшаш жамият хайъати ёки раис томонидан таклиф этилган курикларда ками билан беш марта иштирок этиши керак. Иштирок этмаганлар аъзоларнинг умумий йигилиши карори билан ижрочи аъзолар сафидан чикарилади.

Ижрочи аъзолар, актёр бирор спектаклда банд булса, белгиланган барча репетицияларга келиши ва режиссёрнинг хамма курсатмаларига амал килиши мажбурийдир. Эътиборли сабабсиз икки марта репетицияга келмаган ижрочилар муайян спектаклда иштирок этиш хукукидан махрум этиладилар. Асосий репетиция ва уз иштирокларидаги спектаклга режиссёрни камида бир кун аввал огохлантирмасдан иштирок этмасалар, умуман спекталлардан четлаштирилишлари мумкин [3: 68-69-70-б].

Театр мураккаб ижодий ишлаб чикариш муассасаси хисобланади. Унинг темир интизоми шаклланган. Бунга хамма ижодкорлар хам дош бера олмаслиги мумкин. Чунки ижодкор эркинликни хохлайди, аммо бу дегани касбий мажбуриятни суистеъмол килишга рухсат дейилгани эмас.

К.С.Станиславскийнинг "Актёрнинг роли парда ёпилиши билан тугамайди, у хаётда гузаллик таркатувчи ва таргиб этувчи булиши лозим" каби

фикрида актёр оркали томошабинга тарбия бериш, уни гузалликка, нафисликка чорлаш кабиларга эътибор беришлигини лозим деб билади.

Актёр драматург когозда яратган образларга жон бахшида этади, режиссёрнинг фикр ва истакларини уз махорати оркали амалга оширади. Томошабинлар билан юзма-юз мулокотда булиб, уларни асардаги вокеалар оламига олиб кириб, фикрлашга, мулохаза юритишга сабабчи булади. Шу сабабдан хам актёр халкка якин булади. Халкка якин булмаган актёр, том маънода махоратсиз актёрдир [4: 65-б].

Актёр барча касбий хислатларини талабалик ёки тажриба орттириш даврларида кайта эслаши, урганиши ва яна ижод билан шугулланиб, махоратини оширишни йигиштириб куйиши хато. У доимо тасаввурини кенг олиши ва ривожлантириб бориши шарт, лекин бу холатда айрим актёрларимиз узини профессионал сезиб, асардан бироз чикиб кетиши хам кузатилади. Бу салбий холат, албатта. Адабиётларда хам бу жараёнга алохида ургу берилади.

Яхши узлаштирилган ва ихтиёрингиз измида булган тасаввур машгулотнинг энг фойдалиси хисобланади. Сахнада пьеса устида буладиган машгулотдан олдин ролингизни тасаввурда кайта-кайта машк килиб куринг. Бундай машкларнинг фойдали томони шундаки, унинг учун жисмоний харакат, майдон, макон талаб килинмайди. Жисмоний куч хам сарфланмайди. Шунингдек, сахнадаги йулдошингиз билан бажарадиган хатти-харакатларни хам шу йусинда машк килиб куришингиз мумкин. Кейинчалик режиссёр ва йулдошларингиз билан сахнадаги амалий ишдан буш вактингизда хам тасаввурда машгулотни давом эттиришингиз мумкин.

Факат режиссёр берган курсатмалар ва мизансахналарни тасаввурдаги машгулотларда хисобга олишингиз шарт. Сахнадаги амалий машгулотларга нисбатан тасаввурдаги ижро нафис, жозибалирок куриниши мумкин. Шундай холатлар кузатилса, сиз уларни сахнадаги ижрога кушинг, натижада спектакл ижросида нафислик, жозиба, гузаллик пайдо булади. Кундалик машклар тана аъзоларингизнинг зурикмай, эркин харакат килишига имкон яратади. Гарчанд машклар тасаввурда бажарилишига карамай, хис-туйгуларингиз тула кувват билан ишлайди, сезги аъзоларингиз фаоллиги ортади, хис-хаяжонли холатлар ранг-баранглиги купайиб, сифат бойлиги ортади.

Сахнадаги репетиция чогида бу каби сифатлар куп хам узгармаслиги мумкин. Лекин тасаввурдаги машклар натижаси уларок, топилган нозик сифатлар, хис-туйгулар сиз яратмокчи булган кахрамон хаётининг ажралмас кисмига айланиб боради. Актёр шахс сифатида ижтимоий хаётда хам уз урнига эга була олса, бу катта натижадир. Актёрлик махорати канча вакт утса хамки, тулик шаклланиши ва муаммолардан мутлако кутилиши мумкин эмас. Чунки

H^og HHCOHHHHr 6eBOCHTa Tatcupu op^anu aManra ^aMnaHMacH xuco6naHagH.

ошириладиган ишлар

Фойдаланилган адабиётлар

1. Жахон адабиёти. Адабий-бадиий, ижтимоий-публицистик журнал. 158-159-bet. 2015-йил июль сони.

2. Ф.Ахмедов, М.Юсупова. Эстрада актёри махорати. Дарслик. Тошкент. 2000.

3. Ш.Ризаев. Жадид драмаси. Тошкент 1997 й. «Маънавият» 68-70-бетлар.

4. Бахтиёр Сайфуллаув, Жахонгир Маматкосимов. Актёрлик махорати фанидан дарслик. Тошкент. 2012.

5. Ф.Ахмедов, М.Юсупова. Эстрада актёри махорати. Дарслик. Тошкент. 2007. 6-7-бет.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.