CC BY
0ЭОЖ 821.512.122.0(043)
ТYЛIК Т0РЕС1 - ТYЙЕ ТАГДЫРЫНЬЩ К0РКЕМ ПРОЗАДА СУРЕТТЕЛУ1
КАЗТАЕВА АЙЫМЖАН ЦАНАТЦЫЗЫ
Абай атындагы ^аз¥ПУ, «Эдебиеттану» мамандыгыныц 2 курс магистранты
Ацдатпа. Мацалада цазац фольклорында ерекше керШс тащан mYÜe жануарыныц бYгiнгi прозада бейнелену1 талданады. Кешпел1 халыцтыц ата кэс1б1 - mYÜe шаруашылыгына жасалган цат^ездт пен цастандыцты суреттеу арцылы жазушылар заман шындыгын, отарлыц eзгiсiн бере алганы пайымдалады. Соныц салдарынан адам мен табигат арасындагы гармония бузылып, mYрлi келецЫзджтердщ орын алганын жазушылар жан-жацты керсете бшгендт сарапталады. Авторлардыц адамзат баласына тэн iзгi цасиemmeрдi жануарга телу арцылы mYÜeнiц ерекше цасиеттерт керсете алгандыгы сез болады.
Клт свздер: mYÜe mYлiгi, ата кэст, ойсылцара туцымы, табигаттыц тел пeрзeнmi, ундестт
^азак эдебиет1нде ойсылкара тукымыныц тарихын суреттеген шыгармалар шогыры 6ip тебе. БYгiнде жануарлар бейнес керкем кещспкп еркш игерш, казакы турмыс-т1ршшк, салт-сананыц бейнес дэрежесше кетерiлдi. ^азактыц турмыс-тсршшшнде езшдш орны бар тYЙе тулшнщ эдебиетте те салмакты орны бары байкалады. ^оркыт бабаныц елiмнен Желмаяга мшш кашуы, елi Yшiн Жеруйыкты iздеген Асан кайгыныц да желмаямен сар даланы желуi, Эзiрет элi, Ахмед Яссауи сынды дiни тулгалардыц а; тYЙеге мiнiп жYPуi, Yш жYЗдiц басын коскан Абылай ханныц киелi а; тYЙесiне деген сенiмi - осыныц айгагы. Галым Ш.Керiм туйенщ дiни тулгалардыц емiрiнде мацызды рел аткарганын «Кожа Ахмет Яссауи елершде езiн ак бурага мiнген юсшщ келiп жуып, арулап коятындыгын ауызга алады» дей отырып, бул сарынныц сопы туралы хикаяттарда, Мурын эулие, мацгыстаулык ^амысбай туралы айтылатын ацыздарда кайталанып отыратынын айтады [1, 320б.]. Ал Абылай хан туйесшщ сакральдык сипатын проф. Б.Эзiбаева Бурабай тауына арналган топонимдiк ацыз аркылы таркатады. ТYЙе бейкам жаткан ауылга шабуыл жасагалы турган жау туралы хабар бередг «Абылай хан. Ак атан» жырында Абылай хан сэуегей тYC кередi: Еайып Ерен кырык шштен ак сакалды кария бейнесiнде келш, ак тYЙе оныц коргаушысы, колдаушы, сактаушысы болатындыгын хабарлайды. Осындай гажайып жолмен пайда болган ак атан Абылайды тенiп турган кауiптен арашалайды жэне де ол ханныц баратын багытын белгiлейтiн, ханды табыска жетелейтш, жорыктарды алдын-ала болжай бiлетiн сэуегейлш, керiпкелдiк касиетке де ие екеш аныкталады» [2].
Оныц Yстiне терт тYлiктiц iшiндегi ец тату, ец мейiрiмдi жануар - тYЙе екендшн бiлген халкымыз «терт аяктыда бота тату» деп багалаган. Тай-кулынныц тебiсiп, лак, бузаудыц CYзiскенiн айтпаганда, момын деген козылардыц езi ара-тура енеге таласатынын керiп-бiлген бабамыз ботаныц татулыгына тэнт1 болган. ¥лттыц танымында ерекше орны бар тYлiктiц ултпен бiрге мэцгi жасайтыны акикат болса, эдебиетшде керiнiс табуын - зацдылык дер едш.
ТYЙе тYлiгiнiц ауыз эдебиет мураларында суреттелуiнiц жаркын бiр керша - «Кыз Жiбек» жырындагы сэш мен керкi жараскан салтанатты кеш. Ал сол кештщ алапат байлыгын бiлдiрiп турган кештегi тYЙе саны. ТYбектен шыккан кештщ алгашкы лепн буйдасы ж1бектен есiлген Yлек бастаган отыз тYЙе, екiншi кеште жiбектен аркан тарттырган казинелi кырык нар, Yшiншi кеште Yстiне алтыннан жагдан орнатылган, асфаhани кiлемдер жабылган сексен туйе, келесi кеште жабдыгы сары алтыннан жасалган, кызыл алтын тиелген жYЗ тYЙе - жалпы саны 250 тYЙесi бар дэулеттi кеш суреттеледi [3].
ТYЙе - жылдыц терт мезгiлiнде ез аягынан жайылып, езiне кажеттi коректi тауып жейтш жануар. Адам агзасына ете кажетп касиеттерiмен ерекшеленетiн тYЙе CYтi - шубат та гасырлык дерт - обыр ауруына акуызымен шипа болып отырганы гылымда дэлелденiп отыр.
Сауса - cyt, ецдесе шубат, балкаймак; сойса - ет; кырыкса - TY6iT жун мен шуда болатын тYЙе таза ауада, далада шыцдалып, табиги жайылымда коцдылыгын тез кетерiп, еркешiне жуз келiден аса май жинайды екен.
^азак туйе nipi - Ойсылкара деп бiледi. Ойсылкара эулиенщ eMip сYрген уакытын шамамен VII-VIII гасырлар деп белгiлейдi. Мухаммед пайгамбардыц тапсырмасын орындаушы, такуа Уэйiс эл-^арани (Ойсылкара) оган деген курметтщ белгiсi ретшде алдына мыцдаган туйе айдап апарган деген болжам айтылады. Пайгамбар дуниеден етерде сахабаларыныц бiрiне «туйенщ пiрi - Ойсылкарага тапсыр» деп шапанын аманатка калдырып кеткен. Актебе жершде орнаган Ойсылкара эулие кесенесiне «Кeшпелi eмiр салтындагы бабаларымыз кие туткан терт тушктщ тeресi, туйенщ пiрi - Ойсылкара эулие кесенеа» деген сeздi казак тарихын тyгендеушi А.Сейдiмбек жазып калдырган.
Туйенщ касиетi жайында жазылган деректер кеп. Моцгол галымы Эренджен Хара -Даван «Шыцгыс хан туралы» зерттеу ецбепнде жорык кезiнде моцголдардыц туйенщ колтыгына нан таргеш жазылган. ^азак ацыздарында Жиренше шешен мен ^арашаштыц табысуын туйемен байланыстырады. Ханныц тyйесiн багып, ага тyйешi дэрежесiне кeтерiлген Жиренше бiр кyнi ханныц кутырган бурасынан Тайлакбай бидi коргап, аман алып калады. Жиреншенщ кайсарлыгына риза болган би оган уш кызыныц бiрiн беретшш айтканымен, Жиренше «шабынган бурадан куткарганым yшiн кызыцызды алмаймын» деп намыстанып, бармай кояды. Бiрак, тагдырдыц жазуымен жел айдап кеткен тyйелерi Тайлакбай бидщ келесiнен табылып, кайтар сапарында ^арашаш сулумен танысып, табыскан екен.
Кeшпелi халыктыц адал серiгiне айналган туйе жануары жeнiнде эдебиетте С.Санбаев («Ак аруана»), Т.Нурмагамбетов («Шал, мая жэне жел»), С.Досанов («Аруана»), О.Бекей («Бура»), Т.Рахымжанов («Бураныц акыры»), С.Елубай («Ойсылкара»), Д.Эшiмхан («Жер ацсаган сарыатан»), А.Алтай («^ара бура») сынды жазушылар, Т.Айбергенов «Аруана ак туйе», М.Макатаев «Сахараныц шубырган тyйелерi», ^.Мырзалиев «Кара нар» атты туындыларында калам тербеп кана койган жок, бул касиеттi жануардыц улт eмiрiндегi мацызы мен мэнш де терещнен керсете бiлдi. Халкымыздыц еткен тарихы айгактагандай, казак eмiр бойы кeшiп-конып журген, отырыкшылыкты мулде танып-бшмеген ел емес. Кeшпелiлiк - казактыц шаруа жайына не сырткы жауыныц кысымына байланысты колданган стратегиясы болган. Кyштi жаудан ел-журтын коргау кажет болганда алыс елкеге кeшiрiп, кез тасалау камын жасаганда туйе малыныц орны зор болды.
^азак прозасында ет мен сyтi кунарлы, шелге, аштыкка шыдамды туйе табигатын суреттеу F.Мyсiреповтщ «Талпак танау» шыгармасынан басталады. Жазушы туйе мен шошканы салыстыра отырып, туйенщ бiрнеше артыкшылыгын баса кeрсетедi. ^азак yшiн туйе - тарихи жануар, «шацырак атан», гасырлар бойы халкын аркасынан туармей, уйкысын бузбай, казак тарихын тербетш келе жаткан касиеттi жануар. «Аркадан Алтайга, Алтайдан кытайга гасырлар бойы аркаланган агаш шацырагы деп есептейдi де, eзiнiц курметтi жануар екенше тацданбайды. Тегiнде бiр елдiц тарихына байланысты аталган соц, тэкаппар болатын да орны бар. Аркалап тасып жyргенi тарих болса, тyйенiц бул пацдыгында не ерсiлiк бар?»
[4].
Fалым Ж.Аймухаметтiц: «Архетишик ойлау жуйесшщ кeркемдiк танымдагы мацызды орны бiзге улттык эдебиет yлгiлерiмен катар элемдш эдеби муралардагы сан тарапты символдык-поэтикалык бейнелер мен сюжеттер, кeркемдiк тэсшдер аркылы белгiлi. ¥лттык дэстyрлi мэдениетп сактауда, оны заман агымында жадымызга жацгыртуда негiзгi тiрек - осы архетиптер. Бiздiц тyркiлiк туп бейнелер санатындагы туйе мен жылкы тyлiктерi ерен куш пен берiктiктiц, тeзiмдiлiктiц, ушкырлыктыц символы ретiнде де кец таралган» [5, 6б.] деген пiкiрiмен толыктай келiсемiз. Архетип ретiнде туйе мен жылкыны тануы дала мэдениетшдеп айрыкша орны бар кос тушктщ касиетiн, мацызын багалаумен катар, кене турю дуниесшщ бiртутас мэдени-философиялык картинасын жасауга мyмкiндiк беретiн мэдени-турмыстык жэне элеуметпк категория екенiн танып-бiлгендiгi деп ойлаймыз.
«^ahapMaH жацаланса, сюжет те, композиция да, тартыс xapaKTepi де, суреттеу куралдарыныц колдану мeлшерi де жацаланбак. Ал жаца тип табу деген сез кептеген мэселелерге тыцнан келудi кажет етедi. Сейтш эдебиет элемiне бурын кез Yйренбеген кейiпкерлер шыгады. Ол кейiпкерлер ертеден Yйреншiктi каhармандар кескiнiне уксамайды. Табиги кажеттiлiктен туган ондай каhармандар эдебиеттен ез орнын калай да ала алады. Сол каhармандар аркылы eмiрге, кайшылыктарга тыц кезбен карау дагдысы туа бастайды» [6, 129 б.]. Ал прозамызда жацаланган осындай кажеттшктен туган анималистiк образ - тYлiктiц тeресi - тYЙе болды.
^азактыц кeшi-конында да туйенщ рeлi мьщты болганын «Нар жолында жYк калмайды», «Соцгы туйенщ жYгi ауыр», «^йе сiлкiнсе он есектiк жYк шыгады» деген макалдыц eзi дэлелдейдi. Ксерофита шеп (кургак, ыстык ауа райына бейiмделген): алабота, жантак, терiскен жеп, бiр iшкенде 200 литрге дешн су iшетiн тYЙе тYлiгi барынша шыдамды, кандай да бiр жагдайга тeзiмдi жануар. Сондыктан да киындыгы мол кeшпелi тiршiлiгiнде ата-бабамыз тYЙенi пайдаланган.
ТYЙе багу - казактыц ата кэсiбi болгандыктан да оныц тарихы мен тагдыры да казактыц басынан кешiрген тарихымен тыгыз байланыста болатыны белгiлi. ^азак тарихында терт тYлiк малдыц iшiнде эсiресе, тYЙе мен жылкыга анык опат келген замандар дYркiн-дYркiн кайталанып отырган. ¥лттыц кеп гасырлык ата кэсiбiне мыскылмен, менсiнбеушiлiкпен караудыц салдарынан кецеспк идеология бойынша етке eткiзудiц курбандары болган да осы ею жануар. Зерттеушi А.Мукышева айткандай, Yйiрi бузылган айгыр, кулыны жогалган бие, ботасы елген шген кец даланы адамша ^щренткен. Мал басына кайгы орнап, «Туган жер, аскак бел!» деп адам орнына аруана зарлаган. Халыктыц мацдайына баскан жылкы баласы мыцдап, жYЗ мыцдап, мYмкiн миллиондап жыл кустарындай элдебiр ыстык жактарга токтаусыз жылжып, босып кeшiп жаткан. Байтак далада кой тастардыц орнына агарацдап жылкы бастары калган» [6, 120б.].
Бiз С.ЖYнiсов, Т.Элiмкулов шыгармалары аркылы кецеспк заман тусында жылкы малына жасалган кастык пен киянатты бiлсек, ойсылкара тукымыныц да сол зауалдан айналып етпегенщ оныц да басын кара булттыц шалганын О.Бекей, Т.Рахымжанов, А.Алтай шыгармаларынан тYсiнемiз. Ойсылкара гана емес, сан жылдар бойы тYЙе багумен айналыскан жандардыц да туган жерш тастап, ауа кeшiп кеткен талайсыз тагдырын кeремiз. Оган себеп болган билштщ сокыр саясаты мен соныц колшокпарлары, орындаушылары -шолакбелсендiлер. Жалац идеологияныц салдарынан казактыц асыл туякты каншама терт тYлiгiнiц кор болганына карт тарих куэ. ^азактыц гасырлар бойгы бар таукыметiн каская кетерген сахараныц кара нарын аяусыз кырган, тукымыныц азаюына экелген шолакбелсендiлiк эрекет зерттеу нысанымызга алынган шыгармаларда кездесш отырады.
О.Бeкейдiц «Бурасында» табигаты катал Алтай алабына темiржол салуга тартылып, кыруар жумыстыц салмагын кетерген кара бура жалгыз калды. Адамдар оныц мацдай терщ ецбегiн багаламады. Оныц кез алдында енесiн сойып жед^ келедегi барлык бауырларын Буктырмадан етюзщ аргы бетке айдап жiбердi. Акыры жалгыздык шерiне шыдай алмаган, eмiрден баз кешкен бура сайын дала тесше eзi экелген паравоздыц астына тYсiп мерт болды. Авторлар соныц себебш iздеп, халык eмiрiмен тыгыз байланыста керсетедь
Жазушылар тYЙе жануарын кeркемдiк-символдык бейнеге айналдыра отырып, рухани калыпты ацдатады. Халык бойындагы ^рескерлш рухка дем берер, соныц символындай кeрiнетiн алып кYш пен кайтпас кайрат кана улттык болмыстыц берш корганы екенiн багамдайды. О.Бекей «Бура» атты замана келбетiн айшыктап керсететш эцгiмесiнде де жалгыз бураныц аянышты тагдыры аркылы казак калпын танытады.
«Адамзаттыц табигатсыз кYнi жок, Табигаттыц оны айтуга тiлi жок» деп Мукагали акын жырлагандай, адам сайын дала тесше шойын жолды тесеп алды. Паравоз бар, ендi туйенщ кереп жок, комбайн бар, егш егемiз, ендi мал багудыц кереп жок деп кате тYсiндi. Эзшщ де табигаттыц бiр бeлшегi екенш умытты. ^олмен жасаган алпауыт кYштерi табигаттыц тел перзенттерiн каталдыкпен жутып, жойып жатканына мэн бермедi. Адам мен
табигат арасындагы кайшылык тyйенiц жалгыз калуымен шарыктау шегiне жетш жатты. Аталган шыгармалардыц шешiмiнде авторлар туйенщ трагедиясы аркылы адамныц каттылыгы мен кайырымсыздыгына наразылыгын танытып, тежеу салуга эрекет жасайды.
Эбден жалгызсыраган, ез ортасын жатсынган бура туганын iздеп, ^азанкап аулынан кашып шыкты. Есше бiрдеце тускендей артына бурылып караганда «энеу, жер ошактыц оты быксып, кайта тутана бастады, энеу, баканга керме тартылды да, бiрiнен-бiрi ететш он бес ат катарынан байланды: энеу, кeгендегi козыны карацыз - козыны; эне, киiз уйден тyйешi Эбiш шыкты, колында буйдасы бар. Бiрак, Бура осынау бiрсiн-бiрсiн жацгырып бара жаткан колхозды ауылдан тек кана ез тобын - ез туысын таппады. Элдекайдан, калыц корымдардыц арасынан жас ботаныц элсiз уш естiлгендей болды. Селк ете калган Бура танауын жыбырлатып, пыскырып ед^ элгiндегi гайыптан пайда болган бар кершю, сыцсыган yнi iзiм-гайым жогалды» [7, 189б.]. Жанына желеу болып, туганына коспаган адамдардан кецш калды, оларды тэрк етш кете барды. Адамнан тyцiлген бура шшдеп зэбiр-запас ын, керген корлыгы мен зорлыгын табигат-анага айтып, боздап келедi, жоктап келедi. Оныц даусыныц зарын тыцдап, кетеру табигат-анага да ауыр екендшн тэкаппар таудыц eзi сагыныш уншщ алдында каукарсыздыгы сонша кербез басын иiп, тынып калды. Бураныц тыцдаганныц сай -сyйегiн сыркыраткан боздауы - «жYректiц, сагыныштыц, ацсардыц ардакты зары» екендiгiн де автор калт жiбермеген. Билiкке, кyштiлердiц катiгез эрекетше деген карсылыгын автор символикалык бейнелеумен осылайша керкем жеткiзген. Бэрiнен баз кешсе де, туган жерiнен айрылмайтын тyйенiц бул жайга тап болуын - табигаттыц yйлесiмдiлiгiнiц бузылуы деп тyсiндiредi.
Ол жол - Бурага Тасшокыныц асуын аралатып, жайлаудагы есю журтка тентiретiп алып келедi. Сосын ¥лытаудыц басында багзы замандарда атан-шгендер жYрiп еткен кeштiц ескi сшем^ гажап кeрiнiс. Эйткенi, ол туйеден калган белгi, eзi журмесе де атан-шгендер салган езгеше жол. Осы сурлеудщ бойында боздап жылауы да - оныц сарытап сагынышын басуы. Yзiндi келаре кетейiк: «Бура кеш жолымен сенделiп кеп жyрдi. Оттауга да заукы шапкан жок. Бура ескг кеш жолын узац, тым-тым узац игскедг де, есейген шагында туцгыш рет боздады. ¥зак боздады. Ол булайша бота шагында гана бiр рет боздаган. Онда да енесш жайлауга ащы артып кетш, екi кун зарыга куткенде, карны ашканда боздаган. Сyрлеудi иiскеп, боздап турган тyйенiц кeзiне мeлтiлдеп жас iркiлдi... Тyйенiц кeзiнен буршактап аккан жас кеш жолына сырт-сырт узшп тyсiп жаткан, тyсiп жаткан» [7, 191б.].
«Жазушы eзiнiц жаны таза, сезiмтал, жаксылыкка жаны куштар кейiпкерлерiнiц iшкi сезiм буырканысын коршаган орта табигатпен байланыстыра, астастыра алады. Оныц кейiпкерлерiнiц шетшен аскак арманга кулаш урган, арманшыл, киялшыл болып келетш де, олардыц ой-толганыстарыныц кебше табигат суретiмен астарласып, астасып жататындыгында болса керек. Табигаттыц тел перзент адам сол табигат иiсiн сезшш-тyйсiнген кезде оныц арманшыл-киялшыл болмауы мyмкiн де емес кой. Мундай кейiпкердiц болмысын табигатпен байланыстыра суреттеу аркылы таныту О. Бeкейдiц шыгармашылыгыныц бiр ерекшелiгi» [8, 20б.]. Зерттеушi С.Айтуганова жазушы О.Бeкейдiц «Бура», «Кербугы» сиякты анималистiк туындыларын карастыра отырып, табигат пен адам yндестiгi, кайшылыгы, адам бейнесiн берудегi табигаттыц кызметше катысты психологиялык жагдаяттарды толык талдап тyсiндiредi.
Жазушы Т.Рахымжановтыц «Бураныц акыры» повесiнде ойсылкара тукымына жасалган киянаттыц салдарынан тyйелерi боздап, катын-балалары шулап, муржа, жер ошактарынан шыккан тупш аспанга ширатыла кeтерiлiп жататын берекел^ акарлы-шакарлы ауыл кацырап бос калады. Шаш ал десе, бас алатын эпербакан, бiр жылдык тiрлiктен аргыны ойлай алмайтын орашолак, шаруашылыктан, халыктыц салт-санасынан, ата кэсiбiнен хабары аз белсендi Алданов келе сала реформа жасап, «кецестер елi гарышка кол созган заманда, «Кектал» ужымшарына туйе малы неменеге керек. Жермай куйсац жердщ тyбiне жеткiзетiн машина мен самолет турганда, шабан туйе юмнщ шiкiрэсi. Кeшпендiлiкпен eмiр сурген феодалдык заман келмеске кетп. Ендеше туйе де жойылсын!» деп №»3 туйе фермасын таратып,
бiраз малды етке eткiзедi [9, 114 б.]. ¥лттык кундылыкты дэрштеуден ада, кeшпелiлiк салтымызды феодалдык деп тYсiнетiн дYмше жанныц елге типзген киянаты аз болган жок. Еактен кiре сала, тер менiкi деген шолак белсендiнiц дYмдi, децайбат мшезше ауыл адамдары карсы келген жок. Жалпы Шаманбай ауылыныц адамдары тукым куалаган тYЙешiлер болатын. Олар ата кэабшен айрылган соц, таныстарын, туган -туыстарын сагалап, бiрi Актебе, бiрi Гурьев (цаз1рг1 Атырау) облысына коныс аударады.
Повесть экспозициясы жер-кект астын Yстiне сапырып, куыс-куыстарга ак карды тыкпалап, катпаган кYпсек карды буркыратып, дауылдатып екi кYн бойы соккан ак боранныц элегiмен iле-шала желш пайда болып, азынап, корага сыймаган бураныц жайын суреттеумен басталады. Буган дейiн де бураныц жалгызсыраганда немесе табанына тас батып, катты шаршаганда кец eцешiнен кYцiренiп шыккан керней даусы естiлетiн. Бiрак автор осы боранга ерекше мэн бередi. Бураныц бакырганын кос iшектен кYмбiрлеп, куйкылжып тeгiлетiн домбыраныц, кей-кейде кYцiренiп, ^рсшш кап, Yзiлердей буралган кыл кобыздыц сыцсуымен салыстыра караган автордыц бул дауыска айрыкша токталуы повестiц жазылу максатымен байланысты.
Опасыздыктыц, баянсыздыктыц мекенi боп, сайкал катынша кырык кубылган сум жалганнан таяк жеп, опынып, кусалана капаланган адамныц гeй-гeйiне уксас зар-запыранды берудегi автордыц максаты - бураныц еткен-ешкен eмiрiн тебiрене ойлап, уакыт курдымына сiцiп, келмеске кеткен кызылды-жасылды дYниенi ацсап, сагынганын керсету. Ия, автордыц бурасы зарланумен катар ойланады, тiптi тiрi адамша TYC кередь ТYЙеге TYC кeргiзу тэсiлi -эдебиетте бар дYние. ^ыргыз жазушысы Ш.Айтматовтыц «Боранды бекетiндегi» iнгендер де TYC кeредi. Осы тYЙенiц TYC керу тэсiлiн арнайы сез еткен ^.Олжай ми кызметш зертгейтiн профессор М.Уилсонныц (Массачусетс технология университетi) жануарлар мен кустар, тiптi жыланныц да уйктап жатканда TYC керетш дэлел, дерегiн алга тартады [10]. Демек, бул ойдан шыгарылган киял емес, гылыми дэлелденген тYЙе бойында бар касиет.
Бура Ойсылкара тукымына эдiлетсiз кек тэцiрiне, элдекандай белпаз к¥дiретке, жалпы, мацдайы тайкы, талансыз тагдырына шагынып, арыз айткандай тагы да узак-узак боздады. ТYЙенiц боздауы ерекше екенiн М.Макатаев та ацгарып, жырга коскан. Акын поэзиясында «^йенщ боздауынан кYЙ eледi» деген керемет, сурапыл жолдар бар. Кeмейiнен юсшщ сай-CYЙегiн сыркыраткандай зарлы да муцды Yн шыкканда, ескi кыстаудыц аман калган муржасында калгып отырган ала карга шошып оянып, карк деп уша женелген детальдi енгiзу аркылы автор табигат гармониясыныц бузылганын, оныц салдары тiршiлiк иелерiнiц кай-кайсысына да оцай болмаганын мецзейдi. Адам мен табигат - епз угым екеш ескерiлмеген жагдайда тепе-тецдiк бузылып, хаос орнайтыны белгiлi.
««Кара бура» эцпмесшде каламгер Аскар Алтай да 1950-жылдардыц соцын ала казак даласында жергшкт халыктыц кезкарас, талап-тiлегi ескерiлмей, орын алган осындай бассыздыктар мен есш малдыц жайрап калуы мэселесiне терецдеп барады. ТYЙенiц халык тiршiлiгiне аса кажет, географиялык аймагына аса колайлы жануар екенi ескерiлмедi. ТYЙе мен жылкыга жаудай тиiп, элдебiр жогарыдан келгендер екi мыцдай жануарды пышакка iлiктiрместен мылтыкпен атып, атылган тYЙелердi Алтайдыц кызыл карагайынан ойылган Yлкен итшаналарга екiден артып, атандармен ауданга тарткызып, ойына келген соракылыкты ютедь Уакыты келiп, акпан айында буралар жын тYкiрiп, келе-келеге тYсе, шыдамай шарпысып калган буыршындар буркылы кебейген уакта ауданнан арнайы тапсырмамен окшантайы мыгым мылтык, уцгысы терец косауыздыгымен он шакты жiгiт келедi. Келе кэрi бура Сарышуды атып салганда, ол ащы дауыспен бiр бакырып калып, eзiнiц ауыр денесiн устай алмай, жас ботадай тiрсектерi дiрiлдеп шеге бердi. Ескендiр Yн-тYнсiз иеп калшылдап кеп, кэрi бураныц ^ре тамыры тусынан, сагагыныц астынан кол сиярдай теак тестi. Эйткенi, мал Yшiн жанын жалдайтын атам казак малды арам елпрмеген, кие, обалынан корыккан.
Партия буйрыгын орындаушылардыц жазыксыз жануарларды адалынан бауыздап алуды ойлаган да жок. Келе тYЙенi талдай отап, берщей атты. Онныц Yстiндегi келенi, 400-ден астам тYЙенi Yш кYннiц iшiнде бармактай коргасынмен жыгып, итшаналармен
^аскырбайга тасыды. «ТYЙeлepдiц Tepici де iрелмей, сурп eTTepi - колдары колдай, сандары сандай белшектелш, кацкалары мен бастары ty6ïttî тepiлepiмeн пушпак-пушпак болып аттанды» [11, 66б.]. 03i айдауда болган Иркутск лагершде шошкаларды осылай атып, б^еудей тYгiн Yйiтiп, сосын гана карнын жарып алатынын керген Еcкeндip карт ез елшдеп бассыздыкты кергенде «кэтр болып кeттi гой оцбагандар» деп южшуге гана шамасы кeлдi. Кенбеген, карсы шыккан Еcкeндip тYЙeшiнiц аяк-колын байлап, коска апарып тастады. Суык ауаны жара дYpкiн-дYpкiн дYpciлдeгeн мылтык даусыныц соцынан ащы кышкырган, жаны киналганнан бакырган, элciз боздаган Yндep Yш кYн бойы Yзiлмeдi.
ТYлiк тересшщ Алтай жершщ катал табигатына шыдамды, кYш-келiккe колайлы, малшылар Yшiн аса кажeттi eкeнiн басшылар елеп, ескерген жок. ^ымыз, кымыран ашыту керек, мал шаруашылыгын жандандыру керек деген каулы кабылданганда гана басшылар Еcкeндipгe колка салып, Акбас бураныц келесш алдырды. 60-жылдардыц аягына дешн Акбас бураныц тукымы Акшиде 200-ден асты. Экiнiшкe орай, 70-жылдардыц ортасындагы «ет етюзу» науканында момын тYлiк бipжолата жойылып кетп. БYкiл ещрде т1герге туяк болып, Еcкeндip колында устаган ^ара бура гана калды.
Бipак, жалгыз калган бура гана емес екенш, абоpигeндepдiц де тагдыры жeтiciп турмаганын автор ецipдeгi соцгы тYЙeшi Еcкeндip тагдыры аркылы керсетедь Эз тагдырына билiгi жок елдщ малы да талан-таражга тYcуi зацдылык eкeнiн салкынкандылыкпен ceздipeдi.
Тунжыраган жYзi кап-кара болып кYлбeттeнiп алган Yндeмec шалдыц емipi де -казактыц кештеу жазылган тарихы. Заман: еркщ билемес, epкiцдi билер. Ой ез-езшен шайкалган майдай орала беред^ алыстан орагыткан ойлар аркылы казак тарихы таркатылады. Еcкeндip Yкiмeт болып, Ецсе байдыц ецi тYгiл тYciндe елес бермеген кызы сулу Акнэрмен бас косты. Тeцiнe косылмаган ажарлы кызды езiн-езi iштeй мYжiгeн ой жед^ кара кезiн муц тутып, жYpeгi муз боп катты. Акыры жан азабына шыдамай, курсагындагы баласын да ойламай, куздан ceкipiп елдь Соры кайнаган Еcкeндip кайгыга жалгыз мойынсунып, ез кейлeгiнe cэбидi орап, алдына асып, жон аркасына эйелш салып экeлiп, кара жер койнына тапсырды. Иiн кетертпеген каЙFы-каcipeттeн eci кipeciлi-шыFаcылы ауруга шалдыкты. Ой атаулыдан кутыла алмай, айналсоктап жYpiп, туцгиык иipiмiнe шым-шымдап батыра бастады. 32-нщ алапат аштыгы, шыбындай кырылган халыктыц тец жартысы ^ытай ауып, ол жактан тeпepiш кеpiп, кеп уакыттан соц кepi кайтты. ^айта алмаганы каншама. Еcкeндipдiц iнici Еpкeндip де журтпен ^ытай ауып, елге кешннен кeлдi. 37-нiц кара суык ^зшде езi Иркутск айдалды. Мэцгipiп жYPудeн арылса да, Yнciздiктeн арыла алмады. Бipак, жындыcYpeй болып жYpce де, тYЙeнi корып, аман алып калды. Жаны киналган кара бура мен Еcкeндipдiц кYЙiн автор параллель алып отырады. ^арттыц eciнe кай-кайдагы куйындай оралып, ауа жетпегендей кекipeгi кысылып, жYpeгi катты согып, аузына тыгылгандай кYЙгe тYcуi -отарлыктыц езгш. Бас кeйiпкepдiц тар кeудeciндe талай кекжал ойлар тайталаскан кYpciнici кеп кYндepi аркылы бiз бYкiл казактыц басындагы ауыр жагдайын тYciнeмiз.
Партия тапсырмасы экономиканы кYшeйту Yшiн бос жаткан Акжал жepiн жыртып, дэндi дакыл егу болды. Жайылымды кыскартып, елде агротехниканы дамытып, eндiгi ^ш-келiк - трактор, машина, комбайн болу керек. Алтайдыц киын табигатында, калыц кар жауганда барлык жерге трактор, машинаныц аягы жете бермейпш ecкepiлмeдi. Есю сокпакпен жYpe бермей, жаца CYpлeугe тYcу ганибет танылды. ТYЙe мен жылкы кYнi еткен ескшщ калдыгы саналды. Ал оныц ата-бабадан калган кэсш, сан гасырлык сынактан еткен тэжipибeci, улт Yшiн нeгiзгi кYнкеpic eкeнi каперге алынган жок. Салдарынан тYЙeгe гасырлар бойы тиесш болып келген Акжалдыц куйкалы ецipi кепкен тулактай жeмтip-жeмтip жыртылып, жYгepi eгiлгeнiмeн, тырбиып еспей калды. Бip-eкi жылдан кeйiн кургак ацыз, кумдауытка айналып, Акжал кацырап бос калды. Ягни, тYЙeнi етке етюзш, улттык кэciптeн бас тартканымен, егш шаруашылыгы дамып кеткен жок.
Шыгармасында тYЙeнi образ peтiндe eнгiзe отырып, казак пpозаиктepi кандай жeтicтiккe жетп, окырманына кандай ой салды дегенде былайша жауап беруге болады. Ец алдымен, оны адамша ойланту, жылату, муцайту, ягни киын тагдыр иес ету аркылы жYpeгi
тым касацданып кеткен окырмандарына ой салуга тырысты. Эдебиет аркылы олардыц жанын iзгiлендiруге, мейiрiмдi кылуга талпынды. Бiз талдауга алган барлык шыгармада да тYЙе -киын, ауыр, бакытсыз тагдырдыц иесi. Адамдар капгездшнщ курбаны. Екiншiден, тYЙе де болса туган жерш ешкашан умытпай, бэршен артык коятын адалдыгы. Ешкандай ^йд^ арнайы багуды кажет етпейтiн тYЙе малы Yшiн ец кымбат казына - туган жерi екенiн тYсiндiру. Материалдык, экономикалык т.б. тYрлi жагдайлардыц салдарынан ез отанын тэрк етш, шетелде калып жаткандар Yшiн бул да Yлгi аларлык ДYние екендЫ шYбэсiз. Yшiншiден, тYЙе шаруашылыгын казак eмiрiнен мYлде сызып алып тастаудыц мYмкiн еместiгi. Гасырлар бойы казакпен бiрге жасасып келе жаткан бул асыл жануардыц жергiлiктi халык Yшiн кундылыгын айрыкша керсету. Ата-баба кэабшен бас тартудыц тYбi жаксылыкка апармайтынын казактыц ез тагдыры аркылы авторлар дэлелдей алган.
Ерекше назар аударатын дYние - барлык жалгыз калган тYйенiц iздеушiсi бар. ^ыстыц суыктыгына, акпанныц ыскырган аязына карамастан, кабагына муз катып, соцынан ерiп, iздеп жYрген жоктаушысы, iздеушiсi бар. Ягни, казак eзiнiц тYп бастауын, ата кэабш умыткан жок, ешуакытта тэрк етпейдi де. ^андай дамыган технология заманы болса да адамныц табигатсыз кYнi жок екенiн бiледi. Адам бойынан жогалган iзгi касиетгердi жануарга телуде де авторлардыц максаты - осы болатын.
ЭДЕБИЕТТЕР
1. Керiм Ш. Мусылмандык эулиелер жэне хикаят жанры // ^азак фольклорыныц кастерлi элемi. -Алматы, 2020. Б.289-323.
2. Эзiбаева Б. Нар-бактриан бейнесiнiц мифологиялык мэнi // Керуен, 2017. №3. 45-51бб.
3. ^ыз Жiбек жыры. Бабалар сeзi. 7 том. -Алматы: Мэдени мура, 2015. -620 бет.
4. МYсiрепов F. Талпак танау // https://bilim-all.kz/article/15721-Talpak tanau
5. Аймухамет Ж. ТYЙе тYлiгiнiц улттык поэзиядагы поэтикалык болмысы // ^аз¥У Хабаршысы. Филология сериясы. 2012. /4 (138). 6-9бб.
6. Мукышева А.Н. ^азак эдебиетiндегi тулпарлар бейнесi (Эмiр шындыгы. Кейiпкер тагдыры. Кeркемдiк мурат). Филол.гылымд.канд. гылыми дэрежесiн алу Yшiн жазылган диссертация. -Алматы, 2005, -136 бет.
7. Бекей О. Кербугы: Эцпмелер мен повесть. -Алматы: Атамура, 2003. -204 бет.
8. Айтуганова С.Ш. Адам жэне табигат концепциясы шагын прозада. -Алматы, 2000. -250б.
9. Рахымжанов Т. ^ыран кия. Повестер мен эцпмелер. -Алматы: «Дайк-Пресс», 2021. -272б.
10. Олжай Киесi бар, иесi жок тYЙе. 2020, 13 кацтар. https://informburo.kz/ pikir/kainar-olj ay/kies-bar-ies-zho-tye .html
11. Алтай А. Тацдамалы. Повестер мен эцпмелер. Том 2. Ред. А.Оразбекова. -Алматы: Арда+7. 2022. -400 бет.
