CC BY
0УДК 821.0:378
ЖЫЛЦЫНЬЩ К0РКЕМ ПРОЗАДА БЕЙНЕЛЕНУ1
ТОЦШЫЛЫЩОВА ГСЛНАЗ БАЗАРБАЩЫЗЫ
магистр, Абай атындагы ^аз¥ПУ-дыц ага окытушысы Алматы, ^азакстан
КАЗТАЕВА АЙЫМЖАН ЦАНАТЦЫЗЫ
«Эдебиеттану» мамандыгыныц 2-курс студентi, Абай атындагы ^аз¥ПУ Алматы, ^азакстан
КАСАБЕКОВА ГУЛЬНАРА МАРАТБЕКОВНА
орыс тiлi мен эдебиетi пэншщ окытушысы, Алматы облысы
Алматы, ^азакстан
ХАЛИДУЛЛАЕВА ГУЛЖАМАЛ БАХТИЕРОВНА
Магистр, эл-Фараби атындагы ^аз¥У докторанты Алматы, ^азакстан
Аннотация. Мацалада цазац эдебиеттдегг жылцы тацырыбына жазылган шыгармаларга шолу жасай отырып, квшпелг мэдениетке тэн ерекшелжтер мен дала халцыныц вмгргндегг жылцы малыныц мацызы зерделенедг. Сондай-ац жылцы жануарыныц цадгр-цасиетг мен цазац халцыныц эстетикалыц влшемдерт жэне жогары сезгмдгк асыл мураттарын, улттыц 1шк1 элемгне тэн сакральды угымдарды тацбалаудагы рвлг багамдалады. Квркем шыгармалардагы жылцы образына тарихи кезецдермен байланыстыра отырып талдау жасалады жэне цаз1рг1 кезец тургысынан цундылыцтар ЖYйесiндегi мацызды рухани кврсетюштердщ тжелей жылцыга цатысты цырлары айцындалады. К,азац эдебиетiндегi жылцы образыныц дала вркениетiмен астасып жатцан символдыц, эстетикалыц картинасы усынылады.
Клт свздер: жылцы бейнеЫ, дала эстетикасы, улттыц болмыс, цазац даласы, проза, мэдени Yдерiс, вмiр философиясы
Эр халыктыц байыргы казынасы ужымдык бейсанада беюген сан гасырлык символдар мен белгшер, сакральды мифтш еамдер аркылы бYгiнгi ^нде де жацгырып, eмiр Yдерiстерiмен астасып, улттык бiрегейлiктщ керсетюшше айналып отыр. Бiздщ улттык кундылыктарымыздыц бiрi - кeшпелi когам Yшiн киелi жануарга жэне дала эстетикасыныц шыцына айналып кеткен ^амбар ата тYлiгi. Рухани кундылыктарымыз ултымыздыц элем мэдениетi мен еркениетшдеп eзiндiк орны, мэнi мен мацызын саралап, орныктыруга мYмкiндiк бередi. Бул ез кезегiнде еуроцентристiк стереотиптерге непзделген казак тарихына жэне оныц шшде атка мiну мэдениетшщ озык Yлгiлерiне деген бiржакты багалауларды жокка шыгарып, жацаша тэуелсiз гылыми деректерге непзделген кезкарастарды калыптастыруга мYмкiндiк бередi [1]. Адамзат акыл-ойыныц казынасына Yлкен олжа салып, рухани дамуга тыц сертн берген мэдениеттщ мурагерi екенiмiздi сезiндiретiн мэнi, кYшi бар эдеби туындылар улттык эдебиетiмiзде аз емес. Сез eнерi мураларында кeрiнiс тапкан идея еуразиялык кещстштеп тарихи-мэдени Yдерiстердi жYЙелеп, оган жацаша кырынан карауга жетелейдь
¥лы даланыц эрбiр кыры элемдш еркениет контексiнде ерекше кeрiнiс табатынын ескерсек, атка мiну мэдениетi де осы еркениеттщ кунды бiр саласы болгандыктан, оны назардан тыс калдыруга болмайды. Жылкы баласыныц табигаты, кeшпелi халык eмiрiндегi мацызы мен рeлi эдебиетiмiзде бiршама зерделендi. «¥лттык керкем эдебиет - этникалык жадты, дYниетанымдык архетиптердi, ментальды ерекшелiктердi берудiц эмбебап саласы» [2, 3 б.]. Аргымак атка атакты
Нысанбай жырау тутастай одаларын арнаса; «ту куйры^ы 6ip тутам, тулпар мiндiм eKiHGeH», -деп Доспамбет жырау да, «ереуш атка ер салмай» мшш Махамбет батыр да дYниеден eттi.
Элем эдебиетшщ керкем туындыларында басты каhарман ретiнде жан-жануарларды суреттеу мысал атасы - Эзоптан басталды. ^ул болгандыгы Yшiн кожайынынан корлык кeргенi аздай, 6y^ болганы Yшiн e3i секiлдi кулдардан он есе корлык, мазак, кемсiту керген, екi аяктыдан жанын тYсiнер жан таппаган «Эзоп мысалдарыньщ сюжетi eмiрден алынган. 03i керш куэс болып жYрген адам баласыныц бойындагы, мiнезiндегi тYрлi кемшiлiктерiн Эзоп тура айта алмай, e3 каhармандары - каскыр, тYлкi, коян, маймыл, тышкан, т.б. сeзi, iс-эрекетi аркылы жеткiзедi. Алгашында Эзоп мысалдарыныц тYпкi мэнiн тYсiнбеген окырмандары шыгармаларыныц астарына YH^rn, оныц тегеурiндi ^шш», аллегориялык сипатын кейiн ацгарды [3, 39 б.]. Эзоп бастаган анимализм дэстYрi А. Конан Дойл, Р. Киплинг, Дафна дю Морье, Джеймс Боуэн, Л. Толстой, И.С.Тургенев, К. Паустовский, И.А. Крылов, А.П. Чехов, А.И. Куприн, С. Есенин, Д. Мамин-Сибиряк, т.б. лайыкты жалгастыра бшдь Ал казак эдебиетшде М. Эуезов («^ксерек»), F. МYсiрепов («Бошайдыц Yш карасы», «Эмiр жорыгы»), О. Бeкей («Кербугы»), Э. Кекiлбаев («Бэйгеторы»), М. Магауин («^умырска-кыргын»), С. Елубаевтар («Ойсылкара») eз шыгармаларына жан-жануарлар тiршiлiгi, eмiрi, кактыгысын аркау етсе; С. Муканов («Жылкы»), Т. Элiмкулов («^ош бол, Абсент»), Жумадiлов («СэйгYлiктер»), А. Оразакын («Замана дYлдiлi»), Ж. Шаштайулы («Шал мен жылкы»), Н. Дэутайулы («АйгырюсЬ»), Т. Эсемкулов («Кэрi ат»), Н. Ораз («Жылкыныц кeз жасы»), А. Кемелбаева («Шашты»), М. Баракбай («^к жорганыц кeз жасы»), ¥. Нургалымулы («Дайагашшы») тiкелей жылкы eмiрiне калам тартты. Бул шыгармалардыц кай-кайсысына да ^амбар ата тулшнщ ерекшелiгiне терец YH^y болмысын жаца кырынан ашу жолындагы iзденiстермен ерекшеленедi. Жылкы такырыбыныц казак эдебиетiнде басым болуы тшелей бiздiц улттык болмысымызбен жэне тарихи келбетiмiзбен байланысты. Жылкыны тану мен талгау бiздiц генетикалык ерекшелiктерiмiздiц бiрiне айналып кеткенiн осы айтылган каламгерлер айгактайды. Жылкы тiршiлiгiн eмiр философиясымен Yндестiрiп, окырманга соны дYниенi усыну, жануар болмысына жетелеп, соныц элемше ендiру аркылы аз да болса «адамдыгын» умыттыру - каламгерден адп iзденiс, терец бiлiм мен Yлкен шеберлiктi талап етедi.
^азак эдебиетшдеп жылкы такырыбына арналган прозалык шыгармаларга ортак дYниелердi саралай, сараптай келе мыкты тeрттаFан шыгатыны байкалды. Ол - дYбiр ацсаган дала тeрiн бэйге кызыFына толтырып, шаттыкка бeлейтiн тврттаган: бэйге аты, бэйгеге шабушы, аттыц егес1 (бапкер1) жэне халыц. Буларды шы^армада бiр-бiрiнен бeле карап, суреттеу мYмкiн емес. Тeртеуi eзара тыFыз динамикалык бiрлiкте суреттелгенде наFыз бэйгенщ толык сипаты безбенделедi. Сонда Fана дYбiрге толы дала; окырана, пыскыра шабыс тiлеген тулпарлар; жYЙрiктерiн эрец тежеген шабандоздардыц бейнесi шы^ады. Эрине, алFашкы кезекте жещс таFдырына жауапты жYЙрiк тулпар мен шабандоз турады. Жецiс осы екеуiне тшелей байланысты.
Бiрiншi кезекте кeркем туындылардаFы окырана, пыскыра шабыс тшеген ЖYйрiк тулпардыц суреттелуше орын берсек:
• эбден бабына келген, CYлiктей боп жаралFан тулпарлар шыдамсызданып, ауыздыкпен алысып, кулактарын кайшылап, оскырып, жер тарпып турады;
• шабыс тшеп турFан аттар бойдаFы каны буыркана тасып, жер тарпы^ан жYЙрiктер ауыздыктарын карш-карш шайнап, аспанFа атылады;
• басын эсем шуетып, жiтiлiкке жаралFан камыс кулаFын тiгiп, кайшылайды. Ашыккан арыстандай сауырлы^ы CYмиiп, алшак кеудесiне CYЙене теюрек каFып, серпiндi шабытты танытады;
• жYЙрiктер жер-дYниенi уршыкша YЙiрiп жYЙтки жeнеледi. Мундайда жумыр жер сансыз туяк бауырында дeцгеленiп жYре бередц
• егесiп, куйрык тiстесiп келе жаткан желаяктар бeкендей кeсiлiп, кояндай зымырайды. Мацдайы жаркырап, суырыла шы^ып, созыла озып, тынысыныц кецдiгiн, сертншщ кYштiлiгiн ацFартады;
• куйрык, жалын CY3in тастаган жYирiктер жутынып, ею шнш жулып жеп, арканда турмай ауыздык шаИнап, арпалысып бара жатады.
• ат озган сайын ершелене карыштап, куып жеткiсi келедi. Жайшылыкта алкам-салкам, iрi жылкы кiшiреИiп, жщшкерш, созылып, кесiлiп кетедi (Шацкан ат);
• толарсагын дэкемен тацып тастаган Торыалаяк та желдей жещлдшн ацгартып, бота тiрсегi бурацдап, аягын дестелеп, сергек, сейдш басады. Шагын тулгасымен шалкыган шабыс тiлеп, ауык-ауык жер CYзiп, елегiзiп пыскырады;
• бэйге аттарыныц iшiндегi дилысы, денесi жумыр келген Торыалаяк кику шыкканда ширап, кулагын кезек-кезек кайшылап, кояндай зымырады. ^ику калыцдаганда екiленiп, тарткан шылбырга иегiн CYИеИ ушты;
• шыркау шыгып кеткен Акбоз карасын шалдырмай, екпесi тесiлiп, колтыгы сегiлiп, жойкын дYбiрден желiгiп, катарынан октай атылып шыгып, арындап, ауыздык шайнап, тсзпшмен алысып, ырык бермей, езушщ жырылганын елемей, алдындагы дYрмектi куып жетп. Шабытты сэггерiнде кугын керген акбекендей желбезегi желбiреп, танауы жыбырлап, дестелей сштеп, кайкайып шыгып кетедi.
Арда^рец тYгiнде кYн кезi шагылыса аунап тYсiп, жутынып шыга келдi. Оскырына, орагытып оцаша жYредi. Окыранып, кербездене тура калатын сэтiне Зацгар тш байланып, Yздiге, Yзiле карап, тацгажайып сулулыкты кос жанарымен жута бастайды. Кекiлiнен сипап, мойнынан кушактап, тер исш кумарлана, куштарлана иiскеп, демi бiрiгiп, жYрегi кiрiгiп кеткендей ^й кешедi. ^умары канып, сагынышы басылганда сауырынан бiр кагып, жiбере салады. Тулгасы жYзiк кезiнен еткендей, тYгi кYн сэулесiмен кубылып кез карыктыратын сымбатты, акылды атына карап отырып «кеИбiр екi аякты аусар адамдар «Арда^рещмнщ кумалагына да татымайды-ау» деп ойланып, тiптi тYсiне кiредi.
Жылкы - ете ест жануар, адам таниды. Yстiндегi бала такым кысса болды, ытырылып алга шыгады, ал екше кадаса, жYИтки женелетiнiн каламгерлер келiстiре суреттеген. Алдындагы куйгыткан тулпардан озу керектшн калткысыз тYсiнетiн ат шабандоз екше кадаганда ытырыла женелш, кос танаудан кушак-кушак дем шыгарып, арындап ала женеледi; кос кулагын жымкырып алып желдей еседi.
Оныц естшп Yстiнде отырган баланыц ойын тап баса бiледi. Олар бiр-бiрiн тэнiмен де, жанымен де угысады. Бiр-бiрiнiц кимылын капысыз ацдып отырады. Шын жYИрiк екпесi кYИмеИ, терт аягы жерге тимей куйгытып шабады. Мыкты, нагыз бабына келген аттарга карсыластары да шын CYИсiнiп: «ай туяктары кеделi жазыктыц кара топырагын буркырата аспанга атып жYИткiп барады. ^арап отырып алгаш рет бетен, езiммен бэсекеге тYCкен тулпардыц шабысына CYИсiндiм. Жер басып емес, калыктап ушып бара жаткандай» [4, 112 б.] деп мойындайды.
Бэйге десе делебес козбайтын казак болмайды. Оган мiнетiн балаларга да талап кYштi. Олар жас болса да мшскер, тiс каккан, эккi болып келедi. Суреткерлер олардыц ептiлiгiн суреттеу барысында керкемдегiш тэсiлдердi молынан пайдаланып отырады. Екiншi кезекте жYИрiктерiн эрец тежеИтiн шабандоздар:
• бэйгеге шабар атка куатты, тез шешiм кабылдай алатын, такымы мыкты, жYЙрiктщ кабагын бага бiлетiн сезiмтал, ширак балалар отырады;
• олар шапканда атына кенедей жабысып, кыргидай тYИiледi.
• жарыс Yстiнде жыгып кетпес Yшiн жанындагы балалардан сак отырады.
• агытканда арканга шырмалып калмай, тартушылардыц карасы керiнгенше, "пзгишн тукыртып, атыныц басына CYИенiп отырады.
• аты шац жутпау Yшiн жел жагына шыкпай, атыныц белi талмас Yшiн артына кеп карайламай отырады.
• гулеген желден кезшен жас парлап отырса да, жан-жагындагылардыц ацысын ацдып, шабысын кадагалап отырады.
• ат^а камшы урмай, еркше де ж1бермей, ауыздыкпен алысып отырады. Тек калыц топтьщ алдынан агызып етерде гана аттарыныц басын агытып-агытып алады.
• шабандоздар жYЙрiктердiц аяк алыстарын бакылап отырады. Барлыгып, шаткаяктап калган аттарды танып отырады.
Бапкершщ есебi бойынша канаттасып шауып, сiлтеп отырады. Ат жарыста аса сактык керек екенiн бiр сэтте есiнен шыгармауга тиiстi. Эйткеш жанындагы шабандоздардыц жыгып кетуi MYMKrn. Ал келденец кiсi урынса, жалтарып кетуге де дайын отыруы керек. ^арсы алдынан соккан желдi аттыц басымен бiрге e3i де ецкейе отырып, бiрге жарып отыратын тэсiлдi мецгерш, пайдаланатын балаларды «аттыц кулагында ойнайды» дейтiн болган [5]. F. МYсiрепов ез очеркiнде Бошай шабандоздарыныц булжытпай устанатын мынадай уткыр тэсшдерш кeрсетедi: алдынан соккан жел кеулеп кеулеп, етепнен тартпас Yшiн аттыц екпесш кысып тебiнбейдi; аттыц шабыс ыргагын бузып, камшыламайды; жецiл, ыкшам киiнедi; ат Yстiнде шалкаймай ецкек отыруыныц нэтижесiнде туткыр ауа кеудесше тiрелмейдi [5].
Зейнел Жекейулыныц «Тулпардыц тагдыры» эцгiмесiнде басты кейiпкер - Зацгар есiмдi жас бала. Экес узак жыл «камшы сабында мызгып, ат жалын кушактай калгып гумыр кешкен», аты аймакка жайылган атакты жылкышы болды. Yзецгiге аяк салуы киындаганда гана аттан тYCкен экес eмiр мектебi керсеткен жылкыныц жаксы касиеггерiн баласыныц санасына сiцiрген. Шабандоз бала Зацгардыц бэйге кезiндегi сезiмiне кезек берсек: «кулак тYбiмнен су-су еткен салкын ауа. ДYсiрлеген туяк Yнiнен eзiцдi канат байлап калыктап келе жаткандай сезiнесiц. Басында жYЙтки женелгенде, денемдi сэл гана дiрiл билегендей едi. ^анша жYЙрiк жалына жабысып, бэйгеге катысып жYрсем де мундай дYлей дауылдай арынды жYЙрiктi кeрмеппiн. Тiзгiндi сэл тарта устап ез еркше жiбердiм» [6]. Арынды, азынаган жYЙрiктiц eзi Yстiндегi шабандоздыц делебесiн коздырып, канат бiтiрген.
Yшiншi кезекте - бапкерлер. ЖYЙрiктердi баптаган ат сейiстердiц шабандоздарга сыбырлап айтатын акыл-кецестерi де бiр сарынды болып келедi. Оныц денi: шац кауып калмай, жел жагын алып отыр, суырылып алга шыкпа, жYЙрiк барлыгып калады, калыц топтыц ортасына тYсiп калма, шын жYЙрiкке камшы да ауыр деген сарында болып келедь Ал сарытiс сыншылар ез кезепнде ай туяк жYЙрiктердi сынайды. Эр жYЙрiктiц кеудесiне, туркына, шоктыгына, жанарына, туягына сынай карап, шешiмiн ешюмге естiртпей егесiне гана айтады.
Тарихта аты калган осындай мыкты бапкердщ катарында F. МYсiрепов очеркiнiц кейiпкерi - согыс жэне ецбек ардагер^ жылкы десе ушарга канаты, устарга дэтi жок кeненiц кeзi Бошай Кгтапбаевты айтуга болады. Бiр емес бiрнеше жYЙрiк баптаган эйгiлi атбегшщ ерекшелiгi - ол Алтайдыц бшк жерiнде орналаскан емдiк суы бар «Рахман булагына» апарып аттарын шомылдырганда «алкымдарынан бу шыгып, аяк-колына уйыган арам кан тYседi екен. Ал аягыныц арам каны тYCкен жылкы шапканда ешкашан туягы кызбайды» [7]. Осылай баптаган Буланкара, ^уланкара, Желмая атты жYЙрiктерi Абай мен Жамбылдыц 125 жылдык мерейтойында бас бэйгеш иемденген.
Терттаганныц соцгы жанкYЙерi - халыц. Бэйге, кекпар десе Yлкен-кiшiлi, аттылы-жаяулы агылатын журт ентелеп, кештен калгандай ат жарыс болатын жерге жетедь Оныц Yстiне астына ат тисе казак елген-пршгенш бiлмейдi. ^ику салып, айкайлап, ойыстагы сацлакка дем беред^ бYЙiрлерi кызып, колтыктарын кетерш, ат Yстiнде копац-копац етедi. Эрбiр аттыц шабысын мактап, аяк алысына, сiлтесiне риза болып отырады. Ал жYЙрiк куйындатып кара Yзiп каракшыга келiп калганда калыц ел дYрлiгiп, кикуга басады. Олардыц кикуын естш, ат та елiрiп алады. Жылкымен жаны бiр кариялардыц жанарлары суланса, шабандоз куаныштан кeзiне жас куйылады. Эрине, баска ат иелерiнiц мактауга eтi жарылардай, безерiп, мактауды еспген сайын шабына шок гYCкендей шыбжыц кагатыны белгiлi. Ал егелерi мундай кезде шиыршык атып, бiр орында тура алмай, Yздiксiз «я, кудайлап», жасаураган кeзiн орамалмен CYрте бередi (Бiркiмбай аксакал).
Келтiрiлген сез eрнектерi бэйге барысында эрбiр казактыц бойында каншалыкты кYштi эмоциялык, психологиялык, патриоттык сезiмдердiц орын алатынын бiлдiредi. Ат жарыска катысу гана емес, оны кeрудiц eзi адамга Yлкен куаныш, шабыт сыйлайды. Бул терттаганды
жазушы F.МYсiрепов поэзияга балайды. ЭИткенi ол расында ат поэзиясын бабаларындай сезiне алды, солардыц кезiмен карап, солардыц жYрегiмен CYИе алды. Ал зацгар жазушы М. Эуезов бэйгеден жалгыз дара озып келген атты кергенде терец тебiренiс, толкудыц эсерiнен кезiнен парлап жас кеткен екен. «Ат жарысыныц кай тYрi болса да барлык жYИке тамырыцды бiрге шымырлатады. Жалгыз кара болып озып келе жаткан бэйге атын кергенде кезiце ие бола алмайсыц. Аузыцнан шыгып кеткен сезщ тYгiл даусыца ие бола алмайсыц. Бул - куану гана емес, тецеуi жок Yлкен сезiм. Отырган орныцнан ушырып тургызатын сезiм - поэзия. КYИ поэзиясы, эн бит, поэзия бит! Кез алдыца Тайбурыл келедi, ^улагер келедi, кулагыцда -^урмангазы! ОИ-сезiмiц баска тршшкпен тYгел ажыраскан. Осы кезде жаратылыстыц бар керкемдiгi сол озып келе жаткан атта гана калады. Ат алдында басыцды игендеИсiц. ЭИткенi ол алга тарткан утымды козгалыстыц керкем бейнеа, мiнсiз сулулык» [4, 10].
«Жылкыны - тэцiрдiц жердегi елшюше» балаган халкымыз оны катты курметтеген. ¥лттык мурат жолында тарихи ерлш жасаган батырларымыздыц эрекетi кеп жагдайда тулпарларымен байланысты болып келедi. Сылац каккан жYИрiк тулпардыц кемегiмен каптаган калыц колды сактап калатын жагдай да тарихымызда орын алган. Аттыц сулу мYсiнiнiц езi каншама казакты кырылып калудан сактагандыгына дэлел дерек Э. Кекiлбаевтыц «¥ркер» романында кездеседь Талас езенiнiц еткел берер тусындагы казактыц талай боздагы жайрап калган кезект бiр текетiресте шешушi релдi ЭбiлкаИыр алады. Нактысын айтканда астына мiнген CYлiктеИ сулу кYрецiмен жещске жеггi, абыройы артты. Yцгiрдiц аузына отырып алып, корам мылтыгымен бас кетерген казакты баудай тYсiрiп отырган жоцгар мергеннiц кезiн жою да аттыц кемепмен жYзеге асты. ^арсы шапкан талай боздак жер капкасын, дагдарып калган казак жагын тыгырыктан шыгарган ЭбiлкаИыр болды. Ол баска амалы жок болгандыктан мергеннiц сулу тулпарга сезсiз кызыгатынын бiлiп, психологиялык шабуыл жасады. Оныц колданган тактикасы сумдык едi. «^азактар жагынан бiр сылац кYрец атты шыкты да, еткелге карай беттедь СYлiктеИ сулу ^рец сауырында кYлiц-кYлiц кYн нуры ойнап, билей басады. Yстiндегi канжардай каткан суп-сур бозбала жiгiт каннен-капераз. ^олына тiптi садагын да устамапты. Астындагы сулу аттыц сулу жYрiсiнен баскада шаруасы жоктай жайбаракат, ез-езшен мэз-мэйрам боп келе жаткандай. Тац аткалы ок жаудырып турган корам мылтыктыц да Yнi ешкен. Ецгезердей мерген езi жорга, езi сулу CYлiк кYрецге карап ауызы ашылып каткан да калган. «Шiркiн, мынадай жылкыны такымына баскан жiгiгге де арман бар ма екен!» деп тургандай. Сулу аттыц агын судыц езi жак жиекке еткенiн, аткан огыныц мынандай каса сулу сэйгушкл емес, Yстiндегi мейманасы аскан жагасы жайлау жайбаракат жолаушыны гана жазымдайтындай жерге жеткенiн Yнсiз тосып баккан. Ат Yстiндегi жаныкас жiгiт асыгар емес. Жулындай боп жараган кердец курецнщ Yстiнде шалкая тYсiп каннен-капераз отыр» [7, 107 б.]. Сондагы максаты - мергеннiц мылтыгы суыганша атпен алдарката отырып, жакын келш, селебесiн как жYректен кадау болатын. ^орам мылтыктыц бiр суыса оцайлыкпен от ала коймайтынын жаксы бшетш ЭбiлкаИырдыц тYбiне найза бойламас, ешюмнщ ойына да келмеген сумдык эрекет журтты шошытты, тацкалдырды, тамсантты, риза кылды, кала бердi емiрiн сактап калды. Мiне, «ат - ер канаты» деген казак сезшщ тагы бiр дэлелi. «КYлiц кYрецдеИ жануарга кыл жалаулы жоцгар мен казактыц кызыкпай калуы мYмкiн емес кой. ^арсы алдында ойкастай басып келе жаткан сэйгушкке ауызыныц суы курып турган сукты кез мергеннiц мылтыгы суынганша алдарката турайын, суынгасын корам мылтыктыц тлтес капелiмде кайтадан от ала коймайтыны белгiлi, ол ею ортада мен де бiр амалын табармын деп ойладым» [7, 106 б.] деген Эбшкайыр сезiнен оныц нагыз жYрек жуткан, кезсiз батыр, куралайды кезге аткан мерген екендт жэне езiне соншалыкты сенiмдi екеш байкалады. Эрине, кауiп те жок емес. Бiрак, ез улты мен жоцгар менталитетш жетiк бiлетiн эрi аттыц кудiретi мен ер-азаматтыц емiрiндегi мэн-мацызын парыктап Yлгерген ЭбiлкаИыр басын елiмге тiгу аркылы жоцгар мергенш ажал куштырып, казак уландарын аргы жагага алып шыкты. ¥лтымыздыц тэуелаздш, еркiндiк жолындагы максатты кYресiнде де жылкыныц релi мыкты болды.
Автордыц романга енгiзген элеумеггiк-рухани салмагы зор, рецепиентке эсерi ерекше окигасы жылкыныц cy^^ катысты. Шакшактан туган момын КешеИдiц сулулыгы елге ацыз боп тарап, калыц жоцгардыц кулагына жеткен ай десе аузы, кYн десе кезi бар, карацгы жерде
жаркыратып жарык кылатын, ал жарык болса кeзiцдi карыктырып, каратпайтын ерекше сулу бэйбшеа болган. Кeшейдiц дYлей кYштiц иеа, батыр iнiсi ДYзейдiц жок кезш пайдаланып, жоцгарлар ауылды шауып, кездщ куртына айналган сулу эйелдi алып кетедi. Yйден шыкпайтын YЙкYшiк агасыныц кYлге шeгiп отырып калганын керш, ДYзей жау аулына барып, ертеректе таныскан бiр жоцгар досына колка салып, жецгесiмен кездеседi. Бiрак Кешейдщ эрi сулу, эрi акылды эйелi «кигаш кабак жоцгардыц тeсегiне аунап турган катынныц кайтып оралганынан жамалган кек калыцдай тYCпесе, арылмайды» [7, 122 б.] деп eзi бармай калып, кек алу Yшiн жоцгар ханыныц бYлдiршiн кiшi кызын алып кашуды тапсырады. Жоцгардыц уыздай жас Yш кызыныц iшiнде ец кiшiсi кайсы екенiн аныктау Yшiн де ДYзей казак атты пайдаланады. Ягни, казак пен жоцгардыц арасында ат пен биенщ тэжiкесiне назар аудармайтын адамныц жоктыгын жаксы бiлетiн ДYзей астындагы айгырыныц басын босатып, жiбере салады. Ойы - ат биеш жагалап, азынаган даусы шыккан кезде, Yш кыздыц екi Yлкенi уялып, терiс караса; элi ештеценiц мэнш бiлмейтiн он екiде бiр гYлi ашылмаган уыздай жас кыздыц «мынау турпайы кeрiнiске буркан-талкан боп ашуланып, не ауызын ашып тац-тамаша боп карап калуы» аркылы ажырату болды. Мунысы дэл келiп, ец кiшi кыз айгырдыц эрекетiн кергенде топырак шашып, айкайлап, шат-шэлекейi шыгады. Сонда сырттай ацдып, бакылап турган ДYзей жолбарысша атылып, кiшi кызды ат Ycn^ eцгерiп алып кетедi. Осылайша, сулу бэйбiшенiц акылымен казактыц жоцгарда кеткен кегiн кайтарады. Кешейден сол кыз Аю, ^арабас, ^ошкар, ^алкаман атты терт улды дYниеге экеледь Жылдар ете аргын жiгiгтерi жоцгарды шауып, Кeшейдiц ноктасын бузбай, кыздай алган акылды бэйбiшесiн босатып экеледь Кешей оны кырык кYн бойына боз биенiц CYтiне шомылдырып, касына алганда, дYниеге Тiней есiмдi ул келшт [7, 123 б.]. Мше, ат CYтiнiц кудiретi мен ^ш^ тазалыгы. Оны казак халкыныц каншалыкты мойындап, кадiрлейтiндiгiнiц кeрiнiсi. Акын F. ^айырбековше айтканда «жылкы - казак даласыныц екiншi аты».
ЭДЕБИЕТТЕР
1. СYлейменова Ж.Д. Кене тYркi мэдени жэд^ерлершдеп адам жэне элем модельдерь Философия докторы (PhD) гылыми дэрежесш алу Yшiн дайындалган диссертациясы. -Алматы, 2011. 171 бет.
2. Дэдебаев Ж. Жазушы ецбеп. - Алматы: ^азак университетi, 2001. - 340 бет.
3. Токшылыкова Г. Антика эдебиетшщ тарихы. - Караганды: Медет-Group, 2020. - 160 бет.
4. Эуезов М. Абай жолы. Роман-эпопея. Бiрiншi кiтап. - Алматы: Жазушы, 1989. - 608 бет.
5. МYсiрепов F. Бошайдыц Yш карасы // Лениншiл жас, 1972.
6. Жекейулы Зейнел. Тулпардыц тагдыры // // ^азак эдебиетi. 22.06.2023.
7. ^айратулы Б. Бошайдыц Yш карасы // Егемен ^азакстан, 8 казан, 2023 жыл.
