CC BY
10SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 3 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
М¥ХТАР ЭУЕЗОВ ШАГЫН ПРОЗАСЫ ХАЦЫВДА
НYркелдi Манабаев,
Шыршык мемлекеттiк педагогика университетi Казак тш мен эдебиет
багытыныц 3-курс студент
Гылыми жетекш.1: Усербай Байкабилов
АННОТАЦИЯ
Макалада казак эдебиетшщ классигi М. Эуезовтщ т^цгыш эцпмелершдеп кepкемдiк-эстетикалык нысаналары, суреткерлiк т^ргысы, шыгармашылык ойлау даралыгы spi поэтикалык шеберлiктен бастау алатын кeркемдiк Yлгi-eнегелерi мен стильдiк iзденiстеpi карастырлады. Жазушы шыгармаларында казак ауылыныц т^рмысы мен eMipi, коргансыз жандардыц таFдыp-таукыметi сиякты такырыптыц жаца кырынан, тыц мазм^нда, каламгердщ eзiне Fана тэн колтацбасымен кepiнiс табады.
Кштл сездер: эцпме, поэтикалык шебеpлiк, кepкемдiк-стильдiк iзденiс, эстетикалык-кepкемдiк таным еpекшелiгi, уакыт пен кецiстiк, дэстYP мен жацашылдык, мифологиялык архетип, хронотоп, мифопоэтикалык архетип, психологизм, модернистш бастау.
Казак ^лтынын, рухани темipказыFыныц бipi М^хтар Эуезов сиякты ^лы тYЛFаныц eмip CYpген тарихи кезецi алыстаFан сайын оныц шыFаpмашылык eмipбаяны мен м^расыныц eзi де сол ^лттыц рухани ^ркем шындыFына айналады. Эйткенi сол т¥ЛFаныц eмip CYPуiнiц eзi к^былыс. Эр ^лттыц рухани дамудыц кандай дэрежесше жеткенi сол дана тYЛFалаpFа деген ^зкарас пен кepкемдiк eлшемнiц децгей аркылы пайымдалады. Эйткенi, шынайы алып тYЛFалаpдыц таFдыpына «сананыц сэулесш тYсipу аркылы бiз ^лтымыздыц eткен тарихын талдап, бYгiнгiсiн саралап, келер болашаFын аныктаймыз. Сондыктан да даналардыц т¥ЛFасын саралау - сол ^лттыц рухани кажеттшп» (В. Ключевский) болып табылмак. Казак ^лтыныц руханияты мен ^ркемдш жады жэне эдебиет мен мэдениет Yшiн М. Эуезов те сондай дара да кYPделi т^^а. Оныц «кат-кабатта», «шытырманда», «бел-белесте», «кияда», «таЙFакта», «окапта», «какты^ыста», «коршауда», «к^з-кияда», «капада», «кастыкта», «биiкте» eткен мазасыз шыFаpмашылык eмipi мен танымын тYсiну - сол ^лттыц рухани парызы. Эйткенi, М. Эуезов бip ^лттыц емес, м^кым бip коFамдык к^рылыс аукымындаFы «тарихи кepкем ойлау жYЙесiн калыптастыpFан» (А. Толстой), «ХХ FасыpдаFы ец Yздiк шыFаpмалаpдыц бipiн дYниеге экелген» (Л. Арагон) сeз иеш. Эуезовтiц даналык кepкем ойыныц мэйегшщ кенары - бipыцFай оныц туындылаpындаFы
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 3 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
кат-кабат тартыс жуйесшщ тогысуында, жеке тулга мен когам арасындагы кезкарас тартысында гана емес, уш формацияны тел eMin ескен тагдырыныц тамырында жатыр. Ал М. Эуезов - керкем творчествосымен коса жеке емiрi аркылы кешпeлiлeр элемшщ соцгы туйыкка тiрeлу касiрeтiн, самодержавиенщ отаршылдык eзгiсiн, оныц сана мен санатка жасаган зорлыгын, рухани тэуелдшкл тудырган басыбайлы психологиясын, социализмнiц «коммунистш-колонизаторлык» (С. Сэдуакасов) суркия пигылы мен тобырлык кeкшiлдiгiн, заманалардыц тецкeрiсiнe коса адамныц тагдырын оймен екшеп бердг Керкем шындык аркылы тарихи шындыкты адамзаттыц назарына усынды. Бул - М. Эуeзовтiц дYниe мэдениетше коскан парасат пайымы. Сондыктан да оныц емiрi мен шыгармашылык жолына жэне керкeмдiк элeмiнe арналган эр саладагы галымдар мен сыншылардыц, эдебиет зерттеушшершщ библиографиялык тургыдан терт мыцга жуык монографиялары мен гылыми макалаларыныц жарык керуi зацды.
М. Эуезов - элeмдi сез енeрiмeн, ала бетен ернек сырымен тэнтi етш, табындырган киeлi eсiм. Адамгeршiлiк пен арды тугыр еткен тулга, жан дуние жумбактыгы терецде жаткан езгеше феномен... Оныц каламынан туган улкендь кiшiлi кунды дуниелер адамзаттыц мэцгшк мэсeлeлeрi хакында ой-толганыстарга жeтeлeйдi. Сондыктан да алыстаган сайын биiктeй беретш аскар алып таулар iспeттi бугшде Эуезов элeмi де сырлы сулулыгымен, ерекше сэн-салтанатымен езiнe тарта туседг Осы касиeтi каламгер шыгармашылыгын зeрдeлeудi максат туткан катарыныц уакыт еткен сайын молайып, эуезовтану арналарыныц кебешп, кeцeйiп отыруына кiлтипан болып келедг
Казак халкыныц арына айналган М. Эуезовтщ ХХ гасырдагы казактыц дши-философиялык, когамдык-саяси, элeумeттiк-психологиялык жэне моральдык-адамгeршiлiк коллизиясын езiнiц шыгармаларында непзге ала отырып, оныц рухани есуше керемет эсер eткeнi мэлiм. Эуезовтщ бай рухани мурасы ез заманындагы ойшылдар мен идеологтардыц, когам мен калам кайраткерлердщ санасына езiнiц философиялык тeрeцдiгiмeн, эстетикалык кепкырлылыгымен, психологиялык кайшыльщтарымен козгау салып, емiрлiк акикаттарга езгерютер eнгiздi. Бул ретте М. Эуезов шыгармашылыгыныц эр заман талабына сай интерпретациялануы ага буын мен ескелец урпагымызга угыныкты болуы мен дуниетанымды кeцeйтудeгi философиялык кунарын жогалтпаудыц сара жолы. Сол сeбeптi каламгeрдiц шыгармашылыгын эдеби философиялык тургыдан интерпретациялау - бугшп заманныц рухани кажeттiлiгi.
М. Эуезов алгашкы шыгармаларынан-ак езiнiц улкен сурекер екенш керсeттi. 1910-1920 жылдардагы «Ецлж-Кебек», «Карагез», «Бэйбше-токал», «Коргансыздыц куш», «Кшэмшш бойжеткен», «Каралы сулу», «Кексерек»,
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 3 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7
«Караш-Караш окрасы», «Килы заман» атты туындылары оныц каламгерлш куатын, зор дарынын танытады. М. Эуезов шы^армаларында сахара казактарыныц турмысы мен eмipi, коpFансыз жандардыц таFдыp-талайы сынды кeп жазылFан такырып жаца кырынан, соны мазмунда, каламгердщ eзiне Fана тэн колтацбасымен кepкемдiк шешiмiн табады. Оныц алFашкы эцгiмелеpiнде романтикалык стиль айшыктары да байкалады. М. Эуезовтщ 20-жылдарда жазылFан эцгiмелеpiнiц романтикалык сипаты бар екенiн Fалым Т. Кэкппупы бipнеше зерттеу макаласында атап eтедi. Эдебиетшi Fалым Б. Майтанов М. Эуезовтi реализм мен романтикалык эстетика талаптарын катар устанатын жазушы санатына косады.
М. Эуезовтiц «КоpFансыздыц кYнi», «Жетiм» т.б. шыFаpмалаpында даланыц кыскы катал аязы мен ак бораныныц шецгелiне тYCкен, азын-аулак малынан да, жакынынан да айыpылFан коpFансыздаp жандар мен жетiмдеpдiц аянышты таFдыpы бейнеленедi. М. Эуезовтiц «КоpFансыздыц кYнi» эцгiмесi кецес эдебиеттануында сыншыл реализм Yлгiсiнде жазылFан шыFаpма pетiнде баFаланып келдi. Эцгiменiц кepкемдiк шешiмiн де кедейлердщ мехнатты турмысы, болыстардыц елге зорлы^ы, таптар тартысыныц кайшылыFы суреттелген дегенге тipедi. ШындыFында, «шыFаpма жер баскан адамдар ыркына баFынбайтын, белпшз кYштеp Yстемдiк алып отыратын, соларды жецуден жецiлуi кeп заманалар, мэцгшк акикатка уксас дилемма туралы толFандыpады. Акан мен Калтай - зулымдык пен зорлыктыц, Газиза курбандыктыц тацбалык белгiлеpi. Пеpiштелеp мен макулыктардыц аpасындаFы кeктегi кYpестiц жеpдегi кeлецкесi. Шынды^ына келгенде бул - элем эдебиетшщ Yздiк Yлгiлеpiн терец мецгеру нэтижесшдеп жацашыл кадам болып табылатын модернислк ыцFайдаFы шыFаpма болатын» [1, 34-б], - деп профессор Б. Майтанов шыFаpмаFа эдiл баFа беpедi.
«КоpFансыздыц кYнi» Газиза бейнесiнiц жасалу ерекшелт турасында Fалым Э. Коцыратбаев орынды пiкip айтады: «Эцгiме шыншыл, бipак Газизаныц тулFасы, кажырлы арманы романтикала^ан. Акан, Калтай сиякты тipi eлiктеp зулымдык элемi болса, Газиза - эдшет дYниесi. Газиза элсiз де болса кYштi. Ол проза емес, поэзияныц кызы» [2, 21-б]. Зеpттеушi Газизаныц басындаFы трагедияны «элегия тYpiнде беpiлген муцды поэзияFа» тецейдi.
Эцпменщ басталуында суpеттелетiн тау хронотопы трагедиялык эсер мен жалFыздык, жатсыну сарынынан емеуpiн танытады. ШыFаpмада символикалык мэнге ие болFан «бауыры кeбiнесе бораннан босамайтын», «бауырын жайлаFан ел малын eлтipiп, eзге ел аман отыpFанда, шолак жуттыц куры^ынан кутылмайтын» Аркалык тауыныц, КYшiкпай зиратыныц катыгез, ы^арлы сипаты eмipдiц Ypейлi де таусылмас кайшылыFына, ендi болатын сумдык дуниеге эзipлейтiндей.
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 3 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7
Шыгарма шeшiмiндe этносоциум зацдылыктарына карсы дэрмeнсiз, коргансыз Газизаныц елiмiмeн тустас долданган ак тутек боранныц удей согуы осы кашреттщ лeйтмотивi сeкiлдi. Долы, мeйiрiмсiз боран куатсыз кыздыц трагизмiн кушейтуде керкемдш кызмет аткарады. Намысын, ар адалдыгын биiк коятын Газизаныц экeсi мен бауырыныц моласын кушактап жатып жан тэсiлiм eтуi eрлiккe тец ажал. 20-жылдары жазылган эцгiмeлeрiндe романтикалык пейзаждыц дара максатта колданылуы, романтикалык трагизм, авторлык баяндаудыц алуан тyрлiлiгi М. Эуeзовтiц реалистш шeбeрлiгiн романтикалык эстетика накыштарымен эрлeндiрe тyсeдi. Жазушыныц трагизмдi адам пршшгшщ ажырамас белiгiндeй кабылдайтын дуниетанымын ацгарамыз. М. Эуезов ез шыгармаларында реализм мен романтикалык эстетика талаптарын катар устанып, жеке элeмнiц, жеке социумныц iшкi мyмкiндiктeрiнe терец барлау жасайды.
Шыгармада сюжeттiк тургыда Кyшiкпай батыр туралы ацызга назар аудару, идеялык-эмоционалдык бояу бeрiп, батыр бeйнeсi мен оныц iрi iс-эрeкeттeрiн идеалдандыру - автордыц ацызды эцгiмeдe бейнеленген накты окигаларга карсы кою устанымынан хабар бередг Мундай салыстыру шыгармага терец, аукымды психологиялык салмак берген. Батырдыц каhармандык кимылдары мен оныц урпактарыныц - тiрi адамдардыц iс-эрeкeттeрi yнeмi салыстырылып отырады. Батырдыц каИармандык, ерлж елiмi - накты емiрлiк кактыгыстыц мэнiн тeрeцiрeк тyсiндiрeтiн эпикалык фон. Шыгармада мэцгшкке болатын идеалды, эпикалык бастау мен кyндeлiктi, реалды нактылык салыстырылган. Эдебиеттанушы А. Жаксылыковтыц тюршше, «егер батыр эпикалык дэуiрлeрдe елiммeн бетпе-бет кeлiп турып, езiнiц жауларын жецген болса, оныц тэкаппар рухын мурага алган урпактары мyскiн пршшк кешуде, олар ездeрiн зорлыкшылардан коргай алмайды, олардыц керген кyнi - ауыр eстeлiктeр, олардыц жeцiстeрi - тек моральдык тургыда». Автор бугшде батырдыц каИармандык iс-эрeкeттeрi мyмкiн емес, тек олар туралы естелш кана бyгiнгi кyннiц кактыгыстарына трагедия косып, оны тeрeцдeтeтiн элeумeттiк-тарихи нактылыкка сипаттама жасайды [3, 34-б].
М. Эуeзовтiц «Казак эдeбиeтiнiц казiргi дэуiрi» макаласында жазганындай, «Каралы сулу» - «шщде тiршiлiктiц сурeтi, эцгiмeсi аз болса да, imxi емiрдiц сыры кеп, адамды ез iшiнe yцiлтeтiн муц мен шeрдiц сарыны бар» шыгарма. Мунда басты нэрсе - сeзiм кyйi. «Каралы сулу» эцгiмeсiнiц непзщде эйел драмасы жатыр. Шыгарма такырыбындагы бiр-бiрiмeн сэйкес кeлмeйтiн сездeрдiц тiркeсуi болашак трагедиялык ахуалдан eмeурiн танытады. Шыгарма сюжeтi жас Карагездiц куйеушен айырылып, жeсiр калган кайгылы тагдырынан сыр шeртeдi. Эмiрдiц езi жас эйел ушш мэнiн жогалткандай. Алайда алты жылдан
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 3 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
соц жYpектегi жарасы бipтiндеп жазыла бастаFандай. КаЙFыныц орнын бipтiндеп эйелдiц жар CYЮге деген таб^и талабы, сезiм умтылысы, сезiм кYЙi басады. Каpагeз каралы халше iштей карсылык бiлдipiп, каhаpман eмipiндегi трагедия дpамаFа уласады. Махаббат ацсап, eмip Yнiне карсы тура алмаFан арудыц iшкi карама-кайшылыктарыныц азабы шеберлжпен бейнеленген. Каpагeздiц eзiмен eзiнiц ^ресу^ акылы мен сезiмiнiц, ел алдындаFы парызы мен бойын билеген куштарлыктыц майданы шыFаpмадаFы драмалык кактыFыстыц eзегiне айналады.
Карама-карсылык устанымы шыFаpманыц курылымдык, уакыт пен кецiстiктiк, тiлдiк ерекшелштершен де танылады. Антитеза шыFаpма баста^аннан-ак кepiнедi. Каpагeз «сансыз кeп ^ндер eтiп жатса да не бip Yмiт экелiп сеpгiткен, не болмаса жYдеу кeцiлдi бip саFатка болса да селт етюзш алацдаткан мезгш болFан емес». Ал «бYгiн тау аса конбакшы болFан ауыл калыц таудыц iшiмен жартасты, тоFайлы ша^ынды eзекпен шубатылFан шубар топ болып... дабырлап, шулап келе жатты...» [4, 115-б]. Мундай карама-карсылыкта кейiпкеpдiц жатсынуы сезiледi. Эцгiменiц iшкi динамикасы сулудыц осы жатсынудыц - eзiнiц каралы кYЙiне, парызына бас июi мен оныц кумарлык тiлекпен карсыласкан санасындаFы жатсынудыц кайшылыFы аркылы дамиды. Эцпмедеп баяндау кейiпкеpдiц кеpеFаp ыцFайдаFы сезiмдеpiнiц, эмоционалдык ахуалыныц кYpесiн беруге курыь^ан. Жаны жалFыз, кeцiлi жYдеу, жабыр^ан Каpагeздi eмip зацдылыFы eз ыркына ыцFайлай беpедi.
Эцгiме концепциясында «адамды кызык думанFа, саFымды тYCпен зор тшекке кол булFап шакырып туратын» кeктемнiц кepкем бейнесi, Эзiмхан мен Карагездщ махаббатыныц, бакытыныц баламасына айна^ан eткен кYндеpдi идеалдандыру жэне хронотоптыц ерекше функциясы, катар жаткан кос желг алты жыл буpынFы ^ктем мен бYгiнгi, кейiпкеp басындаFы тYЙiндi окиFа тусындаFы кeктем мацызды орын алады. Уакыт eткен мен бYгiнгi кYннiц окиFалаpына романтикалык мэн Yстейдi.
«Каралы сулу» эцгiмесiнде модеpнистiк бастаудыц кeзi pетiнде Каpагeз бойындаFы жарык дртиеге шыккысы келген кумарлык, куштарлык кepiнедi. ШыFаpманыц идеялык мэнi - махаббаттыц, куштарлыктыц догманы, касац калыпты жецуiнде жатыр. Кейiпкеpлеpдiц eзгешелiгi, жаFдайдан жоFаpы туpFан тeтенше таFдыpлаpыныц окшаулы^ы, CYЙiктiсiнiц трагедиялык eлiмi, махаббатты эстетикаландыру - романдык эпос поэтикасыныц белгшершен. Уакыттыц (кeктем, алты жыл), кещстштщ (Эзiмханныц eлiмi туралы хабар тиген Кайыцды^а кайтып келуi) айналмалы касиет эцгiмеге романтикалык мазмун дарыткан.
Эцпмеде бас кейiпкеpге катысты «жыландар» бipнеше рет кайталанады. «Iшiнде тipшiлiкке умтыь^ан, жарык ДYниеге шыккысы келген eмip уpыFы» бар жас, кайратты арудыц драмалык жаFдайы ыстык «кара жыландардыц»
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 3 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
метафоралык бейнес аркылы айшыкталады. Жыландармен арпалысу мотивi -эцпмеде нeгiзгi курылым тyзушi мотивтщ бiрiнe айналады. Зeрттeушiлeр оны кеп халыкта кeздeсeтiн архаикалык эпикалык сюжеттщ туракты типологиялык бeлгiсi рeтiндe аныктайды. Дeнeсiн ысытатын «кара жыландар» кешпкердщ ез бойындагы кумарлык тiлeкпeн куресше драматизм дарытады.
Эцгiмe поэтикасында «кара жыландар» мотивi туткындык мотивiмeн езара байланыска тyсeдi. Жалпы байкасак, «Каралы сулу» шыгармасында «кара» сезi ерекше экспрессивт кызмет аткарады. Ол ауыр эсерге белeйдi. Карагез - «каралы тор булбулындай», «каралы тор туткыны». Авторлык концепция бойынша «каралы тордыц» туткыны», «каралы тор булбулы» метафоралары Карагездiц табигат зацдылыгына сай емес, жат кушн бeйнeлeйдi. Дала жыршысы кiшкeнe eркiн булбул да «Карагез журегшщ кайгысын айткандай болып, узак муцмен ыргалып, шубатылып тамылжиды» [4, 125-б]. Мунда пейзаж да психологиялык талдаудыц бiр тэсiлiнe айналады.
Шыгармага модeрнистiк бояу коскан кeйiпкeрдiц туткын кyйiнe -«тiршiлiккe умтылган, сыртка, eркiндiккe жарыкка, шыккысы келген» сeзiм куй мотивi карсы койылган. Эцпме шeшiмi тетенше окига, кутпегендей тосын жаймен аякталады. Арудыц акылын махаббат ацсаган ырыксыз сeзiм кyйi жещп кeтeдi. Карагездiц ез-езiмeн болган кайшылыкты кyрeсi трагедиялык, философиялык мэн алып, жалпыадамзаттык децгейге дeйiн улгаяды. Бас кешпкердщ сeзiм кайшылыгыныц адам бойында бастаулардыц, акыл мен табиги сeзiмнiц, табигаттыц eжeлгi кyрeсiнeн тамыр тартып жатканын багамдаймыз. Бiздiц ойымызша, кеш салтанаты мен кайгы жуткан окшау жанныц антитезасы, кутпеген шeшiм, окыс окига, жазушыныц табиги сeзiмдi дэрiптeуi - эцгiмeдeгi романтикалык эуeндeрдiц кулак кушн келпргендей. Шыгарма сюжeтi кешпкердщ ерекше, купия тагдырын, сeзiмнiц алып асаулыгын, кyштiлiгiн суреттеуге курылган. Осы аркылы лирикалык бастаудыц кушею тенденциясы М. Эуезов поэтикасында модeрнистiк бастауды жузеге асыру тэсiлiнe айналган.
ПайдаланылFан здебиеттер Ti3iMi:
1. Майтанов Б. М. Эуезов жэне болмысты сезшу мен саралау // М.О. Эуезовтщ керкeмдiк-дyниeтанымдык iздeнiстeрi (1920-30 жылдар). - Алматы: М. Эуезов атындагы Эдебиет жэне енер институты, 2006. - ББ. 3-54.
2. Коцыратбаев Э. Шеберлш сырлары. - Алматы: «Жазушы», 1979. - 150 б.
3. Жаксылыков А.Ж. Проза М.О. Ауэзова 20-х и 30-х годов (психологизм, конфликт, повествовательные формы): дис. канд.филол.наук. - Алма-Ата, 1984. - 169 с.
4. Эуезов М. Шыгармаларынын, елу томдык толык жинагы. - Алматы: «Еылым», 1998. -3-т. - 392 б.
