CC BY
18SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 3 I ISSUE 5 I 2022 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
КАЗАК ЖАСТАРЫН АДАМГЕРШ1Л1К К^НДЫЛЬЩТАР НЕГ1З1НДЕ
ТЭРБИЕЛЕУ
Азатбек Абдукаимов
Ташкент облысы Шыршык мемлекеттiк педагогика институты Казак; тш жэне
эдебиет багытынын 3-курс студентi
Гылыми жетекш.1: Усербай Байкабилов
АННОТАЦИЯ
Кундылык умтылыстар мен максаттардын, абсолюттiк магынасында болмыстын, мэш болып табылады. Ал жогары рухани кундылыктар: махаббат, жаксылы;, eMip мэш, акикат, еркiндiк, сулулык, адамнын eзiндiк кундылыгы, лайыкты eMip CYPУ, жалпы адамгершiлiк жэне т.б.
Кштл сездер: материалды, табиги, керкем жэне адами кундылыктар, ОтансYЙгiштiк, мейipiмдi, адал, енбеккор, акылды, эдiл, парасатты, дэстYpлi кундылыктар.
Кундылык - бул кандай да бip нэpсенiн мэндiлiгi, маныздылыгы, калаулылыгы, пайдалылыгы жэне кымбаттыгы. Ол элдеюмнщ багалылыгын, объективтi болмысты жэне сонымен бip мезетте онын элдеюм Yшiн кундылыгын, ягни субъективтi багалауды бiлдipедi [1]. ДYние кундылыкка толы - материалды, табиги, керкем жэне адами кундылыктар. Бip нэpсенi екiншiсiнен артык керу жалпы тipi табигаща тэн. Осы орайда, кундылыктын адамга тэн екендiгiн баса айту кажет, eйткенi барлык жаратылыстын iшiнде адам гана табиги жэне мэдени туындыларды, идеялар мен амал-эpекеттеpдi, жалпы баска адам мен когамды, сондай-ак eзiн-eзi багалауга кабiлеттi. Адам кундылыктарга мYДделi эpi муктаж болып табылады. Олар кундылыктар, дiн, тiл, эдет-гурыптар жэне когамдык институттар сиякты угымдарды пайдалана отырып, eздеpiн аныктайды.
Эр этнос eз алдындагы мэселелеpдi eзiндiк бip тYpлi эдiспен шешiп отырады. Мэселен, бip мэдениетте акшага деген куттарлык басым болуы, келесiсiнде -мэнгiлiк eмipге деген кумарлык Yстем келуi мYмкiн. Сонымен катар, кез келген мэдениетте мшез-кулык пен акыл-ой, рух пен бiлiм eмip тэжipибесi нэтижесшде калыптасады, ал мiнез-кулык пен рух халыктын eн бойында енmiлеп жатады. Себебi, халыктын мшез-кулкы дэстYpге келш уласады, дэстYP адам болмысынын элеуметлк мэдени жэне улттык тарихи субстанциясын курайды.
Кундылык умтылыстар мен максаттардын, абсолюттiк магынасында болмыстын мэнi болып табылады. Ал жогары рухани кундылыктар: махаббат, жаксылык, eмip мэнi, акикат, еркшдш, сулулык, адамнын eзiндiк кундылыгы,
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 3 I ISSUE 5 I 2022 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
лайыкты eMip CYpy, жалпы адамгершiлiк жэне т.б. ¥лттык кундылыктар: улттыц тiлi, дiлi, дт, салт-дэстYрi, эдеп^урпы, тарихы, мэдениеп, eHepi, эдебиеп, музыкасы, ата мурасы жэне т.б. Осы кундылыктардыц мэнi не, мацызы кандай, максаты неде дегенге келетш болсак, кундылыктардыц эркайсысы адам баласыныц eмiрлiк устанымына тiкелей эсер-ыкпал етiп, жеке т^лганыц багыттылыгын, оныц сенiмдерiн, дуниеге кезкарасын, идеалдарын, умтылыстарын, eмiр CYPУ тYрiн еркiн тацдай алуын ез бетiнше iске асырып, жеке тулганыц элеyетiн барынша ашуга мумюндш бередi [2]. Осы орайда казiрri жастардыц дамуын, олардыц кундылыктарга деген кезкарасын зерттеyдiц кептеген жолдары бар, сондай-ак, ез кезегiнде «жастар» угымыныц мацыздылыгыныц аныктамасы да сан алуан болып келедi. В.Т. Лисовский 1968 жылы а^ашкылардыц бiрi болып «жастар» угымына аныктама бере отырып: «Жастар элеуметтену сатысынан eтетiн, мецгеретш, ал бiршама ересек жаста бшм беру, кэсiби, мэдени жэне баска да элеуметтш функцияларды мецгерiп койган адамдардыц урпагы; накты тарихи жагдайларга байланысты жастардыц жастык критериi 16 жастан 30 жаска дейiн eзгерyi мYмкiн» деген тужырымдамага келедi [3]. Жэне автор жастарды урпак ретшде карастырып, осы урпактыц белгiсi жастар гана емес, сондай-ак, олардыц сенiмi мен максаттарыныц бiр болуы, eмiрге деген карым-катынасыныц ортактыгы болып табылады деп санайды.
Елiмiздiц бiлiм беру жYЙесiнде жас урпакты улттык кундылыктар негiзiнде руханилык пен адамгершiлiкке багдарлап бiлiм-тэрбие беру iсi eткiр мэселе саналады. Осы тургыдан алып караганда улттык кундылыктарды дэрiптеyдi, оны бшм мазмунына енгiзy аркылы улттык тэрбие беруд^ оны Yздiксiз бiлiм берудщ кeзiне айналдыруды, оныц терецдiгi мен рухани шындыгын балалык кезден бастап сiцiрyдi мурат ету мацызды. Бул орайда, улттык тэрбие беру желiсi ненi тутка етедi деген мэселеге келсек, мундагы басты курал оку материалдары, ягни такырыбы мен мазмуны жагынан жастардыц рухын тербететiн, жанын елжiрететiн, масаттандыратын, табындыратын, эсемдiк сезiмiн, ар-намыс сезiмiн оятатын, бiлyге кумарлыкка, аккeцiлдiлiкке, ерлiктi кексеуге, кYш-кайратты шыцдауга умтылдыратын ез бойынан ата-бабасыныц каны мен рухын сезiнетiн, даналарыныц енеге^лпсш устанатын, елiнiц тагдырына, тарихына жаны тебiренетiн т.б. болуы шарт. Жас урпакты eмiрге дайындауда жаца сапалык белгiлер калыптасып, дербестiктi дамыту, кэсштш багдар, бiлiм алу жэне ездтнен бiлiм алу, кабiлеттердi аныктау жэне дамыту сиякты мэселелерге ерекше мацыз бере бастады. Мектептiц, отбасыныц жэне журтшылыктыц тэрбиелiк кызметшщ бiртутастыFы мектептщ максатты тYPде жYргiзген жYЙелi жумыстарыныц нэтижесi. Ал, бул нэтиже казiргi заманFы бiлiм беру уйымдарына койылатын басты талаптарда кeрсетiлген. Белгiлi педагог В.А. Сухомлинскийдщ
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 3 I ISSUE 5 I 2022 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7
енбектершде «мектептш-отбасылык тэрбие» угымы кен колданылады. Онын пiкipiнmе тэpбиенi мектептiк немесе отбасылык деп карастыруга болмайды, eйткенi бала тулгасы бipтутас жэне оны калыптастыру YДеpiсi де бipтутас сипат алады [4].
Мiне, осындай бipтутас тэрбие YДеpiсiнде мектеп жетекmi peл аткарады. Мектеп отбасынын тэpбиелiк мYмкiндiктеpiн кенейтедi жэне дамытады, осы багытта педагогикалык агарту жумыстарын жYpгiзедi, когамдык жэне мектептен тыс уйымдардын мектеп пен отбасына белсендi тYPде кeмек ^рсетуш уйымдастырады жэне багыттайды, олардын эрекеттерш YЙлестipедi. Сонымен катар, Ж. МYтэлiпов шыгыстык жэне мэдени кундылыктар аясында туындап, улттык mенеулiктi мойындамайтын «еуразиялык идеянын» басты багыт-багдарлары елiмiздi мекендейтiн тYpлi халыктардын мYДдесiне сай келетшдштен, ол - жана pухани-eнегелiлiк кенiстiгiнiн калыптасуы жэне онын непзщде эpбip халыктын улттык сана-сезiмiнiн кайта жангыруынын, одан калды элеуметтiк тевддк пен ынтымактастыктын идеясы болып саналатындагын айтады [5]. Еуразиялыктын eмipmендiгi тек батыстык Yлгiде емес, сонымен бipге шыгыска тэн кундылыктардын негiзiнде дамуда дейтш галымдардын бipi Г. Югайдын пiкipiнmе, казipгi калыптасып келе жаткан epкениеттiн болашагы материя мен рухтын, epкениет пен мэдениеттiн, жалпыадамзаттык жэне улттык кундылыктардын бipлiгiн, YЙлесiмдiлiгiне непзделген мэдениеттанулык касиетiнде жатыр [5].
Жастарга pухани-адамгеpmiлiктiк тэрбие жэне бiлiм беру ерекшелжтерг бiлiм берудщгылыми-кэшби жэне рухани-адамгершшк мазмунынын ынтымактасуына; рухани кауiпсiздiк кабшеттершщ дамуы; жастардын адамгеpmiлiк, кэсiби жэне eмipлiк кeзкаpастаpынын калыптасып ыкпалдасуына негiзделедi [6]. Жастардын рухани мэдениетiн кураушылардын бipi кундылыктык багдарлар болып табылады ягни, белгiлi-бip мэндеpдi eмipдi уйымдастырушы бастамалар pетiнде кабылдау жэне eзiн соган сэйкес устау. Адамнын адамгершшп - онын жогары касиетi. Онын непзп белгiлеpiнiн бipi - eзi Ymiн гана емес, ел, когам Yтiн eмip CYPУ, адамдык ар - намысты ардактау, эр уакытта жаксылык жасауга дайын болу. Арлы адам - ардакты адам. Адамгершшктщ асыл касиеттеpi: ОтансYЙгimтiк, мейipiмдi, адал, енбеккор, ак^1лды, эдiл, парасатты жас урпактарымыздын бойынан табылуы тиiс. Баскаша айтканда, бYгiн бiз тек eзаpа тYсiнiстiк пен сыйластыктын, бip-бipiмiзге деген курметтщ аркасында гана тipmiлiгiмiздi жалгастыра алмакпыз. Сондыктан да, елiмiздiн болашагы Ymrn жастарды тэрбиелеуде рухани, дэстYpлi кундылыктардын манызы зор жэне бiз кYнделiктi eмipде оларды колданудын аясын кенейтiп, Yнемi назарда устап отыруымыз кажет [7].
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 3 I ISSUE 5 I 2022 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7
Осы орайда, дэстYрлi кундылыктарFа деген кытайлык кезкараска токталатын болсак, Кытайдыц дэстYрлi мэдениет - бул ец алдымен YЙлесiм, келiсiм, бiрлiк мэдениетi.Оныц негiзгi принциптерi жалпыFа бiрдей тэртiптi, турактылык пен бейбггшшкл колдаyFа умтылады. ^азiргi кытай коFамыныц дYниетанымы конфуциандык ыкпалымен курылFан, OFан адам CYЙгiштiк, курметтiлiк касиеттер тэн. Алайда, ШыFыс пен Батыс адамында адамгершiлiк туралы тYсiнiк соншалыкты уксас емес, бiр караFанда керiсiнше кeрiнедi. Кытай халыктары Yшiн казiргi заманFы коFамда дэстYрлi эдет-Fурып угымымацызды рел аткарады, яFни ул-кыздары курметтшк, билiктi курметтеу, этикет жэне т.б. сиякты мацызды KOFамдык нормаларды сактаyFа умтылады.
Кытайлык зерттеyшi Чен Лайдыц «Кытайдыц дэстYрлi мэдениетi жэне непзп кундылыктары» атты зерттеyiнде, к;ытайдаFы эдет^урыптар мен дэстYрлер бiрнеше мыц жыл бойы калыптасты, онда бYгiнгi тацда непзп аспектшершщ бiрi этикет болып табылатын дэстYрлi кундылыктар жYЙесi бар екендтн айтады. Сондай-ак, кытай мэдениет б.з.д. 3 мыцжылдыкта калыптаса бастады. К^тай елiнiц курамында эртYрлi улттар мен халыктар eмiр CYPyiне байланыстыкытай дэстYрi эртYрлi болып келедi. Бул елдiц дэстYрлерi мен эдет-Fурыптары оныц тарихымен Fана емес, сонымен катар ел аyмаFында устанатын дiндермен де ты^ыз байланысты. ^ытайдыц батысында Синьцзян - ¥ЙFыр автономиялык ауданы орналаскан, халыктыц кеп бeлiгi-мусылмандар, сондыктан жергшкл халык мусылман халыктарына тэн эдет^рыптар мен дэстYрлердi сактаyFа тырысады [8].
^ытай халкыныц рухани-кундылык басымдыктарыныц кeзi - Конфуций iлiмi болып табылады. Кытай, ец бастысы, конфуциандык философия адамнан келе жаткан iшкi жэне мемлекеттен келе жаткан сырткы, нормативтж сипаты бар кундылыктардыц шыFy кездершщ езара байланысы мэселесiне эркашан Yлкен кeцiл бeлдi.
Конфуций Кытай халкыныц окытушысы ретiнде «Алты каFида» деп аталатын философиялык iлiмдердi реттеп жэне оларFа тYсiнiктер жазып калдырFан. Конфуций iлiмi - философияныц элеyметтiк-этикалык iлiмi мен дiни философиялык этиканыц жYЙелi Yлгiсiн кeрсетедi. «Люнь юй» ецбегшщ басты идеясы - жэнь угымы. «Жэнь» - адамды CYЮ дегендi бiлдiредi. Жэнь - адамFа деген CYЙiспеншiлiкпен катар, ол - адамныц табиFи тYЙсiнy сезiмi.Жэнь -бшмдшк барысында мэдениеттiлiк пен eркениеттiлiктi танытып, адамдар мен баска тiршiлiк арасындаFы айырмашылыкты кeрсететiн кубылыс ретiнде айтылады. Жэнь принципiнiц алтын ережесi: «Эзще каламайтынды езгеге жасама» [7].
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 3 I ISSUE 5 I 2022 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
Осы жогарыда айтылган жэнь - этикалык мурат, тэрбие максаты. Адамгеpmiлiк муратка тулгалык тэрбие тэжipибесi ли аркылы жетуге болатынын кepсетедi. Ли - эдет-гурып, жаксы мэнер, сыпайылык. Ягни, ли когамдык мораль еpежелеpi мен элеуметлк eмipдегi мiнез-кулык Yлгiлеpiнiн жиынтыгы. Ли когамдык eмipдiн даму мэдениеттiлiгiн айкындаумен адами катынастардын iзгiлiгiн айкындайды. Осылайша Конфуцийдiн философиялык-этикалык iлiмi адамдарды жогары кайырымдылыкка, iзгiлiкке жетуге, кундылыктарды сактап, курметтеуге жетелейдi. Iзгiлiкте болу Yrnrn халыктын эл-аукаты жаксы болумен катар, жYpегi таза, шыншыл, бiлiмдi болуы шарт. Ал, бiлiмдiлiк eзiн-eзi тануга багытталады [8]. Чжоу Сяохун «Жастар арасындагы кытайлык кундылыктарды калыптастыру» атты макаласында Си Цзиньпин адамзаттын когамдык даму тарихы улт пен ел Yrnrn барлык когам бeлiп карайтын негiзгi кундылыктар ен беpiк жэне терен кYm болып табылатынын ^рсет. 30 жылдан астам реформалау мен дамудан, когамнын кайта курылуынан кешн, адамдардын кундылыктары да eзгеpедi. Бул жерде жастардын кундылыктары бipлi-жаpым сан алуан, дэстYpлi наным-сенiмге жэне деконструкциядан интеграцияга дейiн eзгеpдi. Диализдiн eзгеpу пpоцесiн шолу социалистiк негiзгi кундылыктарды жаксы тэрбиелеу жэне жылжыту Yrnrn манызды болып табылады. Жалпы, жастар кундылыктарындагы eзгеpiстеp мынадай тeмендегiдей непзп касиеттерге ие:
1) Эр тYpлi кундылык багдарлары;
2) Кундылыкты субъектив жэне eзiндiк сана;
3) Материалдык жаксартуды кадагалау аркылы рухани маныздылыкты назарга алу;
4) Жауапкеpmiлiк сезiмiн арттыру; [9].
Осылайша, барлык пршшк иелеpiнiн imiнде адамга аса жауапты мiндет жYктелген, онын eлmемi юсшк кундылыктармен айкындалады. Адамнын тipmiлiк ортасына карай жалпыга ортак курылым атаулары калыптаскан. Мысалы, топ, улт, мемлекет, ел. Эр елдщ eзiндiк кундылыктары жэне осы кундылык онын турмысы мен мэденетшщ орнын айкындайды. Осыган орайда, казак мэдениетiндегi кiсiлiк кундылыктар мэселесш де карастыра кеткедi жeн кepдiк. Осы уакытка дейiн эpбip гылым салалары eз тургысынан карастырылып келедi. Оларга тарихи-этнологиялык кeзкаpастаp, филологиялык, педагогикалык, философиялык жэне тагы да баска кeзкаpастаpды жащызуга болады. Кундылыктар элемi алуан сынды болгандыктан эр гылым саласы eзiндiк кызыгушылык мэселесш таба алады. Казак халкы тарихындагы жалпы адамзаттык мэндi кiсiлiк кундылыктар мен абсолюта кундылыктарды мэдениеттанулык талдау - уакыт суранысы. БYгiнгi гылым салалары жаратылыстык , объективтiк, рухани болмыс мэселелеpiнен, адамнын тылсым
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 3 I ISSUE 5 I 2022 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
iшкi элемше бетбурыс жасап, iзденiс eрiсiн кецейту мYмкiншiлiгiн камтамасыз етуде. ЖоFарыда Кытай ойшылы Конфуций айткан iлiмдегi адамгершшк кундылыктар казак халкыныц тарихында кашанда кiсiлiк касиеттерде кeрiнiс тауып келед^ «Адам», «ту^а» уFымдары «кiсi» уымымен салыстырFанда, казак мэдениетiнде экзистенциялык касиетке ие болып есептелiнедi. Адамныц басты кiсiлiгi оныц коршаFан ортамен карым-катынасыныц сyбъектiсi децгейiне кeтерiлyiнен кeрiнiс табады, ол eзiне кeпшiлiктiц назарын карата алады. Адам бул Yшiн «жаркын жYЗдi, шуак кeцiлдi, ыждаhатшыл, жылы жэне арайлы жYЗдi игi максатты, иманды» болуы керек.
Казак эдебшдеп кiсiлiк кундылыктардыц тiзбегi кептеген уFымдарды камтиды.Мусылмандык элеммен катысты ортагасырлык жазба мэдениетшен де бастау алатын казак мэдениетшдеп «кiсiлiк» уFым улттык казак философиясында «жетiлген адам» мэселесi шецбершде карастырылады. Бiрiншiден, адамды адамгершiлiк жаFынан карай отырып, оны парасаттылыкка, бшмдшкке YЙретy жоFары баFаланды. «ТYркi тшдес халыктарыныц Конфyцийi» деген беделге ие болFан ЖYсiп БаласаFун жетiлген адам мэселесш адам мен мемлекет аракатынасындаFы мемлекеттi баскару айшыктыFымен байланыстырып, оны осы турFыдан карастырады [7].
Казак халкыныц мэдениетi - оныц улттык тарихыныц eнiмдi eзегi, курамдас белт, мацызды саласы. Жетпiс жылдай тоталитарлык жYЙеде болып, тэyелсiздiк алyFа орай демократияныц оц эсерiмен батыстык дуниесше есiктiц айкара ашылуы - телтума мэдениетiмiздегi кундылыктарымызды ыFыстыра бастатан секщдь Эрине, eмiр-CYPУ салты, эдет-Fурып, кадыр-касиет жэне т.б. кундылыктарымыз жоFалып кетт десек, кателесемiз.
Олай болса, бYгiнгi тацдаFы кундылыктардыц еркениет аясында алатын орнын, мэнi мен мацызын саралау, оны мэдениеттанулык турFыдан талдау теориялык та, тэжiрибелiк те жаFынан езект болып табылады. Сонымен катар, казак даласындаFы тYркi тiлдес мэдениеттiц де терец астарлы тарихына Yцiлетiн болсак, элемдiк мэдениетке eзiндiк Yлесiн косатын мэдени мураныц корына тап боламыз. Орхон жазбаларыныц мэтiндiк ерекшелiктерiн жан-жакты карастырFан сайын eзiмiздiц дуниетанымдык кeкжиегiмiздi аша тYсетiн, тарихи бiлiмге объективтшкпен караyFа шакыратын бiлiмнен калыспайтынымыз анык. Ал, ендi казiргi урпак Yшiн осы езара адамгершiлiк кундылыктардыц iргетасын ныFайтып орнатудыц уакыты жеткенi белгш. Казак топыраFында эдептануды арнаулы шм ретiнде карастырFан Fулама-философ, эмбебап Fалым - Эбу Насыр эл-Фараби. Ол этиканы жаксылык пен жамандыкты айырyFа мYмкiндiк беретiн Fылым деп карастырады. эл-Фараби тYсiнiгiнше, адам жаратылыстаFы ец касиетт жан, OFан Yлкен курметпен карау керек деген. Жаксылык дегенiмiз бiлiм, мейiрбандык,
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 3 I ISSUE 5 I 2022 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
сулулык бipлiгiнде жатыр. Typm халыктарынын этикасын дамытуга Yлкен Yлес коскан гуламалар катарына Ахмет ИYгшекидщ «Акикат сыйы» шыгармасында бiлiм-Fылым жайлы мэселе [7], ЖYсiп Баласагуннын «Кутты бшк» дастанында, бiлiм, акылдын касиеттеpi жаксылык жэне жамандык, адамгеpmiлiк касиеттер, адамгеpmiлiк кундылыктар туралы мэселелер сонымен катар, М. Кашкаридын «Диуани лугат ат^р^» енбегiнде адамгеpmiлiк, тэлiм-тэpбие, психологиялык касиеттер, адамнын бойында кездесетiн жаFымды жэне жаFымсыз мшез-кулыктары сипатта^ан [8]. Сонымен катар, Кожа Ахмет Ясауи дYниетанымы, онын iлiмiнiн мэш мен манызы «Диуани Хикмет», «Мират-ул Кулуб», «Пакырнама» сиякты мураларынан кepiнедi [8]. Кожа Ахмет Ясауи сопылык iлiмiнiн, ДYниетанымы мен философиясынын непзш моральдык-этикалык жэне сопылык хикметтер деп жжтеуге болады. Ясауи iлiмiндегi парасат угымы адамнын адамгеpmiлiк мэpтебесiне жету мэселесш карастырады. Кожа Ахмет Ясауидын ДYниетанымдык тужырымдамасынын теория негiзiн шариат пен маFpифат кураса, ал тэжipибелiк негiзiн тарикат белгiлейдi. Кожа Ахмет дYниетанымынын мэнi - адамнын eзiн-eзi тануы аркылы Хакты тануы. Бул жолдын алFаmкьI макамы (баскышы) - тэуба, сонFысы кулдык. Бул жолдаFы адам «жаpатылFан - мен» екендтнщ акикатына, жаратылыс сырына кeзi жеткенде, eзiнiн адамдык парызы - «Алла мен адамнын жэне адам мен коFамнын» арасында кeпip - жол болу екендтн угынады. Осы орайда, Кожа Ахмет Яссауидщ mэкipтi болFан, жасы улFаЙFан mаFында ел арасында «Хаюм ата» атанFан, СYлеймен Бак;ыpFани туралы айтпай кету мYмкiн емес. Себеб^ онын «Акыр заман ^р^стерЬ) атты жыp-толFауында адам, заман, коFам туралы пэл сапалык ой-тюрлерш айтады [9]. МундаFы басты идея - заманнын жаксы яки жаман болуы адамзаттын моpальдiк-этикалык iс-эpекетiне, рухани туpFыдан тазалыFына, имандылыFына, мусылман парыздарын мYлтiксiз орындауына, т.б. байланысты деп дYп басып айткан Fалым-ойmылдаpдын енбектеpi бYгiнгi коFамдаFы жастаpFа Yлкен e^re, мэнгiлiк eсиет екенi анык. Сол себеш!, тYpкi халыктарынын этикасын дамытуFа Yлес коскан ойшылдардын енбегi бYгiнгi аса баFалы кундылыктар деп санаймыз.
Корыта айтканда, казipгi заманFы жастар аpасындаFы дэстYpлi кундылыктаpFа салыстырмалы талдау жасай келе, екi елдiн устанатын дiнi, мэдениетi, баскару саясаты, тш эpтYpлi болFанына карамастан, отбасында бала тэрбиелеудеп, жастарды адамгеpmiлiкке баулудаFы, отанды куpметтеудегi, eз елiне тэн эдет^урыпты, салт-дэстYPдi сактауда, екi ел жастарынын eмipге деген кeзкаpастаpы, дiни устанымдары, улттык тэpбиесi, коFамдаFы алатын орны мен улттык, дэстYpлi, рухани кундылыктаpFа деген кeзкаpастаpынын эpтYpлiлiгiмен еpекmеленгенiмен, олардын мемлекетiн куpметтеуiмен катар, бiлiм алуларында,
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 3 I ISSUE 5 I 2022 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
тэрбиеленушде, адамгершшкке, парасаттылыкка, адал болyFа баулуында бiршама уксастыктардыц бар екендт аныкталды.
Кундылыктар элемi таусылмайтын булак iспеттес. Ол элi талай зерттеyлердiц аркауы болары кYмэнсiз. Кай елде болмасын бiлiм беру жYЙесiнде жас урпакты улттык кундылыктар непзшде руханилык пен адамгершiлiкке баFдарлап бшм-тэрбие беру iCi eткiр мэселе болып саналады. Осы турFыдан алып караFанда улттык кундылыктарды дэрiптеyдi, бшм мазмунына енгiзy аркылы жастарFа улттык тэрбие берyдi, оныц терецдiгi мен рухани шындыFын балалык кезден бастап сiцiрyдi мурат ету мацызды.
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1:
1. С.Г. Канатбековна. Кундылыктар философиясы. Адамгершiлiк бастаулары.
2. Жастар мэдениетшщ улттык кундылыктары жэне оны дамыту баFыттары.
3. В.Т. Лисовский. Социология молодежи. Санкт-Петербургского, 1996 г.
4. В.А. Сухомлинский. Школьно-семейное воспитание.
5. Ж. К. Сагалиева. Жастарды толеранттылык кундылык негiзiнде тэрбиелеу.
6. Б.К. Алимбеккызы. Кiсiлiк кундылыктарды мэдениеттанулык талдау.
7. Г. Баялиева. Акикат сыйы» -танымы терец мура Караханид дэyiрiне катысты эдеби ескертюштердщ бiрi- Ахмет ЙYгiнекидiц «Ьибат-ул хакайик. Акпан, 2016.
8. Ж. Исахметулы. Фараби трактаттарындаFы бiлiм, тэрбие жэне адамгершшк, гуманизм мэселелерi. Алматы, 2010. - 11 б.
9. «Яссауи элемЬ> журналы, 2010. - № 3-4(5). - 102 б.;
