CC BY
9FTAXP 18.45.09
F.MYCIPEnOBTIH, «АЦАН СЕР1-АЦТОЦТЫ» ПЬЕСАСЫНЬЩ САХНАЛЬЩ К0РШ1С1
А. Гумаров
Т.ЖYргенов атындагы Казак улттык енер академиясы, Алматы, Казакстан
kazah-9393@mail.ru
Макалада улттык классикальщ шыгармаларымыздыц арасында сан буын режиссерлер мен актерлер шеберлiгiнiн калыптасуына зор ыкпал еткен пьесалардын бiрi Г.Мусреповтщ «Акан серьАктокты» трагедиясынын 1942 жэне 1958 жылдардагы сахналык койылымдары карастырылды. Мунда аталмыш трагедиянын сахналык даму эволюциясы аныкталып, режиссерлiк жэне актерлж енердiн дамуына тигiзген эсерi спектакльдердi талдау барысында сараланды. Сол аркылы керермендердiн рухани жан-дYниесi мен эстетикалык талгамынын калыптасуына бул туындынын каншалыкты ыкпал еткенi аныкталды.
Туйт свздер: театр, пьеса, спектакль, режиссер, актер, трактовка, мизансцена.
Kipicne
Казак эдебиетшщ 1р1 екшдершщ б1р1 Fабит МYсiреповтiц ес1м1 мен шыгармасы республика келемшде гана емес, бYкiл элемге жаксы таныс. Зергер суреткер, карымды прозаик, шебер драматург, публицист, аудармашы, мемлекет кайраткерi болып ел есiнде калды. Окырманын айрыкша эстетикалык сезiмге белейтш керкем туындыларымен казак эдебиетшщ дамуына зор Yлес коскан F.МYсiреповтiц каламынан бiрнеше пьесалар да жарык кердь Ойы ушкыр каламгердщ туындылары - бYгiнгi окырманныц да, болашак урпактардыц да ажырамас рухани серiгi, кымбат мурасы болып кала беретiнi акикат. Эйткенi, оныц эрбiр шыгармасы бшк енермен, Yздiк шеберлiкпен жасалган асыл дYниелер екенiн барша кауым элдекашан бiрауыздан мойындаган.
F.МYсiреповтiц шыгармашылыгы туралы казак эдебиеттану гылымында кептеген гылыми зерттеу ецбектер жарык керген. Атап айтканда: белгiлiгi галымдар М.Каратаевтыц «Шеберлш шыцы» [1], ККуттыбаевтыц «Шындык пен шыгарма» [2], З.Кабдоловтыц «Жанр сыры» [3], С.Кирабаевтыц «врлеу жолында» [4], Н^абдулиннщ «Fабит МYсiрепов - драматург»[5], т.б. галымдардыц гылыми зерттеулерiнде терец талданган.
Классикалык шыгармалардыц емiршендiгi туралы элем драматургиясы мен театрын зерттеушшер Punt, E.P., Geertman, S.C.M., Afrooz, A.E., Witte, P.A., Pettit, C.J.[6], Luiz, T.M.[7], Matei-Chesnoiu, M.[8] ецбектершде де кецiнен карастырылган.
Казак театртану гылымында да «Акан серi-Актокты» пьесасыныц керкемдiк ерекшелiгi туралы жазылган жумыстар аз емес. Казак театр сахнасына аталмыш трагедия - алгаш рет ¥лы Отан согысыныц отты жылдары шыгып, содан берi сахнадан тYCпей койылып келе жаткан туынды. Бул пьесаныц эр жылдардагы койылу тарихы туралы кернектi театртанушы галымдардыц гылыми макалалары бар болганымен де, олар бiр жYЙеге тYсiрiлiп, арнайы зерттеу нысанына алынбаган. Сондыктан да бул макалада «Акан серi-Актокты» трагедиясыныц 1942, 1958 жылдардагы койылу тарихы карастырылды. Мунда аталмыш трагедияныц сахналык дамуы аныкталып, режиссерлiк жэне актерлiк енердщ алга жылжуына тигiзген эсерi спектакльдердi талдау аркылы сараланды.
Мэселеш сипаттау
Казак драматургиясыныц бiркатар пьесалары тарихи такырыпка жазылган. F.МYсiрепов те тарихта болган адамдардыц емiрiн езек етш «Аманкелдi», «Акан серi - Актокты», «Болашакка аманат», «Кыпшак кызы Аппак» драмасын дYниеге экелдi. Бул туындылар казак драматургиясындагы аса елеулi ецбек болып табылады. Осылардыц арасында казак театрыныц сахнасына ец кеп койылганы «Акан серi-Актокты» трагедиясы. Пьеса алгаш рет 1942 жылдыц 10 наурызында Академиялык драма театрыныц (казiргi М.Эуезов атындагы академиялык драма театры) сахнасына М.И.Гольдблат режиссурасымен койылды. Бiрак оныц есiмi «Казак театр тарихында» мYлде айтылмаган екен. Нелiктен бул режиссердщ аты-женi кiтапка енбегенi туралы белгш театртанушы Б.Нурпейiс ез зерттеуiнде былай деген: «Муныц себебiн казак театр тарихын жазуга катыскан галым Б.Кундакбайулынан сураганымызда: «М.И.Гольдблат - ете терец бiлiмдi
pежиссеp болaтын. Од теaтpындa жумыс ютеген жылдapы Ш.Аймaнов, Э.Мэмбетов,
С.Естемесовa, А.Ибpaгимовтiц pежиссеpлiк eнеpлеpi rçaлыптaсyынa Ken жэpдемiн тигiздi. Бiparç e3 отaны №parabre кетiп ^^уьта бaйлaнысты оныц еимш aтayFa ^гац тыйым сaлынды» - деп, eKrnrn бiлдipген едЬ> [9,140б.]. Будан кецестш дэyip идеологиясынa бaйлaнысты теaтp
eœprn^ epкендеyiне мод Yлес ^ос^н М.И.Гольдблaщa e3 Отaнынa кеткенi Yшiн осыншaмa эдiлетсiздiк жaсaлFaнын бaйrçay ^иын емес.
1942 жыды rçойылFaн спектaкль тypaды «Ka3arç теaтp тapиxыныц» екiншi томындa жaн-жa^ты тaлдaнFaн. Ондa: «F.МYсipеповтiц пьесaсынa теaтp ужымы aйrçын кeзrçapaспен келдi. ¥дт тapихыньщ белгiлi дэyipiнiц т¥pмыс-сaлты, экономикгды^ ^yara сод rçaлпындa бедеpлендi. Ад оныц элеyметтiк к¥pылымы eсiп, epкендеy сaтысындa бейнеленедi. Сaхнa rçahapмaндapы элеyметтiк ^штщ ^гац кыспaFындa rçaлFaндapымен, олapдыц rçapсылыFыныц кYшi олap ¥шыpaFaн жецшстен адде^^^ биiк боп ^ama^. вйткенi олapдыц сод rçapсылыFыныц e3Í - зоp жещс, rçahapмaндap pyxыныц жещи», - деп, [10,37] спекгакдьдщ кepкемдiк rç¥ндылыFынaтaп eткен. Режиссеpдiц интеpпpетaциясы бойыншa А^н мен Нayaн xaзipеттiц e3apa тapтысы eткip шиеленiске к¥Pылып, arçынныц озьщ идеялapы нaсихaттaдды. Спектaкльде Нayaн феодгдды^ моpaльдiц жaкrayшысы мен rçоpFayшысы бодып бейнелендi. Белгiлi Faдым Э.Тэжiбaев дpaмaтypгтыц та^ты тapихи оrçиFaлapды тypa сaкгaмaFaны тypaды: од пьесaсындa api a^rn, api эншi А^нды кepсете отыpып,
негiзiнде оны дiнге ^ap^i (ескiлiкке ^ap^i) кYpескеp еткен. Сонды^ган од тapихтaFы А^ншн repi (бapльщ бодмысы, rçaйшыльщтapымен aдынбaй) aсa кeтеpiцкi, pомaнтикaльщ бейнедегi дiнмен, дiн бaсшылapымен aлысyшы, шегiнбей, жaдтapмaй, бipыцFaй rçимылдayшы геpой етiп сипaттaFaн. Ислaм дшшщ дaлaсынaдa rçaншaльщты ^yarra болFaнын МYсipепов 6ip ^aîa^^ кем бшмейдь Бiparç од эдейi осылaй anFa^ Нayaн кзжыны rçaran, кYштi тшт хaн т¥rçымы-тepелеpдi билеyшi етiп кepсетy aprçылы пьесaныц дpaмaльщ тapтысын кYшейтyдi ойлaFaн сия^ты», - деп [11,104] кepсеткен. Олaй болсa, pежиссеp дpaмaтypг идеясын дeп бaсып, e3rn^ ой-тужьфымын тpaгедия aстapын aшyFa ж¥мсaFaн. Од А^н œprn^ бaсындaFы rçaЙFылы хaлдi, оныц бойындaFы arçындьщ ^yarra кepсетyдi aддыцFы кезекке ^ойды. А^ын eмip кешкен дэyip тынысын, тaмыp соFысын дeп бaсып, эдiлетсiздiкке ^ap^i apпaлысrçaн сеpiнiц кесек бейнесiн тyдыpды. Режиссеp pольде ойнaйтын aктеpлеpдi кзтедеспей тypa тaцдaп, спектaкльдiц pомaнтикaльщ т¥pFыдa шешть М¥ндaFы А^н мен А^то^ты бейнелеpi eздеpi eмip сYpiп отыpFaн rçоFaмныц eктемдiгiне к^сы бaс кeтеpе anararn дapa т¥ЛFaдap бодып кepiндi. Адгд мaхaббaт Yшiн бaтылдывдa 6apa бшген ^ос Faшьщтьщ д^и^ды^ кeцiл-кYЙлеpi мен А^н сеpiнiц шьф^п сaлFaн эндеpi бip-бipiмен тыFыз ¥штaсып, спектaкльдiц pомaнтикaльщ сapынын кYшейте тYCтi.
Рaсын amy кеpек, «А^н сеpi-Аrçтокгы» тpaгедиясы сaхнaFa ^mrnFa^a дейiн теaтp
aктеpлеpi кeптеген удттьщ к^ссик^ы^ жэне ayдapмa пьесaдapдa ойнaп шебеpлiктеpiн шындaй тYCкен болaтын. Сонды^ган дa буд спектaкльдегi кейiпкеpлеp мiнездеpiн психодогиядьщ теpендiкпен ойнayFa оpындayшылapдыц мYмкiндiктеpi жеттi. А^н pолiнде ойнaFaн Шэкен Аймaнов e3 кейiпкеpiнiц жaн-кYЙi мен aсыл м¥paттapын aшып кepсетyге кeцiл бeлдi. Од сaхнaдaн arçындьщ шaбыт пен психодогиядьщ нaкгыльщты ¥штaстыpып, А^нды e3 зaмaныныц ойды aдaмы етiп сомдгды. «Аймaновтыц оpындayындa А^н e3 зaмaнынaн мойынын созып, aлFa rçapaй к¥лaш сеpмеyшi, озьщ идеяныц ¥pыFын себyшi Faнa емес. Актеp буд идея А^нныц aзaтшыл жYpегiн жapып шьщ^н rçылтaнarç екенше еpекше нaзap ayдapaды. Сонымен бipге А^нныц кepкемeнеpге жaн-тэнiмен ^ызмет етyшi, arçынныц a^arç шaбытын пip тутушы бipбеткейлiгiн жэне жaprçыpaтa кepсетедi. А^н бaсындaFы осы бaсты к^сиет-п бaсa кepсетпесе, оныц бaсrça бapльщ эpекеттеpiнiц еш^цдай мэнi болмaс едi. Мше, сонды^ган дa aктеp буд бейнеш тынбaстaн шиpaтyмен бодды. Оныц А^нды a^rn, композитоp, эншi pетiнде тaнытaтын сценaлapды бipнеше pет ^amana^ пысьщтayынa тypa кеддЬ>,-деп, [10,38-39] aктеpдiц pоль сомдayдa дaмылсыз iздене беpгенiн, соныц нэтижесiнде А^нныц жгдын aтrçaн еpекше aдaм екенiн бейнедей aлFaнын д¥pыс бaFaлaFaн. Шынымен де, А^н œpi бaсындaFы rçaЙFылы хaлдi, сеpiлiк мшезш, a^ынды^ шaбытын кepсетy aктеpге Yлкен сaлмa^ сaлFaны дayсыз. Кейiпкеpдiц дapa бодмысын жете тYсiнген aктеp arçынныц сеpiлiк тaбиFaтын естен шыFapмaй, оныц сьфт^ы тapтымдылыFынa, жYpiс-туpысынa, сeйлеy мэнеpiне мэн беpдi. Судуды^ты сезiне бшетш нэзiк жYpектi сеpiнiц А^то^тыFa деген мaхaббaты дa жaн тебipентеpлiк бодды. А^aн бейнесiн сомдaйтын aктеpде ^цдай ^aсиеттеp боду кеpектiгiн белгiлi теaтp сыншысы Kaжык¥мap Kyaнды^ов былaйшa сипaттaFaн: «А^aн сеpi бaсындaFы ^aЙFылы xa^, бойдaFы eнеp ^yaтын, сеpiлiк шaлrçap мiнезiн жaнымен уFып, оны шебеp ойнay Yшiн
Yлкeн талант дас KepeK eдi. Aкан pолiндe ойнайтын эpтiскe сыpт сымбаттылык, жалац табиFи даpындылык аз, ысылFан шeбep тexника кажeт. Бipiншiдeн, ак eлeцмeн жазылFан дpама жолдаpынан eлeц e^rnm^ epкiндe кeтпeй, дауыстыц мyзыкалык ыpFаFына бepiлмeй, дeкламацияFа бой ¥pмай, OFан каpасeздiк pитм бepiп мeцгepy Yшiн-мYлтiксiз дикция, сeйлey ¥CталыFы, шeшeндiк KepeK. Екшш, тeгiлмeлi ¥зак монологтepдi КЫЗУ тeмпepамeнтпeн мYдipтпeй айтy Yшiн-eнтiкпeйтiн тец тыныс, каpлыкпайтын икeмдi кYштi даyыс болсын.Yшiншi, 6íp кYЙдeн eкiншi ^йге, сeзiмгe кYpт аyысy Yстiндeгi тeз т¥танFыш мiнeз оттылыFы кандай кepeк болса, Aкан басындаFы кайшылыктаpды, философиялык ойлаpды д¥pыс шeшiп, жаpкын жeткiзy Yшiн биiк акыл-ой иeсi бола бiлyдi дe талап eтeдi. Тepтiншi, дpама тiлiн, сэтiмeн табылFан тез, сeйлeм оpамыныц epeкшeлiктepiн тYсiнy, тез мэнiн бeйнeлi калпында сeзiнy, шьфынын сыFып бepy - eq басты шаpт»[12,13S б.]. Осы айтылFан талаптаpдыц баpлыFы да ШАймановтыц бойынан табылып, спeктакль ойналFан сайын Aкан бeйнeсi тepeцдeй бepдi. Ол F.MYсipeпов пьeсасындаFы акындык аFынды т¥ла бойына ti^pm, жалындай ойнады. Aкан pолi оныц актepлiк палитpасынан жаца бояyлаpды кажeт erri. Зepдeлi актep сазгepдiц шыFаpмашылыFы тeк кана эн мeн жыфдан eмeс, сонымeн бipгe, xалыкпeн байланысып жатканына айpыкша мэн бepдi. Cаxнада Aканныц эншiлiгi, сepiлiгi, ойлылыFы 6íp аpнада тоFысып, ШАймановтыц актepлiк шeбepлi кeпшiлiктi тэнтi eттi.
Hаyан pолiн ойнаFан КБадыфов eз кeйiпкepiн катал, каpа куштщ иeсi eтiп сомдады. Кол астындаFы xалыкты к¥Pан сeзiмeн коpкытып, адамдыктан бeзгeн аpамза адамныц кeскiнiн тypа кeлтipдi. Aйтканына ^нш, айдаFанына жYpмeгeн Aканныц соцынан тYсiп, онымeн шаpпысатын кepiнiстepдe баpлык айла-тэсiлдepгe баpады. Бастапкыда eл сыйлайтын акынды жeкe басыныц пайдасына ж¥мсамакшы болFан кyлыFы жYзeгe аспаFан соц, Aкан жанын жаpалайтын баpлык жамандыктаpFа ^^дь Aктep ^уанныц сыpткы кeлбeтiн дe оныц эpeкeттepiнe лайык жасады. КабаFынан каp жаyып, жYзi тYнepiп жYpeтiн xазipeттiц бeтiнe eшкiм тypа каpай алмайды. Колына бишiгiн бYктeп ¥стап, жeтiм-жeсipлepдiц басына YЙipe жeнeлeтiн з¥лым eтiп бeйнeлeдi. Cондыктан да xазipeт Aканмeн жанжалдасатын т¥стаpда Fана eмeс, айналасындаFы баска адамдаpдыц таFдыpына аpаласып, eз Yстeмдiгiн жYpгiзe бiлeтiн билш иeсi болып сомдалды.
Aктокты pолiндe ойнаFан Шолпан Жандаpбeкова да гап iздeнiстepгe баpды. Ол акылды да, с¥лу бойжeткeннiц AканFа дeгeн маxаббатын аса 6íp нэзiк сeзiммeн бepe алды. CYЙгeн адамын аман сактап калу максатында eзiн к¥Pбандыкка шала бшген ep мiнeздi кайсаp кыздыц бeйнeсiн жасады. Рeжиссepдiц тpактовкасын дэл тYсiнгeн каFiлeз актpиса AктоктыFа тэн кимыл-козFалыстаpды, кыздыц сeйлeсy мэнepiн эстeтикалык эсep калдыpаpлыктай eтiп бeйнeлeдi. «Лкгокты pолiн жас актpиса Ш.Жандаpбeкова жан epiïep жалынмeн ойнады. Оныц каhаpманы мYлэйiм, адал, жYpeгiндe жастык жалыны лаyлаFан epкe кыз болып танылды. Эмip тэжipибeсi жок, Yлпiлдeп т¥pFан жас кыз таFдыp таyкымeтiн каскайып т¥pып каpсы алады. Aктокты-Жандаpбeкова Aканды жан тэнiмeн CYЙeдi, сол CYЙiспeншiлiктiц аpкасында ол коFамFа каpсылык 6^ípm, нeкe кию зацына каpсы шыиады. Aктокты Aканды аман алып калу Yшiн каймыкпастан eлiмгe бас •пгед^ сeйтiп акынды eзiнiц xалкы Yшiн сактап калуды максат eтeдi»,- дeп, [10,39] актpисаныц жастыFына каpамастан eз pолiн жоFаpы дeцгeйгe кeтepe алFанын эдiл баFалаFан.
Aкан мeн Aктоктыныц eмipгe дeгeн к¥штаpлыктаpы, болашакка дeгeн сeнiмдepi pомантикалык т¥PFыда бeйнeлeнiп, кepepмeндepдi epeкшe толкыта алды. Б¥Fан F.MYсipeпов дpаматypгиясыныц поэтикалык куаты айpыкша эсepiн тигiздi. Кeйiпкepлepдiц жалынды сeздepi, э^м киiмдepi, Aканныц таскындаFан эндepi айpыкша шабытпeн оpындалып спeктакльдiц сэнiн ^л^дь Б¥Fан Э.Чаpномский мeн peжиссep киялынан тyFан дeкоpация да мол ыкпал eттi.
Cпeктакльгe катыскан баска актepлepдiц ойындаpы да айpыкша сepпiнмeн ойналды. Cыpын iшiнe бYккeн Жалм¥кан - Е.Эмipзаков, ацFал да, сeнгiш Коцкай - C.Кожамк¥лов, аккeцiл Мылкау -К.Кyанышбаeв т.б. актepлep eз кeйiпкepлepiнiц iшкi жан-дYниeсiн жаpкыpатып кepсeтe алды.
Б¥л койылым таpиxи пьeса кeйiпкepлepiн сомдаyдаFы алFашкы жаpкын табыстаpдыц 6ípí болып тeатp таpиxында калды.
AталFан тeатp саxнасына аpаFа бipаз жылдаp салып «Aкан ^pi-A^ro^ra» тpагeдиясы 195S жылдыц 14 сэyipiндe КCРО xалык аpтисi Ш.Aймановтыц peжиссypасымeн «Aкын тpагeдиясы» дeгeн атпeн кайта койылды. ^л жылы Mэскeyдe eткeн казак эдeбиeтi мeн eнepi онкYндiгiндe б¥л спeктакль Кpeмль тeатpыныц саxнасына койылды. Heгiзi осы спeктакльгe катысты бipаз баFалы пiкipлep айтылFан.
Бедгш сыншы Евгений Cyp^B: «Хaзipетке rçapCrn жекпе-жек кYpеске А^н шыFaды. А^н -aдaмгеpшiлiк жaprçын муpaттыц aдaмы. Од Faсыpлap бойы rçaлыптaсып, мызFымaс дэстYpге aйнaлFaн сaлт-сaнa еpежелеpiне кYмэн кед^т, гяусыз кYpеске тYседi. Cондa буд кYpесyшi екi e3 жеке бaстapыныц rçaм-rçapaкетiнен шыFындaп, зоp тapиxи мaцызы бap моpaльдьщ, эт^ды^ мэселелеpдi кeтеpедi. Пьесaныц ец кYштi жaFы дa осындa: бipiне-бipi бiтiспес жay кейiпкеpлеpдiц шынaйы мiнез-rçульщтapын бiлдipетiн aCrçarç сезiм, зоp кумapлы^тap бip-бipiмен сокгь^ысады»,-деп [13,36 б.] спектaкльдiц идеядьщ мгзмуныныц дуpыс кepсетiлгенiн тypa бaFaлaFaн. Спекгакдьде a^rn мен дiндi ^гд^н етш устaFaн Нayaн екеyiнiц apaсындaFы rçaкгыFыстыц элеyметтiк мэнiнiц aшылyынa pежиссеpдiц гап мэн беpyi, ^ойьшым сaлмaFын кeтеpе тYCтi.
Cпектaкль пpемьеpaсынaн кейiн жaзылFaн бiprçaтap сыни мarçaлaлapдa спектaкьде дш мен поэзия тapтысы бap деген тужыpымдap жaсaлFaн. Сыншы ЕсмaFaнбет Ысмaйылов: «ШыFapмaдaFы eзектi идеядьщ нысaнa - дш мен поэзияныц тapтысы. Эн мен KYЙ, a^rn^^i^ тaлaнт шaprç уpып еpкiндiк iздейдi. «Kapa тYнек зaмaн a^rn, эншiнiц дapынын жойды, Yнiн туншьщтьфды» деген a^^arra жaзyшы поэзия тiлiмен жеткiзiп бейнедейд^А^ын тpaгедиясыныц сыpы дa осындa едi», -дегенше [14,5б.] rçapa^ pежиссеp aBTOp идеясынaн aлшaкгaмaFaнынa кeз жеткiземiз. Од дpaмaтypг мэтiнiнiц тypa мaFынaсын aшyмен ^rap, eзiнiц ой-тужыpымдapымен бaйытып отыpFaн. Эpбip кepiнiстегi эpекет жеке-жеке оrçиFaлapдыц кYpесiне aйнaлмaй, тутaс 6íp ойдыц Yздiксiз жaлFaсындaй epiлдi. Cпектaкльдiц aлFaшrçы кepiнiсiнде Mэpзияны тipiдей жеpге ^мген Хaзipеттiц iсiнен шошынFaн А^н одaн бipжолaтa безiнедi. Дэд осы сaxнaдaн бaстaп a^rn eмip тypaлы кYPделi ойлapFa бapып, xaзipеттен aлыстaй беpедi.
1942 жылFы спектaкль лиpикaлы-pомaнтикaльщ стидьде шешiлсе, Ш.Аймaнов спектaклiнде pеaлистiк бояу бaсым бодды. Mундa aктеpлеp aлFaшrçы спектaкльмен сaлыстыpFaндa arç eлецдi еpкiн игеpiп, rçahapмaндapдыц сeздеpi тaбиFилыFымен бaypaды. Сонымен бipге pежиссеp спектaкльге ^одог кipгiздi. Пpолог - спектaкльдiц композициядьщ куpылысын жымдaстыpып, шиpaтa тYCтi. Спектакль оrçиFaсы тYн rçapaцFылыFымен бaстaлып, payaндaп aтып кеде жaтrçaн тaц жapыFымен ^^rana^i. Режиссеp мен сypетшi Годубович пьесaныц фидософиядьщ мaFынaсын aшaтындaй шешiм тaпrçaн. Ka^arç дaлaсыныц кецдiгiн, эсем тaбиFaтын, amm^ aспaнын бейнедеген. Kaзaкгыц удттьщ еpекшелiгiн aйrçындaйтын бapльщ туpмыс-сaлттьщ дэлдiктеp сa^тaлды. Cпектaкльде эн мен ^й, xanrnrç ойындapымен келетiн кepiнiстеpiне pежиссеp еpекше мэн беpiп, ^ойьшымныц удттьщ бояуын rçоюлaтa тYCтi. АтaлFaн спектaкльдi кецiнен тaлдaFaн теaтp сыншысы K.Kyaндьщов: «Режиссеp Ш.Аймaнов aктеp Ш.Аймaновты тeгiлмелi монологтеpдi ^ызу темпеpaментпен сayлaтa сaлaтын ескi жыpay эдетiнен eзгеpтiп, eлец жолдapынa rçapa сeздi rnpFarç енгiзyге, дayыстыц жaлaц музыкгды^ Y^^ беpiлмей, кесек сeздi жецiл деклaмaцияFa aйнaлдыpмaй, сeз ыpFaFын aйтyFa YЙpеттi. Ceздiц мaFынaсын iштей сезiнiп, толFaнып aйтaды. Ceз сыpын aшyFa гап мэн беpген aктеp ойыны ендi Yнсiз тынып ^ararara психодогиядьщ сэттеpге бaй»,-деп [12, 164 б.] aктеpдiц rçaншaльщты eскенiн кepсеткен. Ш.Аймaнов А^нныц xaзipетпен aшьщ a^aC^a шыFып, оныц бетiне тypa rçapaп aйтaтын сeздеpiн Yлкен сгдмгдпен, оЙFa шомып жетюзедь Оныц ayзынaн шыFып жог^н эp сeздiц rçоpFaсындaй ayыp сaлмaFы мьщтымен деген Нayaнныц eзiн тецселтiп eтедi. А^нныц arçындьщ тaбиFaтын теpец у^^н aктеpдiц ойынындa жaстьщ жaлыннaн rnpi eмipге деген кeзrçapaсы эбден rçaлыптaсrçaн ойды aдaмдыц бейнесi нaнымды aшылды.
Ш.Аймaновпен rçarap А^н pолiн ойнaFaн Шaxaн Myсиннiц А^ны aктеpдiц Farn емес, бYкiл теaтp ужымы зоp тaбыстapыныц 6ípí бодды. А^н pолiнде ойнaйтын aктеpлеpдiц бapлыFынa arç eлецмен жaзылFaн монодогты 6íp деммен оpындay - aCa ^иындьщ тyдыpaтыны мэлiм. Ш.Myсин шебеpлiгi де осы монологтapды aйтyдa aйrçын кepiндi. Од arç eлецдi rçapa сeз ыpFaFынa бaFындыpып, дотк^ы^ пayзaлap мен дayыс бояyлapын эp сэт сaйын eзгеpтiп, ^з aстapын теpец aшты. Оныц А^ны eнеp rçyFa^ eмipге rçуштap, мaxaббaт бостaндыFы мен эдiлет aцсaFaн aдaм бодып бейнелендi. А^ьш дYниесi гацш кYЙiмен уштaсып, eз apнaсын, беpiк желiсiн тaпrçaн Ш.Myсиннiц А^ны со^ы сaxнaFa дейiн eCy ^^пышн тaнбaй, aктеpдiц мод rçapымын тaнытты.
Режиссеpлiк тaддayдa пьесaдaFы бaсrça кейiпкеpлеp де бшк децгейден кepiндi. Буд спекгакдьде де Ак;ток;тыны - Ш.Жaндapбековa, З.Шэpiповa, Нayaнды - K.Бaдыpов, КЭд^шшов, Коцкзйды - C.Kожaмrçулов, Mылrçay - K.Kyaнышбaев, Ы.НоFaйбaев, Жгдму^н - Е.Эмipзarçов, M.Cыздьщов т.б. aктеpлеpдiц ойыны шиpaп, шиpыFып aйpьщшa екпiнмен ойнaлды.
Актокты pолiнде ойнaFaн Ш.Жaндapбековa жaс apyдыц ^ц^^тн, a^rnFa деген Faшьщтьщ сезiмiн илaнымды epнектедi. Бipнеше жылдap бойы осы pольде ойнaп эбден ысылFaн a^p^a жaцa
спeктакльдe eз бойынан саxнаFа жаpасты музыкалык, пластикалык касиeт кepсeттi. Оныц кYмiстeй сыцFыpлаFан ашык дауысы, сыpткы пiшiнiнiц CYЙкiмдiлiгi Aктоктыныц C¥лyлыFын айшыктай тYCтi. Б¥pынFы койылымда актpиса кыздыц балац ойын басым кepсeтсe, б¥л жолы киян-тесю жан кYЙзeлiсi мeн жалынды маxаббатын, eмip мeн eнepдi баFалайтын паpасатын шынайы жeткiздi. Aктокты - Ш.Жандаpбeкова оpындаyында казак тeатpыныц жаpкын бeлeсiнiц 6ípí болып калды.
Осы спeктакльдe Aктоктыны eкiншi к¥Pамда ойнаFан Зэмзэ^л Шэpiпова б¥л pольгe eзiндiк кeзкаpаспeн кeлдi. Оныц ойыны тypалы Калтай M¥xамeджанов: «Aктоктыны тYсiнyдe Шэpiповада да eзiндiк байымдау баp. Кeбiнe акфиса Aктоктыныц жан дYниeсiнe лиpикалык бояуды басым бepeдi. Cоныц эсepiмeн оныц сэyкeлeсiн лактыpyдаFы бyыpканFан ашуы да сeнiмдi шыкпай жYp. Оныц Y^rne кeйдe Д¥pыс алып кeлe жаткан сeзiм шындыFынан да тайып ^ту сeзiлeдi. Эpинe, м¥ныц бэpi жас акфиса тэжipибeсiнiц жeтiмсiздiгiнeн, iштeй Д¥pыс ¥FынFан обpаздыц eтeк-жeцiн жия алмай жYpгeндiгiнeн. Teсeлe кeлe З.Шаpипованыц Aктоктысы да CYЙсiнepлiк eцбeк болып шыиуына сeнiм кYштi»,-дeп [15, 330 б.] жазFан. Б¥дан Aктокты бeйнeсiн жасаудыц киындыFы анык сeзiлeдi. Aктpиса бойында с¥лу бойжeткeнгe кажeт сыpткы кeлбeт болFанымeн дe, iшкi кeцiл ^^i бepyдe тэжipибeсiнiц аздыFы кeп кeдepгi кeлтipгeн.
Хазipeт pолiн бipiншi к¥Pамда КБадыфов, eкiншi к¥Pамда К.Эд^лшшов ойнады. Егep К.Бадыфовтыц ойынында xазipeттiц каpа кYшi басым болса, К.Эдшшшовтщ ^уанында каpа кYш пeн катаp катыгездш, з¥лымдык пeн айла-амалдаp астасып жатты. Каpапайым xалыкты кYшпeн баFындыpып, айтканын жасатып отыpFан Hаyанныц бойындаFы зоpлыкшыл, аpам пиFылдаpын бipтiндeп ашты. ^ндыктан да оныц xазipeтi саxнаFа шыккан сайын аyыp зiл мeн eктeмдiктiц ызFаpын eскiздi.
Екi спeктакльдe дe Коцкай pолiн ойнаFан C.Кожамк¥лов «юш^^ адам» таFдыpын жасауда кайталанбас шeбepлiгiмeн тeатp таpиxында калды. «Cолай болдыц Коцкайым! Tepe т¥кымына к¥да болдыц, Коцкай атыц к¥PанFа да тYCтi» дeп басталатын ¥зак монологты актep бакыт жыpындай тeгiлдipiп айтады. Коцкайдыц куаныштан панданып, ipiлeнiп, б¥лттан шыккан кYндeй жаpкыpап жep-кeккe сыймай iштeй мактанFанын ¥тымды дeтальдаpмeн шeбep жeткiзeдi. ИыFына жапкан шапанды аялай сипап, щшпак бepкiн аспанFа атып кайта каFып алып шeкeсiнe тYсipiп кшп шаттанатын сэттepi кeйiпкepдiц куанышын кepсeтeтiн ¥тымды шeшiм болып калды. Коцкай - кызын жаксы адамFа ¥затып, оныц бакытты болуын калайтын мeйipiмдi экe. Aканмeн кол ¥стасып ^тш калFан кызын кepгeн кeздe, оныц куанышы су сeпкeндeй басылып, тeбeсiнe каpа б¥лт YЙipiлeдi. «Кiмгe баpаp бeт калды, Кiмдi бeгep жайымыз баp?», - дeп, eксiккe толы дауысшн, жep баyыpлап к¥лайды. Cern-rn, eмipдiц катац зацынан тyFан Коцкайдыц ой-толFамдаpы аpкылы актep оны тpагeдиялык т¥ЛFа eтiп кepсeтe алды. КYштiлepдiц ыFына жыFылып коpкyмeн бipгe, шаpасыздык K¥pсаyына тYCкeн адамныц дэpмeнсiздiгi аяныш сeзiмiн тyдыpды. Коцкай eмip к¥Pсаyын б¥зып шыFа алмайтын, таp кыспакта мэцгiлiк б¥FаyланFан калыпта кала бepeдi. C.Кожамк¥Ловтыц кYЛдipe жYpiп, тpагeдиялык бeйнe жасаyдаFы тапкан жацалыктаpы бYкiл казак тeатpлаpына Yлгi болып жайылды.
Рeжиссep Ш.Aйманов кeпшiлiк саxналаpын бeйнeлi шeшyдe ¥тымды кepiнiстep тапкан. М¥ныц 6ípí - Aкан мeн Aктоктыныц кeздeсeтiн т¥сы. Aкандай сepiнiц аyылFа кeлe жатканын eстiгiн кыз-жiгiттep Fана eмeс, eцкeйгeн кэpiдeн eцбeктeгeн балаFа дeйiн оны каpсы алyFа жиналады. Aктоктыныц жанына epiп шыFатын кыздаp кызылды-жасылды кeйлeктep киiп, Yкiлi камшат бepiктepiмeн саxнаFа epeкшe сэн бepгeн. Aкан мeн Aктоктыныц алFашкы кeздeсy саxнасы epeкшe шаттык пeн куанышка к¥Pылып, жастаpдыц кeцiлдi энiнe ¥ласады. Б¥л аpада peжиссep маxаббат кYЙiн дэpiптeйтiн мYсiндi бeйнeлep жасаFан. Кeпшiлiк саxнасындаFы кeйiпкepлepдiц киiмдepiнeн бастап, колдаpына ¥CтаFан заттаpыныц баpлыFы да ¥лттык ою-epнeктepмeн кeмкepiлiп, т¥pмыстык дэлдiктep сакталды. Олаpдыц кимыл-козFалыстаpы, сeз саптаyлаpы, ым-ишаpаттаpы т¥тасымeн ¥лттык даpалыкты кepсeтyгe баFытталды.
<^кан сepi-Aктокты» тpагeдиясындаFы акындык зоp шабыт, сypeткepлiк толFаныс, eмip маFынасы тypалы философиялык ойлаp М.И.Гольдблат пeн ШАйманов peжиссypасында кepкeмдiк т¥тастыFын тапты. Катал таFдыp, айнымас маxаббат, epлiк шн сepiлiк тypалы жыpлаFан б¥л era спeктакль казак тeатp eнepiнiц зоp табысы болып саналады.
Зepттeyдiц максаты MeH мiндeтi
F.MYсipeповтiц «Aкан Cepi^KTOK™» пьeсасыныц 1942 жэнe 195S жылдаpы койылFан спeктакльдepi казак тeатp таpиxында классикалык шыFаpмалаpды саxналаyдыц жаpкын Yлгiсi
болып калды. Эаресе, ак елецмен жазылган пьесаньщ сахналык дэстYрi калыптаса коймаган кезде М.И.Гольдблат пен Ш.Айманов туындыныц керкемдш KepiriH ашуга эртYрлi режиссерлiк тэшлдермен келдi. Спектакльдердщ сол кездегi децгешн, жетiстiктерi мен кемшiн жактарын саралап, салмактап отырудыц мацызы зор. Бул улттык театр eнерiнiц даму жолдары мен ^ркемдш-идеялык жэне эстетикалык ыкпалын айкындауга септiгiн тигiзедi. «Акан серьАктокты» трагедиясыныц казак театрыныц калыптасуы мен eркендеуiне каншалыкты ыкпал еткенш зерттеу - жумыстыц басты максаты болып табылады. Ал, зерттеу жумысыныц негiзгi мiндетi - бастапкы кездерде койылган осы спектакльдердщ актер шеберлшнщ ушталуына эсерiн ашу.
Зерттеу нэтижеС
Каза^ театр eнерiнiц даму белестервде ерекше Í3 калдырган F.МYсiреповтщ «Акан серь Актокты» пьесасы - сан буын режиссерлер мен актерлердщ багын ашкан айрыкша туындылардыц бiрi болып саналады. Бул трагедияны алгаш рет сахна тeрiне алып шыккан М.И.Гольдблат драматургтыц поэтикалык тiлiн, эдемi сазын жогалтпай романтикалык спектакль койды. Арага бiраз жылдар салып аталмыш шыгарманы Ш.Айманов реалистiк багытта шыгарды. Ею спектакльде де трагедияныц идеялык-кeркемдiк мазмуны жан-жакты ашылып, кейiпкерлер бейнесi шынайы жасалды. Осы спектакльдерде Акан - Ш.Айманов пен Актокты -Ш.Жандарбекова, Коцкай -С.Кожамкулов ойындары актерлiк eнердегi жацалык болып, казак театр тарихында мэцп калды.
Корытынды
Бул макалада F.МYсiреповтiц карымды каламынан туган «Акан серьАктокты» трагедиясыныц 1942 жэне 1958 жылдары жарык кeрген сахналык койылымдары карастырылды. Мунда аталмыш туындыныц сахналык даму эволюциясы аныкталып, режиссерлiк жэне актерлш eнердiц дамуына тигiзген эсерi спектакльдердi талдау барысында сараланды. Сол аркылы кeрермендердiц рухани жан-дYниесi мен эстетикалык талгамыныц калыптасуына бул туындыныц каншалыкты ыкпал еткенi аныкталды. Трагедиядагы акындык зор шабыт пен толганыстар, философиялык ойлар, махаббат сырлары М.И.Гольдблат пен Ш.Айманов режиссурасында жаца кырынан ашылды. Ekí режиссер де шыгарманыц кeркемдiк кeрiгiне нуксан келтiрмей, кешпкерлер жан-дYниесiнiц ашылуына мол ыкпал етп. Соныц нэтижесiнде F.МYсiреповтiц ак eлецмен жазылган пьесасыныц сахнада койылу тарихы басталып, кейiн бYкiл казак театрларына Yлгi болды. Бiрiншiден, eлецмен жазылган драма жолдарын декламацияга салынбай айту калыптасты. Екiншiден, Аканныц акындык кыры гана емес, карапайым халыкка араша тYсе бiлетiн азаматтык келбетi ашылды. Yшiншiден, спектакльдерде суреттелiп отырган заманныц турмыс-салты, эдет-гурпы улттык накышта бейнелендi.
Корыта келгенде, «Акан серьАктокты» спектакльдерi М.Эуезов атындагы академиялык драма театрыныц белест табысы болып саналады.
Пайдалаетан эдебиеттер
1. Каратаев М. (1963) Шеберлш шыцы. Алматы, 9нер. - 326 б.
2. Куттыбаев К. (1959) Шындык пен шыгарма. Алматы, Жазушы. - 219 б.
3. Кабдолов З. (1962) Жанр сыры. Алматы, 9нер. - 418 б.
4. Кирабаев С. (1960) врлеу жолында. Алматы, Гылым. - 325 б.
5. Габдуллин Н. (1982) Габит Муарепов - драматург. Алматы, 9нер. - 328 б.
6. Punt E.P., Geertman S.C.M., Afrooz A.E., Witte P.A., Pettit C.J. (2020) Life is a scene and we are the actors: Assessing the usefulness of planning support theatres for smart city planning. Computers, Environment and Urban Systems. 82.
7. Luiz T.M. (2020) Humor translation in theater | [Tradugao de humor no teatro] .Cadernos de Traducao. 40(1).
8. Matei-Chesnoiu M. (2001) Hamlet, or about Death: A Romanian Hamlet directed by Vlad Mugur. Multicultural Shakespeare. 20(1).
9. Нурпешс Б.К. (2014) Казак театр режиссурасыныц калыптасуы мен даму кезецдерг Алматы, «Дэстур». - 520 б.
10 Казак театрыныц тарихы (1978) T.II. Алматы: Гылым. - 432 б.
11 Tэжiбаев Э. (1971) Казак драматургиясыныц дамуы мен калыптасуы. Алматы: Жазушы. - 416 б.
12. КуандЬщов к. (1969) Тунгыш улг театры. Алматы, Жазушы. - 244 б.
13. Сурков Е. (1959) Трагедия поэта // Театр. № 3.
14. Ысмайылов Е. (1958) Сахнада - «Акан серьАктокты» //«Казак эдебиетЬ» 01.05.
15. Мухамеджанов К. (1978) Пьесалар. 9нер жайлы ойлар. T.II. Алматы, «Жазушы» - 384 б.
Сценические постановки пьесы Г. Мусрепова «Акан серы - Актоты»
А. Гумаров
Казахскоая национальная академия искусств им. Т. К. Жургенова, Алматы Казахстан
kazah-9393@mail.ru
В статье рассмотрена одна из трагедий Г. Мусрепова «Акан серы - Актоты», которая занимает особое место среди национальной театральной классики. Эта пьеса в значительной степени способствовала формированию многих поколений режиссеров и актеров. В статье проанализированы театральные постановки трагедии 1942 и 1958 годов. Раскрывается эволюция стадий развития этой трагедии, а ее влияние на развитие режиссуры и актерства выявляется в анализе спектаклей. Таким образом, предпринята попытка определить, в какой степени эта работа способствовала формированию духовного и эстетического вкуса аудитории.
Ключевые слова: театр, пьеса, спектакль, режиссер, актер, трактовка, мизансцена.
Stage verions of G. Musrepov's play «Akan Sery - Aktoty» A. Gumarov
T. K. Zhurgenov Kazakh National Academy of Arts, Almaty, Kazakhstan kazah-9393@mail.ru
The article considers one of G. Musrepov's tragedies "Akan Sery - Actoty" which occupies a special place among the Kazakh national theater classics. This play greatly contributed to the formation of many generations of directors and actors. In the article, the author analyzed theatrical performances of the tragedy of 1942 and 1958. The author reveals the evolution of the stages of development of this tragedy, and its influence on the development of directing and acting is revealed in the analysis of performances. Thus, author made an attempt to determine the extent to which this work contributed to the formation of the spiritual and aesthetic preferences of the audience.
Keywords: theater, play, performance, director, actor, interpretation, scene.
Редакцияга 26.04.2020 туст!
