CC BY
1УДК 1751 КБЖ7611
ЦАЗ1РГ1 ЦОГАМДАГЫ ЦАЗАЦ ЕМШ1Л1Г1 МЕН РУХТАНЫМ: ЦОРЦЫТ БАБА БАЦСЫЛЫГЫНЬЩ ПРАГМАТИКАСЫ ЖЭНЕ БАЦСЫ АРХЕТИП1
ХМА академии ТУЛЕКОВА ГУЛЖАН ХАЖМУРАТОВНА
ф.г.к., кауымдастырылган профессор «Туран» университетi
Ацдатпа Кулапсанныц дауасына адам факторыныц нацты esi мен цоса жеке тулганыц бойындагы ерекшелт жауап 6epedi. Ерте заманнан Корцыттыц Kepi мен Корцыттыц зары, Корцыттыц бацсылыгы улттыц болмыстагы - код белгш. Прагматикалыц зерттеулерге rn¿Í3 болган ужымдыц сананыц цазipгi суранысца ие мацыздылыгын керсетт, нацты зерттеу сурагыныц Байжанова Зеникамал Каржынбайцызыныц бацсы архетитне айналуы улы Корцыт бабаныц жалгасы жэне ерекше цасиeтi ез eлiнe деген махаббатынан туатын болгандыгы.
Мацалада царастырылган мэселенщ езектшт турк халыцтарына ортац кYлэnтi аурудыц ueci, ал оны зерттеу улттыц кодтагы бeлгi цасиет цонган Байжанова Зейникамал Каржынбайцызы туралы зерттеулер мен элемдт дeцгeйдeгi адами фокторлардыц алдын алуды улттыц код арцылы ЖYзeгe асырылады.
TipeK свздер: байланысатын кетр, рух, аурудыц иеЫ, аруац, тылсым куш
КАЗАХСКОЕ ЦЕЛИТЕЛЬСТВО И ДУХОВНОСТЬ В СОВРЕМЕННОМ ОБЩЕСТВЕ: ПРАГМАТИКА КОРКЫТ БАБА И ДУХОВНЫЙ АРХЕТИП
к.ф.н, ассоциированный профессор., академик МАМ ТУЛЕКОВА ГУЛЬЖАН ХАЖМУРАТОВНА
Университет «Туран»
Аннотация. Ответом на проблему Кулапсана является сам реальный человеческий фактор, а также уникальность личности. С древних времен могила Коркыта и крик Коркыта, целительство Коркыта были кодовым символом в национальной идентичности. Показана важность коллективного сознания, являющегося основой прагматических исследований, а также то, что конкретный исследовательский вопрос превратился в архетип Байжановой Зеникамал Каржынбайкызы, являющейся продолжением великой Коркыт бабы и особой чертой, рожденной из любви своей Родине.
Актуальность обсуждаемой в статье проблемы заключается в обладании редким заболеванием, свойственным тюркским народам, и ее исследование осуществляется посредством исследования Байжановой Зейникамал Каржынбайкызы, имеющей характерную особенность в национальном коде, и мирового уровня. Предотвращение человеческого фактора посредством национального кода.
Ключевые слова: соединительный мост, дух, хозяин болезни, привидение, мистическая
сила.
KAZAKH HEALING AND SPIRITUALITY IN MODERN SOCIETY: PRAGMATICS AND
SPIRITUAL ARCHETYPE OF KORKYT BABA
Ph.D., associate professor., academician MAM TULEKOVA GULZHAN KHAJMURATOVNA
University "Turan"
Abstract. The answer to Kulapsan's problem is the real human factor itself, as well as the uniqueness of the individual. Since ancient times, Korkyt 's grave and Korkyt's cry, Korkyt's healing have been a code symbol in national identity. The importance of collective consciousness, which is the basis of pragmatic research, is shown, as well as the fact that a specific research question has turned into the archetype of Baizhanova Zenikamal Karzhynbaykyzy, which is a continuation of the great Korkyt Baba and a special trait born of love for her Motherland.
The relevance of the problem discussed in the article lies in the presence of a rare disease characteristic of the Turkic peoples, and its research is carried out through the study of Baizhanova Zeinikamal Karzhynbaykyzy, which has a characteristic feature in the national code, and at the world level. Preventing the human factor through a national code.
Key words: united bridge, spirit, owner of the disease, ghost, mystical power.
Накты тэжiрибе мен тшге непзделген, езгерш отыратын кептеген акикаттарды карастырып, онда акикатты практикалык нэтижелершщ кундылыгына карай аныктауды кездеген гулама талым Ахмет Байтурсынулыныц «Эдебиет таныткыш» оку куралында толгау жанры туралы: «Эр нэрсеш сацлап, санамызга алган уакытта ол нэрселер турасындагы угымдарымызга кещл юрюпей турмайды. Адам дYниедегi керген-бшген нэрселерш байкап, тек пшрлеп, тек сацылаулап кана коймайды. Ол нэрселермен катар адамныц кецшне ^й жасалады. Адам керген-бiлген нэрсенщ я юшщ бiрiне кYЙiнедi, бiрiне CYЙiнедi, бiрiнен сескенедi, бiрiнен шошынады. Сезшш турган тыскаргы галаммен, сезiлiп турган iшкергi галамныц ею арасы санага келiп тYCкен жерде жыртылып айырылгысыз болып бiрiгедi»[1, 273-б] деген ой айтылады.
Бул - ете кунды пiкiр. Дей турганмен айтар ойымыздыц эрi гылыми, эр практикалык жагын айту максатында, деректемелiк бейсаналык архетипт суреттердщ салынуы тек баксылык ойнап ем жасаган уакытта, ягни алакан биокуатын жYргiзу, устау аркылы баксылык касиетпен шыгып жаткандыгын жазып, сана тYЙсiгiмен керiнген кубылыстардыц адам денесшен шыгу сэтiн жазу максатты болып отыр. Бул - эрi кызык, эрi таласы бар такырып. Кеп ойланыс пен толганыстан, гылыми дэлелдеулер мен халкымыздыц емшiлер мен баксы кауымныц бойындагы кене жэне казiргi уксастык касиетiн тарихи кунды зерттеулермен тагы бiр тану болып табылды.
Мемлекет жэне когам кайраткерi, академик Мырзатай Жолдасбеков «¥лы дала эдебиетЬ» атты ецбегшде ^оркыт жайындагы ацыздар жэне ^оркыт жырлары белiмiнде: «^оркытты журт аруак, баксы, эулие ретшде кадiрлеген, ардактаган; дерттен айыгу максатымен кезiнде оныц кабiрiне келш тYнейтiн де болган» мiне, бул айтылган пiкiр баксылык касиеттщ етене керша. ^оркыттыц тсршшктщ тым кыскалыгына, елiм деген опатка назары болып, содан кутылудыц жолын iздеп шак урган, желмаяга мiнiп шартарапты кезедь ^айда барса да алдынан ацырайган кер шыгады. Жер шукыганныц бэрi оган: «^азып жаткан ^оркыттыц керЬ>деп жауап катады [2, 217-б]. Осы жерге назар салайык эулие, баксы бойындагы ерекше касиетi аркылы ягни адамныц 7^i (каузальное тело), немесе елмейтш нэзiк дене ол рухтыц Yш курама дене кабатыныц бiрiншiсi. Бул Рухтыц дара касиетi, адамныц барлык жинакталган тэжiрибесi сакталган казына кабаты тылсым элеммен байланысатын кетр. Ягни болашак емiрде алатын окигалар сериясына хабар жолы [3]. Ендi мынаган назар салыцыз, «ДYниенiц терт бурышын кезген сапарында ^оркыт юа елiмi гана емес, жYгiрген ац, ушкан кустыц жемтiгiн, тамыры курап сулаган бэйтеректi кередi. Осыныц бэрi де кезiнде тiршiлiк еттi, тыныс алды, ендi кыска емiрi тэмамдалды» деп, соныц бэрiн керге санайды. Соныц бэрiн ^оркыт езiнiц ажалын кергендей болады, «^айда барсац ^оркыттыц керi» дейтiн сез осыдан калган[2, 218-б]. Будан, демек, жогары касиетке ие рух кабатыныц керу аркылы бершетш акпаратты кер аркылы кезше елестетiп, «^оркыттыц керi» деген сездi жYрегi естiген ол еш байыз таппаган. Бул баксы бойындагы екiншi бiр касиетi.
БYгiнгi тацда буны шатастырып, тYсiнуде баксылар гипнозды YЙренiп алган деген пiкiр шарлап жYр.
«Расул»Алла заманына жакын Баят руында ^оркыт Ата деген ер болыпты, ол Kici тамам огыздыц бiлiкшici едi, гайыптан тYрлi хабар айтар едi» деп басталатын «Кiтаби дедем ^оркыт» («^оркыт Ата ютабы») - узак гасырлар бойы урпактан-урпакка таралып, Yздiкciз эцпмеленш келген эпикалык ацыздар негiзiнде туган тYрк халыктары эдебиетшщ аталган дэуiрдегi ец елеулi еcкерткiшi[2, 218-б]. Осы жердеп акпарат гайыптан тYрлi хабар айтар ягни жогарыда айтылган 7-шi дене кабат тылсым элемнен хабар алатын касиетке ие, тагы баксыныц таза жYректi адам екендiгiн дэлелдейдi. Демек, бул ^оркыт Атаныц жасаган амал эрекетшщ жиынты; акпараты. Себебi, мына бiр алуан ацызда ^оркыт эзiрейiлмен кездеcедi. Эзiрейiл ^оркыттыц жанын салып алатын сандык icтеп ала келедь ^оркыт эзiрейiлмен ceйлеciп турып, сандыкка оныц eзiн алдап салады да, кшттеп суга агызып жiбередi[2, 218-б]. ^арап отырсацыз, эзiрейiлмен тiлдеcу, оны алдау эулиелiк.
Осыдан баксы жын шакырады деген пiкiрден гeрi, кезшкен, немесе келген кара кYшпен кYреcедi деген абзал. Ал онымен тшдесш, оны алдап сандыкка салып, суга агызып ж1беру баксыныц колынан келедь
Мiне, тура осындай уксастыкты казiргi кезде арамызда eмiр cYрiп жYрген ардакты ана, ел анасы, дэр^ер, баксы Ак ана Байжанова Зейникамал ^аржынбайкызыныц ез аузынан айткан эцпмесш жазып алганым дэлел. Ак ана: «Мен алдыма келген емделушiммен ерш келген жындармен ceйлеciп (олар меш кергенде шошып, тiлдерi байланып калады) ал мен оларды алдап, колдарына тYбi теciк шелектi берiп, сен анау кудыктан мына шелекпен суды толтырып алып кел»-деп айтамын. Олар сол шелект суга толтыра алмай элек...мше, осылай кYнде кезiгетiн жайттарды айтамын.
Бiз осы уксас элементтердщ кара кYшпен арпалысатындыктарын дурыс тYciнуiмiз
кажет.
^оркыт ата eлiм кудайымен арпалыскан. Соныц нэтижеciнде «Эмiр жырын» eзi жасаган туцгыш KYЙ аспабы кобызымен ^щрене сырлы KYЙ шертiп, штеп шерiн актарады. ^удiреттi KYЙ сазы лезде дYниенi тYгел баурайды. 0лiмге карсы тартылган, мэцп тiршiлiктi мадактаган ^оркыт кYЙiн еcтiген бYкiл адамзат, ушкан кус, жYгiрген ац тура салып Сыр Ycтiндегi гажап ^йге кулак тосады; уйып тыцдайды[2, 218-б]. ^обыз бабамыз KYЙ ойнау аркылы елiн, жерiн кара кYштен, зулымдыктан тазартумен болган.
Бул элемент баксылардыц куралына айналды. Ал бул элемдi тазарту, жYректердi тазарту «Тэцiр KYffl».
Зерттеулер жYргiзiп келе жаткан жылдар iшiнде кэciби жогары санаттагы, проскопия саласыныц академигi, ^азакстанныц ^урметп азаматы Байжанова Зейникамал ^аржынбайкызы Ак ананыц 1994 жылы «Халкымды рухани тазалыкка шакырамын» деген уранмен елiмiзге аянмен орда салып, сол ордада уздшаз ^уран койылып, баксылык кезiнде осы «0мiр жыры» «Тэцiр кYЙi» ^оркыт бабамыздыц кYЙлерi тыцдала отырып, 28 жыл халымыздыц бойын ауырудан, жабыскан жын-жыбырдан, шайтанныц азгыруынан, бойды алдырган тYрлi медицинаныц кYшi келмейтiн ауыру-наукастарды Алланыц берген бойындагы каcиетi касында ерiп жYрген ак жолакты жолбарыс Сексенбай атаныц колдауымен, баксылыгымен жYректердi тазартып келедi. Буны элем мойындап отыр.
2018 жылы жарык ^рген Мырзатай Жолдасбековтыц «¥лы дала эдебиетЬ» бYгiнгi тыц зерттеу ецбектерiне жол ашып отыр. Ягни, заман талабы мен уакыттыц кажеттiлiгiне жазылган кундылык болып табылады.
^оркыт баба туралы ацыз эцгiмелерде 295 жыл eмiр cYрген деcедi. Ол хан сарайында отырмаган. Ол Yнемi ел камында, тарыккан панасыздыц жанында, iзгiлiк icтердiц муратына болган, eлiм атаулыга карсы шара iздеген камкоршы ретiнде кeрiнедi[2, 216-б]. Мiне, баксыныцы бойындагы камкоршылык, мейiрiм осы.
^оркыт бабамыздыц ауыр мехнат азабымен eлмеcтiктi арман еткен ^оркыт мэцгiлiк eмiр iздеп ел кезедi[2, 216-б].
Осы ceйлемге терецнен карасак, баксыныц бойындагы алып ^ш еш тыныштык бермей, бойын ^терш отырган. Ягни баксылыгы устады, баксы кeтерiлдi деген осы болып табылады.
Демек, сол eлiм кудайымен KYpecy жолы, желмаяга мшш алып, кYЙ ойнау, ел аралап елдi тазарту деп угынуга болады, деген жорамалды баксы есебiнде айтып отырмын (Тулекова Г.Х).
Осы туста, казiргi халык емшшершщ арасында осылай ел кезiп жYрiп ем жасайтын баксы, Yзбе емшi Кекшетау облысыньщ тумасы, аргынныц атадан конган сыныкшылык касиеттi устанган Муканов Жасулан Талегеновичт айтуга болады. Жыл бойы езшщ кeлiгiне жол азыгын салып алып, халык iшiнде баксылын жасап келе жатыр. Ол ^азакстанныц «^урметп азаматы» еамдершщ бiрi болып табылады.
Сонымен катар тарихымызда жазылган 1994 жылыгы «^азактыц кене тарихы» атты ютаптыц 375- бетiнде кeрсетiлген баксы-балгер тиркесше токтала кетейiк. ^азак даласында баскы-балгер едэyiр кеп болды, деп кeрсетедi жэне олар домбыра мен кобызга косып сарын айтып, «жын шакырып ойнады, бал ашып «гайыпты болжады», «алакан карап» адамдардыц тагдырына сэyегейлiк iстедi. Ауыру-наукастардыц тамырын устап, оларды ушыктады, дэрь дэрмекпен емдеп, тэуштш iстедi... Баксылар ойнаганда езшщ жындарын шакырып, иелерiне сыйынумен кабат, Аллага сыйынумен мiнэжат ететiн болды[4, 375-б].
Мiне, бул кате кеткен пшр. Баксы жын шакырмайды, алдына келген ауырудыц жынын шыгару Yшiн езшщ ата-бабасынан жэрдем сурап, Аллага сыйынып мiнэжат етедi. Осы пiкiрдi накты дэлелдеп отырган элемге аты танымал ^азакстан Республикасыныц халык емшiсi, баксы, тэyiп, эyлиелiк касиетке ие, тылысым элеммен байланыста касында ерш жYрген ак жолагы бар жолбарыс(Сексенбай ата бейнесi аруак), кажы Байжанова Зейникамал ^аржынбайкызы Ак ана.
Кез келеген ацыз, ертегiлердi алып карасак, батырларга жын перiлер кезiгiптi, онымен кYресiп батыр жещпт делiнендi. Ал батыр юм? Батырдыц бойында алып кара ^ш баксылык иесi бар. Осыдан батыр жын шакыра ма? баксы жын шакыра ма? Жок, ^оркыт бабага, Ак анага кезшкен сиякты, баксыларга жын кезiгедi. Сонымен катар, жауга шапкан батырларымыздыц «Иа, Аруак» деп шапканы алдынан шыккан кара кYштi жецушде ез ата-бабаларыныц аруагын шакырып, Аллага сыйынып жауды жещп шыккан.
Ал баксылардыц ем жасу кезшде куран окып турып, кара кYшпен кYресiп, бойды тазалау ауырудыц бойындагы дерттщ адам дене кабаттарыныц терецдiгiне байланысты шыгатындын айтып жYр.
Сейте отырып, «^азактыц кене тарихы» ютабында бYгiнгi кYнгi ел шшдеп орнын айтып, накты ережемен керсеткен жерше ягни, «^азак арасында баксы-балгерлер(ер),
кушнаштар(эйел) iшiнде ауру-наукастарга дэрьдэрмек берiп емдейтiн, тамыр айыратын тэжiрбиелi тэyiптер де болды, олардыц емшшк тэжiрбиесi атадан балага мура болып калып отырды. Олар казак кауымы iшiнде беделдi болды» [4,376-б].
Демек, осы кагиданы устану, танудыц eзi казiргi уакытта аса мацызды, эрi eзектi болып табылады. Жэне бул аныктамада да кателiк барын айта кетешк. Себебi, бiр назар аударатын нэрсесi, атадан балага мура болып калып отыру дегенде, мура - ол мYлiк, зат 1. Атадан балага калган дYние-мYлiк, мирас. 2.Ежелден келе жаткан мэдени нускалар[5, 602-б]. Ал енд^ осы жерде сурак баксылык, тэyiптiк ол мYлiк, я зат па? Демек, ол аргы атадан бойга конатын касиет. Бойга кону eмiрлiк сынактар мен касиетп тану, касиеттiц ашылу аса кYрделi Yрдiстерден турады. Таза аруактыц кону деген сыры мен езшдш тылсым байланыстармен кeрiнiс бередi.
^арап отырсак, баксылар туралы зерттеyлердiц eзi баксы бойындагы касиетп тануды анык бере алмагандыгында. Таза аруак конган баксы жэне бойына жын-перi мен аруактыц таласы бойын сезiм билеген емшш ажырата алу ете киын. Сондыктан жын шакырады деп жалпы баксыларга айту шатасу болып табылады. Баксы бойындагы касиетше карай ем жасайды.
Аталмыш ютапта кeрсетiлген мэлiмет: баксылардыц езше тэн кYЙi, сарыны болады. Баксылар кептеген домбыра, кобыз ^йлерш урпактан-урпакка жалгастырып отырган. Ерте заманда eмiр CYрген баксылар мен абыздар орхон жэне согды жазуын жетiк бшетш бiтiкшiлер (жазушылар) болган. «Жетiсy баксылары»(бiтiкшi)сYЙген iсiн таска, агашка, CYЙекке, тер^е,
кшзге (кшз ютап) жазып тYciрiп отыруды эдет кылган. Бул деректер (академик Элкей Маргулан «Тамгалы тас жазуы», «Жулдыз» журналы 1-саны, Алматы, 1984)) алынган. Мiне, будан баксылардыц iлiмдi, eнердi, мэдениеттi, тылсым элемд^ жазушылыкты, акындыкты, сурет eнерiн, усталыкты, шеберлiктi бойында аркалай бiлген жан екендшн кeруге болады. Бiрак осы касиетке ие болгандардыц бэрiн адам емдейд^ жын шакырады дейтiн болсак, Yлкен кателiкке бой алдырар едш. Ал ем жасау - адамныц аурасымен, бойын тазалаудан турады. Демек, адам бойындагы энергиялык денелермен жумыс, тек таза аруак конган баксыдан емделедi.
Будан касиет кону - аруак кону деген жерден бастап зерттеудщ бейсаналык ужымдык кeрiнiciн таныган дурыс.
Гулама галым Эл-Фараби eз ецбектерiнде осындай адам бойындагы ерекше касиетп кeру, аян кeрудi, перштелердщ расын баян етедi. Адам киялыныц ушкырлыгы аркылы ол белcендi кабаттар шекарасында пайда болатын кeздiц жылтыраган кабатынан шыгатын сэулемен тыс элем сэулесшщ тYЙicуiнен бейне, ерекше ^ру пайда болады. Бул - ерекшелш. Бул - даралык касиет.
Эл-Фараби: «Алгашкы cебептiц Алла-Тагала екенiне cенiмдi болу керек. Ол Екiншi cебептердiц жэне белcендi акылдыц ец жакын себебЬ» дейдi. Фарабидiц дYниенiц курылымы туралы кeзкараcы бойынша бYкiл галамшар айдан жогары жэне айдан тeмен элемдерге бeлiнген. Бiрiншiciнiц шыцыцда алгашкы себеп, екiншiciнiц шыцыцда саналы адам турады. 0зiн-eзi ойлаган бiрiншi акылдан «екiншi себептер» туындайды. Бул бiрiншi аспанга жататын жулдыздар мен планеталарга сэйкес келедь Бул тогыз салада орналаскан он акыл. Белcендi ойдыц саласы жок, оган айдан тeмен элем сэйкес келедi жэне белcендi ойды«адал рух»,« киелi рух »жэне баска да осындай атаулармен атау керек». Акыл барлык нэрсет камтиды жэне ол айдан жогары элемге тэн. Ол адам бойында кудайдыц жаратылыс иерархиясы мен элем курылымындагы байланыстыц бiрi ретiнде калыптасады. Адамныц Алла-Тагала мен материяныц карама-карсылыктарын байланыстырушы, орта буын болып кeрcетiлетiн эманация тужырымдамасы ислам философтарына кудай мен элем арасындагы айтарлыктай айырмашылыкты акыл аркылы танып, оны метафизикалык-теологиялык гана емес, астрономиялык, космологиялык тургыдан да усынуга мYмкiндiк бердi. Бул жерде акыл - галам сферасыныц козгаушы кYшi деп танылады дейдi. Бул галамдык YЙлеciмдiлiк идеясыныц одан эрi дамуымен байланысты гарыштык бiрлiк идеясыныц адршш [4].
Ибн Сина дYние барлык жерде эрекет ететш, бiрак бейорганикалык жэне органикалык элемде эр тYрлi кeрiнic табатын жалгыз кYштiц белсендшпмен аныкталады деп угынды. Ибн Сина eз кезегiнде жан туралы шмде адам тэнiнде орналаскан оны козгаушы кун ретшде аныктайды. Жан - бул материалдык денеге берiлген кабшеттер мен кYштердiц жиынтыгы. Сол аркылы ол белсендшкке ие[5].
Демек, акыл мен парасаттыц, киял мен ушкырлыктыц биiгiнде баксы, эулие бойындагы ушкырлык осы 7-шi кабатта тылсым элеммен байланыса алады.
Объективтi дYниенi кабылдау механизмдерiн тYciну жэне К.Г. Юнг оныц архетиптер теориясы Yшiн мацызы зор. Осы тYCта «Появление теории архетипов связано с именем выдающегося швейцарского психиатра Карла Густава Юнга. Поначалу он был одним из выдающихся учеников З. Фрейда, но в процессе своей исследовательской деятельности отошел от классического психоанализа и разработал собственную аналитическую психологию, образованную на использовании аналогий из мифологии при рассмотрении и интерпретации сновидений. Юнг в конце первой четверти XX века сделал вывод вследствие проведённого им ряда клинических исследований, что в психике человека значительную роль играет не только индивидуальное, но также и коллективное бессознательное, выраженное в архетипах, унаследованных от предков. Многое в осмыслении бессознательного К.Юнг перенял у своего учителя З.Фрейда, но многое также и трансформировал. Главным его выводом стало следующее: наравне с бессознательным, формирующимся в индивидуальном опыте, Юнг открыл еще «коллективное
бессознательное», составляющие которого являются общими для всех людей. Рассмотрение его структур - так называемых архетипов составляет ядро теории Юнга. Проанализировав сновидения и фантазии своих пациентов, Юнг выявил в них образы и идеи, которые никак не вписывались в личностный опыт человека, они были гораздо шире его возможностей. Впоследствии оказалось, что этот слой бессознательного напрямую связан с мифологическими и религиозными мотивами, наличествующими в культурах древнейших цивилизаций, разделенных между собой во времени и пространстве. Так были открыты архетипы - протообразы и протоформы, сокрытые в глубинах бессознательного, врожденные универсальные основы, являющиеся изначальными поведенческими стереотипами переживания, мышления и восприятия, истоками мифологических, фольклорных, религиозных образований. Архетипы представляют собой своего рода первичные представления об окружающем мире и не зависят от личности человека и уровня его развития. К.Г. Юнг выявил, что существует немалое количество символов (образов), присущих всем древним культурам. Он также обнаружил в сновидениях пациентов психотерапии что-то такое, что он посчитал отпечатками аналогичных символов. Всё это еще более убедило его в правильности собственной теории коллективного бессознательного. Ближе всего к
самому архетипу эти образы стоят в снах и видениях, когда сознательная часть психики не подвергает их обработке», - деген зерттеулерi К.Г.Юнг когамдык сана кершюш алга тартады,
«^азак халкыныц емшшп - ежелден келе жаткан дэстYрлi емдеу тэсiлдерi бар улттык медицинаныц карапайым тYрi. Сонау замандардан-ак ата-бабаларымыз табигаттыц касиетш бшген, сезшген, еамдштер дуниесЫц пайдасы мен зиянын пайымдаган, оларды адам денсаулыгына пайдаланган. Tirni терт тYлiк мал ешмдершщ денсаулыкка кандай ыкпалы барын жете сезшген. Ежелп ауыз эдебиетiнде, ацыз-эцгiмелерде, кершкелдш, болжампаздык, шипагерлiк, емшiлiк, баксы-балгерлiк, тYC жорушылык, т.б. адамныц айрыкша касиетщ^ жайлы аз айтылмайды. Тек Совет Yкiметi кезiнде ислам дiнiне терю кезкарас салдарынан халык емшiлiгi узак уакыт келецкеде калды. Алайда ел арасында оныц бiлгiрлерi адам денсаулыгы жолында аянып калмады. Жариялылык келш, ел демократияга бет бура бастаганда емшiлер эр ецiрден шыга бастады. Елiмiздiц тэуелсiздiк алуынан кейiн-ак, Республика Yкiметi халык емшiлiгiне кец жол ашты. Солардыц арасында бYгiнде халкымызга есiмi белгiлi, узак жылдардан берi халык емшiлiгiн дамытуга Yлес косып келе жаткан», [6]. -деген Зиядан кажы ^ожалымовтыц пiкiрiн айтпай етуге болмайды.
Халык медицинасы саласыныц белгiлi галымы, енер саласында да таныла бастаган акын-сазгер, мэдениеттанушы талым, ^азакстан Журналистер Одагыныц мYшесi, халык медицинасыныц профессоры, академик, «^азакстан халык емшiлерi кауымдастыгыныц» президентi - Зядан кажы ^ожалымовтыц елiмiздiц тэуелсiз алган кезшен бастап ел iшiндегi емш^ баксыларын тануда, оны улттык мшез мектебiне жол бастауы 2014 жылы жарык керген «Гибратты емiр» ецбеп дэлел.
Элемдiк зерттеушi психолог Юнгтщ архетиптердi танудагы халыктык кабылдау бейнесш былай керсетедi: Ананыц архетипi. Бул архетип эртYрлi формаларда керiнуi мYмкiн: ана, емiр беретiн эйел, эже, Табигат-Ана, кудай (жагымды), сондай-ак ол баксы. Ана бейнес адам бойын жаманшылыктан куткаратын жэне багыт берушi болып табылады. Сонымен катар аспан, жер, орман, тещз, кYн кунарлылык пен молшылыкты бередi. Ана бейнеа, баскалар сиякты, екi жакты кершюке ие - «зулымдык нышандарын (жылан, саркофаг, терец сулар, елiм, елестер, коркынышты тYCтер)» кетiретiн - баксы архетипп нышандарда жаксы керiнедi. ^амкорлык, жанашырлык, эйелдiц тылсым кYшi; парасаттылык пен рухани аскактау, парасат шегше шыгу; жалпы, мейiрiмдiлiкпен, камкорлыкпен, кемекпен аныкталатын немесе есу мен кунарлылыкка ыкпал ететiн барлык нэрсе ананыц архетипшен табылады. Юнг ез теориясында ана бейнесiне «эулиелiк» тэн екенш атап етедi. Адамныц негiзгi кажеттiлiктерi оларды жYзеге асырудыц оц жэне терю элеуетш камтитын негiзгi архетиптермен сипатталады. Барлык архетиптер бiр кездерi ертегiлерде, мифтерде, дэстYрлерде, ацыздарда жэне дшдерде керiнiс тапты. ^азак даласында халык жадында сакталып калган Тумар, Зарина, Бепм, Бопай,
Карашаш, Домалак, Абак, Айганым, ^нбике, Зере тэрiздi ханшалардьщ елi мен жерiне деген CYЙiспеншiлiгi мен ерлiк iстерi 6YriHri болашак урпакка Yлгi. Арыга бармай-ак казак хандыгы тусынан бергi ел билеген Айганым, кол бастаган Бопай ханымдар, КYнбике, Айбике, Зере аналардыц улт тарихындагы орны белек. Абак Ана
Орта жYЗдщ белдi руы - Керейдщ бiр тармагы Абак аталады. Он ею ата Абак Керейiне Жэнтекей, Жэдш, Жастабан, Шубарайгыр, Шерушi, Ителi, Итемген, Молкы, Меркiт, Сарбас, Каракас, Кенсадак жатады. Осы он екi ру ездершщ анасыныц атымен «Абак керейлер» атанып кеткен.
Керейдщ «Тер Шежiресiнде» керей этнонимш Абак есiмiн эйелмен байланыстырады. Абак ана YЙсiн Сарымырзаныц кызы. КYЙеуi кайтыс болган соц Шымыр деген улын алып, теркiнiне кеткен.Нагашысы элгi баланы кiшкентайынан ашамайга мшпзш, «Менщ ашамайлы Керейiм», - деп ертш жYредi екен. Абак соцгы кYЙеуiнен Куттыкожа деген ул туады.Одан Майкы(би Майкы емес), Майкыдан: Ермен - Изен, Жусан туады. Абак керейдщ казiргi 12 руы осыдан ербидi. Алтыншаш Ана
Кыпшак Токтар бидщ бэйбшеа Алтыншаштан - Бултыц, Торы, Келденец, ¥зын, Карабалык атты бес ул туган. Бул бес баланыц есш-енген урпагы бес рулы елге уласкан. Шежiрешiлер осы бес атаны калыц кыпшак iшiнен даралап, аналарыныц атымен «Алтыншаш» деп те атайды.
Кызай Ана
Бэйдiбектщ эйелi Нуриладан (Домалак ене) Жарыкшак туган. Жарыкшактыц КYнбYбi (Айкыз деп те айтылады) деген кызы Найман елше келiн болып тYсiп, акыл-керкiмен журтка жагып, тещреп «Бэйдiбектщ немере кызы атасы мен эжесше сай екен!» деп сYЙсiнетiн болган. Осыдан КYнбYбi аты бiрте-бiрте умыт болып, келiн боп тYкен елi оны «Кызай» деп атап кетедь Кызайдан ербiген рулы ел де «Кызай» аталады (Н.Казыбеков. Ат тергеу - эдептшк белгiсi. -«^рюстан» газетi. 2000, наурыз).
Мурын Ана
Орта жYЗ Найманныц iшiндегi Каракерейден ерб^ен аталардыц бiрi - Байыс. Шежiре деректерiнде Байыстыц бес баласыныц бiрi - Сары (Ерсары). Осы Сарыныц бэйбшесшщ есiмi Акбике екен. Мурыны зор кiсi болса керек. Осы Акбикеден есiп-енген урпактыц «Мурын» аталып кетуi содан едi дейдi, ел аузындагы ацыз деректерi. Кезiнде осы «Мурын» аталган урпактыц езi сепз болыс ел болган.
Жанат Ана
Орта жYЗдегi Абак керейдiц iшiндегi он ею атаныц бiрi - Жэдiк. Шеж1ре дерегiнде Жэдiктiц бiрiншi эйелiнен - Итемген, Муцал туады. Екiншi эйелi Жанаттан - Косай, Кыдыр, Тшеке, Байказан, Байыс, Букай, Токай, Майма есiмдi сегiз ул туган. Осы сепз улдан ерб^ен урпакты Казакта шешелерiнiц есiмiмен «Сегiз Жанат» деп атайды.
БYгiнгi тацда бастау алган бул жолдыц жаца форматта, терец архетипт керiнiсте халыкты рухани тазалыкка шакырган Байжанова Зейникамал Каржынбайкызы. Ак ананы элем танып биiк марапатка ие. Оган дэлел мына кужат.
Ак ана архепитi де казiргi когамдагы кажеттiлiк. Эйтсе де, бул 29 жыл бойы «Ак ана рухани сауыктыру орталыгы емшiлерiнiц» жаппай халыкка тегiн кызмет керсетiп келе жаткан практикасында Yнемi кездесiп, соныц алдын алу максатты кешендiлiкке айналады.
Казакта кез тиедi, сук етед^ тiл батады деген угым бар. Кейбiреулердi «сук кездi, сук тшдЬ> деп сескенедi. Кез сугы — жаксы адамга, жас балага, жYЙрiк атка, кыран куска, сулу кызга, кайсар батырга, кайратты палуанга тиедi деп нанады. Сондыктан ас пен тойларда палуандарды, жYЙрiк атты кептщ кезiнен тасада устайды. Онысы — тш мен кездiц сугы тимесш дегенi. Бiреу жас келiнге немесе сэбиге суктана караса, «кезiц тиед^ кара жерге тYкiр» деп, жерге тYкiртедi. Кез тисе «сук-сук» деп, тш тисе «тфэ-тфэ» деп, ерекше мактаса «тiлiц таска» деп кайырым айтады. Суктандыратын нэрселердiц кебiак тек суктандырып коймай,
адамды ойландырады, киялдандырады, сондыктан тYбiрiндегi толгаулардыц кeбi таза толгау болмай, байымдамалау, ойламалдау болып келедi.
Жогарыда айтылган нэрселер турасында байымдау даналык (пэлсапалык) байымдауы болып шыгады.
ХХ1 гасырдыц екiншi жартысыныц аягына карай когнитивт1к лингвтистика саласына катысты бiркатар галымдардыц ецбектерi жарыкка шыга бастады. Эсiресе, В.И. Герасимов, В.А.Маслова, Ю.С.Степанов, Е.С.Кубрякова, В.Н.Телия, А.Вежбицкая, Б.Хасанов, ЭДайдаров, С. Негимов, ГДосымова, М.Имангазинов т.б. зерттеушшердщ ецбектерiнде белгiлi бiр тшде сeйлеyшiлер санасындагы дYниенiц тiлдiк бейнеа, халык туралы жан -жакты акпарат берyшi тiлдiк бiрлiктер, акикат дYниенi кабылдау жолдары сез болады. Олардыц пайымдауынша, галам бейнесiнiц калыптасуында тш белгiлi бiр тулганыц eмiр CYPУ барысында теория, практика жYзiнде жинактаган ойды абстрактiлi мазмунда сыртка шыгару, кeрсетyдiц формасы ретiнде танылады. Ягни, тш орталык нYктесiнде индивид - тшдш тулга туратын дYние бейнесшщ кeрiнiсiн бередi. Сонымен бiрге, тшдш тулганыц сана-сезiмiнiц, ойыныц тiл дамуыныц сатыларындагы тiлдiц eзiндiк зацдылыктарыныц, идеологиясыныц Yнемi эсерiнде болуы. ^алай болганмен де тiлдiк тулга белгiлi бiр тiлде сейлеумен катар, сол тшдеп мифтiк сана, халыктык сана, улттык сана жэне танымды eзiне ащрш, сол тiлдiц калыптаскан галам бейнесшщ моделi аясында тiлдiк карым-катынаска тYседi. ^азак тiл бiлiмiнде де танымдык гылым саласы кYннен-кYнге канатын жайып, еркендей тYCтi. Ягни, тiлдiц eзi тiкелей дYние бейнесiн бермейтiндiгiн, ол тек галамды улттык тiлдiк тулгамен бiрге елестетyiнiц тэсiлiн кeрсететiндiгiн казак галымдары да зерттеп, зерделей бшдь Сонау еткен гасыр-дыц басында «когнитивизм» деген терминдi танып-бiлмей-ак А.Байтурсынулы, ^.Жубанов, С.Аманжолов сиякты казактыц мацдай алды галымдары коFамдык-тэжiрибесi жинакталган халык тшшщ ерекшелiктерi сол тiл eкiлдерiнiц санасында акикат дYниеден езге кайталанбас галам бейнесш жасамайтындыгын айтады. Тек заттар мен кубылыстардыц, iC-эрекеттердiц улттык болмыспен ерекшеленетiн, eзiне гана лайык дYниенi калыптастыратындыгын накты фактiлермен керсетш бередi.
Осы зерттеу ецбегiмiзде халык арасында колданылатын тиым сeздердiц нэпамен байланысты, иман мен тэрбиенiц ара-жшндеп ажырамас бeлiктiц дiнгегiне айналгандыгын "Ак ана "рухани сауыктару орталыгында Сексенбай ата рухыныц тылсым келyi аркылы жэне сонда келш ем кабылдап, рухын тазартып отырган жандарды тазарту кезшде, жYргiзiлетiн ем кудiреттi Алланыц касиеттi куран аят-CYрелерiн тыцдау мен шыдамдылык аркылы жYзеге асырылып отыратындыгы баяндалады.
БYгiнгi кYнi тылсым дYние туралы бiлгiсi келiп, оны тY-бiне терец Yцiлiп Yлкен iзденiс пен талпыныс аркылы жYрген жандар кеп-ак. Эйтсе де, оныц купиясын ту^ну Yшiн осы "Ак ана" сауыктыру орталыгы халлыкка тегiн кызмет керсету мен касиет кону аркылы жYзеге асырылып келетiндiгiн айткым келедi
Байжанова Зейникамал ^аржынбайкызы 1963 жылы 9 кантарда Акмола облысы, Зерендi ауданы, ^арабулак совхозы Жамантуз ауылында дYниеге келген.
Байжанова Зейникамал ^аржынбайкызы - Орта жYЗ, Аргын тайпасы ^арауыл руынан шыккан. Кеп балалы отбасында тэлiм-тэрбие алып, эке-шеше, агайын бауырларыныц махаббатына бeленiп eседi. Байжанова Зейникамал ^аржынбайкызы кiшкентайынан зерек, ерке, бшмге кумар болып eседi. Ол ^арабулак совхозы Жамантуз аулында бастауыш мектепте бшм алады. Ауылда жогары сынып болмагандыктан, аудан орталыгындагы Зерендi орта мектебш бiтiрiп шыгады. Экесi - ^аржынбай Беркiнбайулы Жамантуз ауылында ауыл баскарушы кызметiн аткарган, бiрдей ею согыстыц ардагерi. 1941-1945 жылдары ¥лы Отан согысында Берлинге дейiн барып, жецiс туын желбiреткен батырлардыц бiрегейi. Майдан даласындагы ерлiктерi Yшiн «1941-1945жж ^ызыл жулдыз» ¥лы Отан согысыныц ардагерi орденiмен марапатталган. Батырлыгы мен ерлш Yшiн «Григорий Жуков» атындагы медаль берiлген. Сонымен катар «¥лы Отан согысы» атты ^ызыл жулдыз ордеш, «Жецiстiц-50 жылдык» медалi бершедь 1945-1947 жылдары мамыр айында Еуропада согыс аякталганымен
Киыр Шыгыс пен Тынык мухитта Жапония антифашистiк коалицияга карсы согыста ерлiк керсеткен. Каржынбай Беркiнбайулы «Жещстщ-70 жылдык» медалiмен марапатталады.
Анасы - Канипа Мухаметжанкызы мектепте муFалiм болып кызмет аткарган. Алтын курсаты - 12 бала кетерген асылы баксылык касиет конFан жан болFан. НаFашы атасы Мухамеджан мешiт устаFан, ескiше ете сауатты, имам болаFан. АрFы аталары Кожа Ахмет Яссауйдыц кесенесiне жерленген - Канай би. Канай шешен Куттымбетулы - 1695-1698 жылдар шамасында туып, 1775-1780 жылдары дYниеден еткен казактыц атакты биi, шешенi эрi батыры. Ол атакты Абылайханныц сенiмдi бас билерiнiц бiрi болFан. АрFын тайпасы Карауыл руынан шыккан. Балалык шаFы Акмола облысы, Зерендi ауданы, Карабулак ауылында еткен екен.
Байжанова Зейникамал Каржынбайкызыныц Бэюр атасы белгiлi баксы, емшi болыпты. Ел аузында кептеген ацызFа айналFан Бэкiр атасыныц, Канай бидiц, Каржынбай экес мен Канипа шешейдiц асыл касиеттерi бойына дарып ескендiктен, 28 жыл ел аузында ацы^а айналып келе жаткан есiмi - Ак ана.
Мше, осындай тектiлер мен батырлардыц урпаFы Зейникамал Каржынбайкызы Байжанова 1994- 2000жж. С.Ж. Асфендияров атындаFы Алматы Мемлекеттiк медицина институтыныц емдеу факультетшщ 0401- емдеу iсi маманды^ын бiтiрiп, 2000 ж 20 маусымдаFы шешiмi бойынша жалпы тэжiрбиелi дэр^ер деген бiлiктiлiк дипломын алып шы^ады. Емдеу факультетiн тэмамдап, жеке медициналык емдеу орталыFын ашып, бYгiнгi тацда Каскелец каласы, ЖанFозина 26 кешесшде орналаскан зэулiм 3 кабатты «Ак ана» рухани -мэдени сауыктыру» орталы^ыныц директоры.
Байжанова Зейникамал Каржынбайкызы - бшкт дэрiгер, элемдiк децгейдегi ерекше биоерют тулFа, Халыкаралык коFамдык М.Нострадамус проскопиялык Fылымныц академик мYшесi, академик. «Куртка ТэуштЬ» атындаFы Проскопиялык Гылым жэне ДэстYрлi ШыFыс Халык Медицинасы Дэрiгерлерi «КоFамдык Академиясы» КоFамдык Коры Академия Халыкаралык емшшер кауымдастыFыныц академии. «Копаныц курметп азаматы», Ец Yздiк емшi, 5 рет кажы. 1995 жылы Алматы облысы, Копа станциясында алFашкы ем жасау жеке орталы^ын «Халкымды рухани тазалыкка шакырамын» деген максатта ашып, казiргi тацда Каскелец каласында «Ак ана» рухани мэдени-сауыктыру орталыFы мекемесi халыкка кызмет керсетш келедi. Бул рухани-мэдени сауыктыру орталы^ы 3 кабаттан: балаларды емдеу, массаж, парафин, суджок, сYлiк салу, алакан биоерiсiмен емдеу, шеппен емдеу, куранмен емдеу, куранмен ем алу залы, арабша хат тану курсы, тузды демалу шахтасы, «Ак ана» Кажылык туры, дiни туризм баFытында жумыс жасап отыр.
Байжанова Зейникамал Каржынбайкызы медицина саласына ецбегi сiцiп, халык емш катар алып, рухани жащыру баFытында казактыц улттык киiмiн, салт-дэстурш де жалFастырып келедi. ¥лттык киiмдi казак кыздарыныц бойына жараскан кос бурымы кесiлмесiн, кос бурымныц мэн -маFынасына терец бойлай, 2022 жылы 1 сэуiрде Казак Мемлекеттiк Кыздар педагогикалык университетiнiц АКТ залында Республикамыздыц 67 ЖОО-ынан ару кыздарымыз катысып, бас жYлдеге -1500 мыц, 1-орыета -100 мыц, 2 орынFа -50 мыц мыц, 3 орыета -20 мыц, барлык катысушыларFа 10 мыцнан акшалай сыйлыктар табысталды. 2022 жыл. КазМемКызПУ. Ак ана «Бурымды кыз» байкауы. Сонымен катар 2022 жылы 1 маусым «Балалар ^нше» арналFан калалык эжелер сайысына да демеушшк кемек керсеттi.
Байжанова Зеникамал Каржынбайкызыныц даралык тулFасыныц бiрi - аян керу. Сол аркылы тарихи ескертюш мураларды кайта жащыртуда Казакстанныц оцтYCтiк, солтYCтiк аймактарындаFы ескеруаз, умыт калаFан, белгiсiз, жермен-жексен болFан касиет, аркалаFан тулFалардыц басын кетерш, елге Yлгi-енеге болFаны мэлiм. Атап айтсак:
1994ж - Кызыр баба ескертюшш - Алматы облысы, Копа станциясында турFызады;
1995 жылы 14 сэуiрде - Копа станциясында ем жасау орталы^ын ашады;
1996 жылы аянда керген ак жолбарыс ертш апарFан Алматы облысы, Кошманбет аулыныц турFыны Бэкiр атаныц басын кайта жащыртып, зиратын салады;
1997 жылы 30 казанда - Алматы облысы, ^аскелец каласында рухани сауыктыру орталыгы жацгыртылып, жаца YPдiсте тургызылады;
1998 жылы - ак тYCтi туы (ашылган куран ютап, жер, жер ана бейнесi - бугы, жарты ай, кобыз, домбыра, айкаскан екi кылыш, 21 жулдызы) бой кетерген кYнi. (ТYсiнде аянда керш арнайы жасаткан). 2000 жылы 230 адамды бастап зиярат етш, осы eцiрде Нур атаныц басы тургызылуы керектiгiн айтады. (Шымкент облысы, Арыс ауданы, Арыс аулында жер астынан буркылдап шыккан ыстык суга талайы тYсiп кез жумган). Сейтш, 2001 жылы курылыс Нур атаныц мазаратын Байжанова Зейникамал ^аржынбайкызыныц аяны аркылы жолдасы Байжанов Жанат Сершбайулыныц басшылык жасауымен, халыктыц колдауымен тургызылады. ^азiрде бул жерде ыстык табиги суы бар монша тургызылган.
1999 жылы 13 наурызда ^азакстанныц халык емшшершщ ассоциасы «Кэсiби халык емшiсi» кyэлiгi берiледi.
2001 жылы 25 кацтарда Алматы облысы, ^аскелец каласында рухани мэдени-сауыктыру орталыгы мекемес мен асхана салынады.
2003 жылы «Белпаз» батыр ескерткiшiн кeтерiледi.
2004 жылы кацтар айында алгаш рет Мекке-Мадинага Yлкен ^ажылык сапарын жасайды.
2002 жылы шшде айында Кекшетау облысы, Жамантуз аулыныда Сексенбай атаныц зираты бой кeтередi. «Белгiсiз» батыр ескерткiшi салынады.
2013 жылы 2 карашада ^аскелец каласынан 3 кабатты 13 ем бeлмелi рухани сауыктыру «Ак ана» орталыгы салынады. Мекеменщ архитиктурасын 1997 жылы Байжанова Зейникамал ^аржынбайкызы аянда кeрiп, кагаз бетiне тYсiредi. «Ак ана» рухани-мэдени сауыктыру» орталыгыныц сырткы кeрiнiсi дулыга киген батырдыц басы тэрiздi келедi (Дулыга бiрде-бiр шегесiз, небэрi - 800 кг).
Осы жерде Ак анамен болган сухбатты жазып eтейiк. Ак ана, осындай зэyлiм сарайдыц курылысы мен керкемдш шебер архитиктурасын калай ойлап таптыцыз? Зейнекамал ^аржынбайкызы (Ак ана): Ец бiрiншi бул 1997 жылы 21 тамызда Каскеленге кeшiп келген соц, мен eзiм тYC керген болатынмын. ТYсiмде осылай Yлкен жаткан батырды керем, маган айткан сен осындай Yлкен eзiне орада саласын, жацагы батырдыц кара сакалы - ол баспалдак кеп адамдар юрш-шыгып жататын батырдыц ауызы есiк болады. Сонда тура салып, керген аянды суретке салып, сызбасын жасап койдым. Бiрак ол ол жылдары салынган жок. Сосын маган Германиядан емделуге бiр кiсi келдi. Емделiп жYрiп, менi Германияга жYрiцiз, бYкiл отбасыцзга камкоршылык кeрсетемiн, Сiздi ^азакстанда ешюм кадiрлемейдi деген соц ойланып, мен жолдасыма айттым, 2 жылга Келiсiм шартпен Германияга барып келген соц, орданы саламын дедiм. Сeйтiм аян кeрдiм, тYсiмде Сексенбай ата келш: "^ызым, сен касиеттi сатып алган жоксыц! Акшага кызыкпа! Орда eзi салынады". Сол бойынша ол юсшерден бас тарттым. Содан кейiн Серияныц посолдары келдi.Ол кiсiлерде шакырды. Олардан да бас тарттым.Ешкайда бармадым. Сейтш жYргенде, уакыт деген жылдам гой 10 жыл eтiп кеттi. Бiр кYнi Болатбек деген жiгiт келдь Ол:" Сiзге кандай кемек керек?"- дедi. Мен ешкандай кемек керек емес. Бурынгыдай талмаймын. ^удайга тэубе. Бэрi жаксы, бала-шагам касымда дедiм. Сeйтiп, арманыцыз бар ма? - деп тагы сураган соц, суретп кeрсеттiм. Ол кеп узамай кетш калып, бiрак бiраз уакыттан кешн орданыц iргесiн калауды бастап кетп. Бiр кYнi орда салыну токтап калды. Тагы бiр жiгiт келш жалгастырды. Бiлмеймiн акша жYрген жер сондай болды ма, архитекторлар акшаны урлады ма, берген акшаны талан- таражга салды, эйтерyiр курылыс токтап калады. БiркYнi жолдасым Жанатка езщ колга алып, салып жалгастырсацшы дегешмде, Жанаттыц бастауымен, халыктыц колдауымен орда 6 жылда салынып бiттi. Менщ керген аяндарым, ата-бабамныц аруагы колдап, Алланыц кауымен, мiне осындай жаткан батырдыц кейтндеп Yлкен орда бой кетердь Орданыц биiктiгi? Аумагы?
Зейнекамал ^аржынбайкызы (Ак ана): Бул сауыктыру орталыгы жерден - 25 метр бшкпкпкте, 3 кабат. Барлыгы халык игшп Yшiн салынды. КYмбезi батырдыц - Дулыгасы. Аянда сырткы еактен жыпырлаган халык кiрiп-шыFып жатыр екен. Бул батырдыц ауызын
ашып турFан кершюш керсетп. Ак анаFа келсем деп, келе жаткан кепшiлiктен сурасак та, менiц ез басымда бар, Каскленге Ак анаFа барамын деп, шыккан сэттен бастап ею аяFыцмен колыца бiр куат бтп, еш киындыксыз зуылдап келт каласыц немесе бiр кYш айдап отырады. Сырткы ауланыц табалдырыFын атщ^ан сэттен миыц тазарып, неге, калай аяк басып келгенiц туралы бойыцда сурайтын сурактар жок болып, орданыц iшiне кiрiп куат аламыз. Осы куд1реттщ сан тYрлi жауабын эр юм iшiнен сезiп, бiлiп ездерiне-ездерi жауап тауып алады. Бул курдп пен касиет конFан орын FOЙ деп iштерiнен жауап берiп отырады.
Сурак: Орданыц барлык iшiне койылFан барлык декор заттары туралы не айта аласыз? КойылFан аса таяктар, iлiнген Арыстан бабтыц, Кожа Ахмет Яссауидщ картинасы, Кос кылыш, буFыныц басы, кобыз, Мекке Мединаныц полотносы т.б.
Зейнекамал Каржынбайкызы (Ак ана): Бул жердщ эрбiр койылFан мYсiнi мен усак белшектерiне дейiн аянда керсетiлген. Сол койылFан тYрлi керкем заттардыц осы залда керiк берш, куран койылFан кезде адам бойына ерекше ^шпен ж1гер бередi екен.
2004 жылы 10 казанда Yлкен Кажылыкта берген аян бойынша Алматы облысы, Копа станциясына Байжанова Зейникамал Каржынбайкызы «Ак ана» Копа мешт бой кетередь
2019 жылы караша айында Жамантуз ауылына Сексенбай ата, Белпаз батыр бабаларды зиратшылап келген халыкка арнайы конак YЙ мен асхана турFызылады.
Бул Жамантуз ауылына Сексенбай атаныц, Белпаз батырдыц басына, Каржынбай атаныц, Канипа шешейдiц зиратына келiп, зиратшылаFан халыкка арнап салыетан Ак ананыц жэне жолдасы Жанат Байжановтыц, «Ак ана» рухани-мэдени сауыктыру» орталы^ы емшiлерiнiц турFызFан конак жайы мен асханасы болып отыр.
Байжанова Зеникамал Каржынбайкызы ел мYДдесi Yшiн айтулы кызмет аткарып келе жатыр, айталык 2005 жылы «Нур-Казакстан» компаниясыныц директоры Амангелдi ЕренFайып Кажымен Кажылы^ын етеуде танысып, элемдiк кажылар корына мYше болады. Сол жылдан берi элем халыктарына айталык, Африка мусылмандарына Ораза айында «Ауыз ашар» берш, Курбан айтта сыйлыктар таратып келе жатыр.
Осындай ю-шараларды Казакстанда да жасап келедь Казакстан бойынша 5 жепм-мYгедек балалар YЙi бар. Онда - 1280 бала жетiм-мYгедектер жатады екен. Байжанова Зеникамал Каржынбайкызы Алматы каласында орналаскан «Асар» мYгедек балалар YЙiне бiр жылда - 17 рет кемек берш, камкорлык керсетп.
КазакстандаFы осы мYгедектер YЙiнiц баскарушылары мен балалары Байжанова Зейникамал Каржынбайкызы (Ак анаFа) аналык, азаматтык камкорлыFына шексiз алFыс, ризашылык бiлдiруде. Кепке енеге, зиялыFа ой, кэсшкерлер мен кол ушын берушiлерге парасатты жасап келедi. Байжанова Зеникамал Каржынбайкызыныц асыл жары Байжанов Жанат Сершбайулы да Ак ананыц эр шне колдау керсетiп, халыкпен бiрге жоFарыда аталFан Fимараттар мен ескерткiш орындарды, асхана мен конак YЙлердi салуда елеулi Yлес, басшылык аткарып келедь Халык азаматы, кэсiпкер, улттык мYДдемiзге тарихи Yлес косып, Ак ананыц рухани-мэдени сауыктыру орталы^ыныц тiрегiне айналып отыр.
Байжанова Зейникамал Каржынбайкызы казак халкыныц мактанышы, ел урпаFыныц рухани тазалы^ын сактап, дэстYP мен эдебиетп, мэдениеттi, ата-салтты жалFастырып, рухани жацFырFан жаца Казакстанныц бYгiнi мен ертещне, келешегiне мура калдырып келе жаткан улы даланыц аналарыныц бiрi, эрi бiрегейi.
Халкыныц адал кызы, тек елiмiзге Fана есiмi мэшhYP емес, шетел асып, жасаFан камкорлыFын бiрi бiлсе, бiрi бiлмей жатады.
2022 жылы казан-караша айларында 30 жыл Тэуелаз ел болFан Казакстанныц тарихында болмаFан Yлкен окиFаFа куэ болдык. Хазретi ПаЙFамбарымыз Мухаммед (с.F.с.) Кисуасы Каскелец каласы, Жангозина кешесi 26, «Ак ана» рухани- мэдени сауыктыру» орталы^ына ту^ршедь Абдурохман Суддейс Меккедеп Эл-харам мешiтiнiц бас имамы Абдурохман Суддейден хат келш тYседi. Хаттыц мэтiнiде былай делiнген: «АссалаумаFалейкум, Ак ана! 0зге керемет жацалык Сауд Арабиясынан шейхтар, КаFбаныц iшiндегi кисуаны, яFни Алланыц YЙiнiц iшiне жабы1етан кисваны жiберiптi. Бул дYниежYзi
бойынша бiрiншi рет берiлiп отыр екен. Сол кисуа, сiзге лайыкты деп, Казакстаннан сiзге усынып отыр. Алланыц сiзге ж1берген, тосын сыйы деген осы. Сiздiц ордада, жэннаттыц иiсi ацкып, нурга бeленiп отырасыздар, иншаллаh!».
Халык арасына таралган бул акпарат елiмiздiц барлык мешiттерiне, имамдарына жетiп тац калыскан. Арасына он ^н салып келген Хазретi Пайгамбарымыз Мухаммед (с.г.с.) Кисуасын керуге келеген имамдар саны мен халык саны ^ннен-^нге артып отыр. Дэл казiргi уакытта Хазретi Пайгамбарымыз Мухаммед (с.г.с.) кызыл кисуасы Байжанова Зеникамал Каржынбайкызыныц жеке кабиентiнде кабыргада iлyлi тур. Касиетп Кагбаныц жабыны туралы куэлш. Бул хат iшкi кызыл кисуэнщ Касиетп Кагбадан екендiгiнiц растауы болып табылады жэне ол касиетп Кагбаныц тYпнускалык жабындысы тургысынан тексерiлген жэне ол 1423 жылы Мекке эл-Мукаррамада жасалган. Сонымен катар, бiз бул жабын 1424 жылга дейiн шю Кагбаны безендiргенiн растай аламыз. Yлкен мешiт пен Пайгамбар мешiтi iстерi бойынша фабриканыц жэне Бас терагалыктыц атынан кол койылган .
¥жымдык бейсана туралы сурак кашанда ой тугызады. Казiргi гылым салаларыныц езара тыгыз байланысын кeрсететiн пэнаралык байланыстарды калыптастырып келе жаткан «Академиялык хат», «Академиялык жазылым», «Акпараттык кецiстiктегi ацыздар», «Насихаттау ретiндегi шыгармашылык енер ешмдерЬ» «Креативтi ойлау» атты пэндер жаца багыттардыц калыптасуына негiз болып келедь Бул - iзденiстi, тарихты, eмiр агымындагы жацалыктарды, адамныц бойын тану, даналыкка келу, халыктык рухты кетеретш, оныц iшiнде эсiресе, казак емЫц баксылык касиеттiц эр тYрлi кабшетпен берiлy принциптерiн дэлелдеуге негiз болып отыр. Касиет конып, биоэнергиямен ез дэрежесшде iлiммен жумыс жYргiзyмен катар тылсым кубылыс элемiн дурыс кабылдау бYгiнгi ашык медиада аса кызык, кYPделi, замандар агымындагы шешiмiне сурак пен жауап iздеп келе жаткан зерттеу iлiмi. Буны тану парапсихология, улттык мшез, болмыстагы берiлген касиет, медицина, дiн, шыгармашылык iлiктес жYрiп отырады. Эр адам енер - иеа. Кандай да бiр зерттеулерге болжаммен келу дара касиетiмен керегендшке байланысты болары анык.
Зерттеyшi, енертанушы галым, профессор Калды^л Оразкулованыц ««Казак сyретшiлерi шыгармашылыгындагы архетиптiк образ бен ужымдык бейсана: мэдени-философиялык талдау» монографиясы осыган дэлел. Автор ецбегшде енертану мен мэдениет философиясыныц концепцияларын негiзге ала отырып, Казакстандагы бейнелеу енершщ байыргы кeрiнiстерiнiц казiргi суретшшерге берiлy жолдары мен сабактастыгын айшыктаудыц кажеттiлiгi туындап отырган мэселесiн кетеред^ себебi ол казiргi кезге дешн дэстYP бойынша жалгаскан керкем шыгармалардыц туракты формасы мен мэнiн, образы мен белгшерш талдауга жол ашады. Сонымен катар бейнелеу eнерiнiц кандай да бiр тYпкi кeзi болып есептелетш бастапкы образдарды немесе енердщ жалпылама орталык eзегiн ашу жэне осыныц негiзiнде жаца улттык енер концепциясын калыптастыру кажеттiгiн негiзге алады. Казакстандагы бейнелеу eнерiнiц теориялык непздершщ терец зерттелмеyi себептi оныц баска керкем енерден кей тустарда калыс калып отырганы мэлiм. Бейнелеу eнерi - казак халкы мен мэдениетш элемдiк аренадан кeрсететiн улттык мэдениеттщ ец негiзгi тYрiнiц бiрi болгандыктан, оныц улттык жэне элемдiк мэдениеттеп рухани тутастыгы мен ерекшелiктерiн гылыми тургыдан зерделеу кажеттiлiгi туындайды. Этномэдениет пен дэстYрлi керкем шыгармалардыц тупю тугырын гылыми тургыдан зерттеп, улттык енердщ даму багдарларын усыну казiргi кездегi ец басты мэселердiц бiрi болып отыр. Мунда казiргi кездеп Казакстан бейнелеу eнерi eзiнiц К.Оразкулова 5 Казак сyретшiлерi шыгармашылыгындагы архетиппк образ бен ужымдык бейсана: мэдени-философиялык талдау шыгармашылык бастауларыныц кейбiр тустарын, ягни керкем образды бейнелердi улттык енер болмысыныц тарихынан алатындыктан, Казакстан сyретшiлерi шыгармаларында улттык такырыптар мен сюжеттер, пластика, колорит, кещспкпк пен архитектоникалык шешiм саналы-бейсаналы формада жиi байкалып отыратынын ескерген жен. Осы тургыда Кадыгул Оразкулованыц ецбегшде аталган енер, мэдениет, психология, этномэдени-философия кершю берсе, медицинаныц, дшнщ бейнсаналык образдардыц дiни образдардыц бейнесшде кeрiнiс беру аркылы адамныц
сауы^уы оц баFа керсетiп отыр. Бiз атап еткелi отырFан парадигма улттык болмысымызды ныFайта тYсудi, этномэдениетiмiздi кайта таразылап, мемлекетiмiздiц улттык сипаттарын еркендетудi керек ететiндiгiн тYсiнемiз.
Демек, бiздiц алдымызда турFан негiзгi проблемалардыц бiрi - рухани бастаулардыц табетатын уFыну, ужымдык бейсанадан пайда болатын керкем шыFармашылыкта, халыктык емде, яFни баксылык жасаудан сана керiнiсiндегi тылсым денелердiц каFаз бетiне тYсуiнде кездесетш уксастыктар мен бастапкы образдар улттык керкеменердщ ец бастапкы бейнесi деп тани отыра, OFан мэдени-философиялык талдау жасау. ¥лттык болмыстыц негiздерiн саралау жеке суретшшщ колтацбасы мен енершщ туылу себептерiн тYсiндiре алады дейтш болсак, булайша зерделеу Казакстан бейнелеу енершщ кешегш мен бYгiнгiсiн жэне ертещн пайымдауFа, OFан деген улттык баFа беру критерийiн калыптастыруFа мYмкiндiктер ашады, сондыктан да бул жаFдаят Fылыми зерттеу жумысыныц кекейкестiлiгiн аша тYседi.
БYгiнгi МЕДИА ресрустаныныц ашык кезецiнде еш нэрсе жасырын кала бермейтшш бэрi де уккан. Даусыз хакикат екенiне бэрiмiз мойындаймыз. Интернет сайттары мен You ТиЬе каналдары мен Tik-Tok, Instagram паракшаларында (М.Эуезовше, елдщ кисыFын жендеймiн деушiлер мен тез-терiсiн керсететiн айна, ойы мен кецшн бiлiм жарлыFынан карай айдайтын айдаушы сымактардыц да) жалпы ой белюер каптаFан заманына тап болып отырмыз. Бул жаца Казакстанныц жаца дэуiрiнде кYшейiп турFан уакыты деуге болады.
Калыц казактыц тiлегiне келгенде саны бар, сапасы жок сездердей кершедь Жазушы М.Эуезов сезiмен айтсак, «ете киын жаца сездер сейленш жатыр. Солардыц эдебиет аркылы бiрде бiр казактыц миына кiрiп, рухына сiцдi ме? Сiцген жок. Себебi бул сездер суйыктык кылып отыр. Елдщ кышулы жерiн тауып, езшщ керек боларлык орнын сайламкка, контент таба алмай, [табудыц жарнамасын кездеп жатып элек] [7,26-б.].
Осы езгешiлiктен бурын, Абай айткан мактанныц тYрiмен инстаграм бетiне контент жинап, казак мшезшдеп есекшiлдiк пен жамандаудыц салдары да журттыц рухани санасына, урпак тэрбиесiне тYрлiше эсер етш жатканы жасырын емес-ау.
Ата-ана бала тэрбиесшдеп тiзгiнi де элсiреп бара жатканы байкалады. ДейтурFанмен, оны табыс кезiне айналдырып, карым-катынастыц онлайн форматы оц жаFын берiп, арнайы сауатты бизнес курстарымен, сауданыц менеджерi болып отырFаны мактан етiп айтары бар. Халыкаралык саясат кезiмен кYшiне айналып отыр. Кез-келген сала Yшiн еш киындыксыз табыла салатын - куат.
Еылыми турFыда дiннiц казак халкыныц бойына тэн элеуметак турмыс -пршшпмен бiте канасатын жерiн арабизiммен шатастырып келе жаткан коFамныц арашасын тану бYгiнгi кYннiц езектi мэселесiне айналды.
Тарихтыц социологиялык супер детерминациясында адамзат элеуметтанулык принциптi тужырымдауFа кисынды турде эрекет етедi. Теогониялар, OFан сэйкес коFамныц прогрессивтi тYPде дамуы жэне бiрте-бiрте жаратушыныц, Алланыц кудiретiн абсолюта атрибуттарын тани бастайды. Позитивтi орталык уFым улттык наным - бул жалпылаетан статистикалык бiлiмдi бiлдiрiп кана коймай, адамзат коFамныц тазалыFын, сонымен катар метафизикалык касиеттерiн тасымалдаушы болып табылады. Космоска дейiн терец жэне YЙлесiмдi психоэлеуметтiк байланыстар, адамгершiлiк езара эрекеттесу жYЙелерi кауымдастыктыц ерекше формасымен - психократиямен байланысты. ШыFармашылык психократия 6y^ элемге таралады, шындыктыц барлык кабаттарын камтиды жэне езi адамзат тарихы теогониялык процесс ретiнде танылады [8, 23-б]. https://cyberienmka.m/artide/n/religiya-chelovechestva-o-konta-i-sotsiologiya-obschego-dela-n-f-fedorova-mery-pozitivizma/viewer 1994 жылдардан берi 29 жыл «Халкымды рухани тазалыкка шакырамын» деген каFидамен 5 рет кажы, жоFары санатщ^ы дэрiгер, Казакстанныц курмета азаматы, проскопия Fылымыныц академигi, элемдiк емшi, Халыкаралык кажылар коFамыныц мYшесi, КР халык емшшер терайымы Байжанова Зейникамал Каржынбайкызы салт-дэстурд^ дiни сауаттылыкты дэстYP сабактасты^ымен устана отырып ем жасау орталы^ы калтыксыз кызмет етуде. Ол Алматы облысы Каскелен ауданы Жангозина 26 кешесшде орналаскан. Орталыкта дэрiгерлер, жоFары
бiлiмдi бiрнеше дипломы бар кажылар кешендi тYPде Байжанова Зейникамал Каржынбайкызыныц кецеамен ем жYргiзедi [9, 37-б.].
Заман талабына сай ретте рухани тазару, сана, тYп санамен, парапсихолог, курантанушы, журналист, телолог-галым, акын Айнур Эбдiрэсiлкызыныц 2013 жылы жарык керген мына бiр елец жолдары акынныц осы жолды дэрiптеyдiц дайындык мектебшде жYрген iшкi зары болып отыргандай: Тэцiр CYЙiп жараткан-ды тYЗге арнап, Нэзш тэнiн нур орнына сыз кармап, Пана таппай жYргiншiден жосыган Кар Yстiнде узак жатты кызгалдак... Бейбак гYлдiц бардай жумбак иеа, Кол создырмай тосын сыйга тиеа, Пенделердiц жер куштырды жанарын Тазалык пен сулулыктыц киесi. ...Мейiр канып, бiр жута алмай мол нурды, КYте-кYте кeцiл кектер сол кYндi Кажытпаган кара боран, карлы жел Кайран гYлдi тек жалгыздык солдырды... [10].
Эз кезiн кYткен акын бYгiнде Нэзiк тэнiн нур орнына сыз кармап, - деп айтудыц уакыты кетiп, жаца уакытта сыз емес, сыр бeлiсiп келе жатакан жумбак иесiн накты танып, КР халык емшiсi болып т^келей инстаграмнан халыкка арнайы тiкелей эфирлер жYргiзiп келедi. Заманныц жаца кiлтiнде жацаша тшмдшк кeрiнiс алды. Бул дштанушылар мен емшiлердiц, халыкаралык елтану максатында кецiнен жол тауып кетерi хак.
Халкымызда кереген кeсемдердiц, дана парасат ойшылдар мен ез заманында дэл елдщ бетi мен рухын eзi угып, тYзy жолмен жYрiп отыруды максат еткен улы дала ойшылдары болган: Эл-Фараби, ЖYсiп Баласагун, Кожа Ахмет Яссауй, Ахмед ^гшеки, МэшhYр-ЖYсiп Кебейеев, Ахмет Байтурсынулы, Абай Кунанбаев, Шэкэрiм Кудайбердiулы т.б. Осы тургыда зерттеу ецбегiнiц «КYлапсан» деп аталуында Yлкен мэн бар. Сyреттi колжазбалармен берiлген бул жумыс тiкелей Ахмет Байтурсынулыныц «Калып сез» деген бeлiмiнен суктаныс пен ойланыска дэлелдер келпршгендштен берiлген атау. «Суктаныс» деп Ахмет Байтурсынулы бiреyдiц кез карауынан пайда болган дерт деп тYсiндiредi. Элеуметпк турмыста буны баксылар гана кeшiре алады деп жазады [1, 337-б.].
Fалым-зерттеyшi ГYлжан Кажымураткызы 2015 жылдардан берi осы халыкка кызмет ету жолында 150-ге жуык тылсым ^ш аркылы керген сyреттердi салу адамды дерттен, суктан тазалап ецбек етуде. Осы тургыда Г.Х. Тулекова 2017 жылы проскопиялык гылыми iзденiстерi Yшiн, халыкка сiцiрген ецбегi Yшiн «¥здш кызметкер», 2018ж, «¥лт мактанышы» 2019ж, «Ерен ецбегi», «Шыгыстыц жарык жулдызы» орден-медальдарымен 2019ж, «Бiлiм мен гылым жолындагы Yздiк» медалi Алтын кор уйымынан, 2020ж Казакстанныц «100 жаца еам педагогi» медалi, «Fылыми жоба Yздiгi» медалiнiц жецiмпазы, 2021ж «Когамдык курмет» орденi Денсаулык сактау миниспрлш, Рухани сактар орталыгы мен «Ак ана» рухани орталыгы марапаттайды. Автордыц «Мамырдан тамызга дейiн», ««Ак Ана» рухани сауыктыру орталыгындагы тылсым ^ш элемiнiц жумбак сырлары», «Ак Ана ордасындагы тылсым философия», «¥лы Даланыц - ¥лы сыры Ацызга айналган Ак Ана», «Рух таным жэне казак емшшп» кiтаптарыныц, 100-ге жуык гылыми макалалардыц авторы. «КYлэпсан» баксыныц адам аурасын алакан биокуатымен тазалау. Заманымыздыц зерттеyшi галымдары Турсынбек Кэкэш, 1смакаова А.С., Пiрэлi Г.Ж., Сэкенов С.Б., К.Мустафаева Р.С. Имаханбетова, Жансая Сман, ¥.О. Еркiнбаев т.б. ецбектершде Ахмет Байтурсынулыныц улттык мiнезiндегi ерекшелштерге былай токталып еткен. Зерттеyшi: «Ахмет Байтурсынулы керкемдштщ негiзгi спецификалык категорияларына басты кeцiл аударады. Ягни, тек ой желiсiндегi кeркемдiктiц реттiлiгi гана ашылып коймайды, сонымен катар олардыц тYпкi белгiлерi («Керкем сез - кещл тiлi»; «керкем сез киял байлыгына карайтын нэрсе») ягни адам
санасыныц керкемдш элемдi сезшу негiздерi катар тYсiндiрiледi. Муныц бiр шет адамныц образды кабылдау бейiмдiгiне де катысты («яFни ойдаFы нэрселердi белгш нэрселердiц турпатына, бернесiне уксату, бернелеу, суреттеп ойлау») Муныц езi бейнелеу категориялардыц мэнiне, санадаFы бейнеге уласады. Бул турFыда Потебня ецбектерiне сштеме жасауFа болады. З.Фрейдтен Э.ФромFа дейшп бiр топ психологтардыц да керкем туынды мен тYC керудiц жакынды^ы туралы кеп жазуы тегiн болмаса керек.», - деген пшрге токталады. Зерттеушi диссертацияныц корытынды белiмiнде Ахмет Байтурсынулыныц «Эдебиет таныткышы» казак сез енерiндегi туцFыш iргелi теориялык ецбек ретшде де, жеке эдеби мура ретшде де толыкканды зерттеудi талап ететшдшн ашып керсетедi». Казак тарихынан белгiлi кубылыс улттыц мYДде, улттык мшез, атадан балаFа даритын касиет бар. Осы турFыда сондай касиетп аркалаFан, тектi адам, рухы бшк туета, дананыц кезi, баксылыFы бар деген сез тиркестерш колданып жатамыз. Бул тек тецеу, я болмаса асыра айту емес, кереген кездердщ жауабын екендiгi айтып отырамыз. Сондай бiр акпараттыц дереккездерiн ЖиенFали жинаFынан усынFан эдебиет зерттеушi, публицист, педагог Ахмет Байтурсынулы. Зерттеуiнде бал ашканда, ауру басканда баксылар жын шакырFанда, тiс емдегенде курт шакыру, мал бэдш болаFанда, адамFа кYлапсан шыкканда бэдiк иа кYлапсан кешiру, беак жыры - осылардыц бэрi калып сездiц табына жатындыFын атап етедь Осы калып сездердiц эр кайсысы езiндiк ерекше салттык мэнге ие. Демек, салт дегенiмiз де ереже берш адамFа кажеттi деп таны!етан iс аркылы жYзеге асыруды айта отырып, Fалым зейiн есiгiнен даналыкка баратындыFын нактылап етедi. ДэстYP мен эдеп ^урыптыц турмыс тiршiлiкте адамаFа пайдасы тиiп, оны кажетiне жарап жатса, каншалакты терiс жаFы бар деген сауал таFы да туып отыру зацдылык.
Кундылык тек ез кезшде Fана емес, урпак мYДдесiне кызмет еткен кезде аса кутка жеткенде кунды болып кершепш рас. Рухани жаца Казакстанныц жацFырFан уакытына сай келген Ахмет Байтурсынулы зерттеулерi бYгiнгi кYнi ерекше назар аудартуда. Элi де кепшiлiк кауымды мазалап толFандыратын Fылыми зерттеулердiц бары толык канды практикалыFына дэлдiлiк кажет ететiн жаFын аныFырак айтуды жен кердш.
Ахмет Байтурсынулы (1873- 1938) — Мемлекет кайраткерi жэне коFам кайраткерi, тYрколог-Fалым, акын, эдебиет зерттеуш^ публицист, педагог, аудармашы элем журтышылы^а танымал бiр туар улы даланыц дара тулFасы.
Казакстан Республикасы Мэдениет жэне акпарат министiрлiгi Акпарат жэне мураFат комитетiнiц «Эдебиеттiц элеуметтiк мацызды тYрлерiн басып шыFару» баFдарламасы бойынша М.Эуезов атындаFы Эдебиет жэне енерi институтыныц бiр топ Fалымдары айталык: 1смакаова А.С., Пiрэлi Г.Ж., Сэкенов С.Б., Мустафаева К., жауапты шы^арушылар Имаханбет Р.С.,
А.Т.Ойсылбайдыц 2013 жылы «Ел -шежiре» баспасынан 6 томдык шы^армалар жинаFы кайта ецделiп жарык кердь ТYрколог- Fалым Ахмет Байтурсынулы казак халкыныц турмыс-тiршiлiгiнде улттык болмыста керiнiс беретiн, кай халыкта болмасын ортак уксастык бар жаFын да зерттеу ецбектерше аркау етедi. Осыпан байланысты «Калып сездердiц» бiр катарында суктаныс туралы айтылады.
Калып сезi деп турмыс калпында болатын ютер сарыны мен айтылатын сездердi айтады. Осылай дей отырып, жеке касиет бар баксылар туралы бал ашканда, ауыру бакканда, баксылардыц жынын шакырFанда деп (1989 жылFы Ахмет Байтурсынулыныц шыFармаларында - 257 бетте) келетш жерiне, келiсiм беру бYгiнгi тацда оц маFынаFа сай келе бермейдь Сонымен катар келiсетiн келесi сейлем бар, ол «Алладан, эулиеден, аруактардан жэрдем тiлейдi». Мiне, осы сауал Yлкен суракка жауап болып табылады. Осы зерттеудiц негiзiн практикалык турFыда нактылау Yшiн сухбат жYргiзудi жен кере отырып, тума тегшен би мен аркалы баксылардыц тукымы, атап айтканда Канай бидiц 6-шы урпаFы кэсiби дэрiгер, Халыкаралык кажылар уыймыныц мYшесi, элемге танымал, 5 рет кажы, 2022 жылы наурыз-мамыр айларында 270-ке жуык адамды кажылыкка тегiн ез каражатына апарып-экелген, халык емшiсi, 39 орден мен медальдщ иегерi 1994 жылдан 28 жыл калтыксыз халкына адал
ецбек етш «рухани тазалыкка шакырамын» деген уранмен келе жаткан аргынныц кызы Байжанова Зейникамал Каржынбайкызыныц Ак ананыц жауабын келтiрiп отырмын: «Мен ем жасаганда Алладан сурап, эулиеден, аруактардан жэрдем тiлеймiн. Канай би атамныц атын, аргы атам Мухамеджан аталарымды атап, алдыма келеген емделушшщ жынын кагып тастап, колдап, жебеп, ерш келген ата-бабасыныц аруагын кондырамын», - дедi. Демек, осы жерде уксас басты элемент касиет конган адам ол ез ата -бабасыныц касиет конган жан.
(1989 жылгы Ахмет Байтурсынулыныц шыгармаларында 258-бетте керсетшген келесi жолда: «Кобызымен серттесiкен болады. Солардыц бэрiн YЙлестiрiп, уйкастырып эдемi тYPде айтады», - деп жазады.
Буган тагы сэйкес келетш жерi «Ак ана» рухани-мэдени сауыктыру орталыгында куран Yздiксiз ем уакыты аралыгында койылып турады, сонымен катар кобыз сарыны мен домбырада орындалган улттык кYЙ, терме, жыр косулы турады. Тыцдап отырган халыкты иiндiрiп, тYрлi кYЙ кешетiн калыпын керуге болады.
Ендi осындай кYЙге енген адамныц бойы ерiксiз тазалана бастайды. Ал тазалану конган дерттiц козгалуы, бойдыц тYрлi калыпта болуын айтады.
(1989 жылгы Ахмет Байтурсынулыныц шыгармаларында 260-бетте: ... адамда болатын ^лэпсан деген ауыруды казакта елецмен емдеу бар, - деп айтып етедь Ал бул Ак ана ордасында дискпен койылатын куран мен кобыз, домбырада орындалатын жырларды растайды.
Келес дэлдiк. Кыз-боз бала жиылып, елец айтып, кеш, кеш! деп анда-санда айкайлап кояды. Демек, бiр толкында бiрге болады.
Ал Ак ана рухани-сауыктыру орталыгында баксылар тYрлi ^йге енiп, отырган халыкты аралап жYрiп жын, пэле жабысканныц Yстi- басын кагып калып, дауыстар шыгарып, eздерi кара терге тYсiп элек болып, киналып, бiрде сурланып, аларып, буырканып барып эрект етiп тазалайды. Сонда калган жиналып отырган халык «ДАК САЛМА!» лексикасын баксы какканда адам бойында еш iз калмасын деген магынада айтып отырады. Осыдан топпен жасалатын ем екендiгiн тагы тYсiнyге болады.
Дiни гурыптар фольклорыныц лексикасы туралы Казак тiл бiлiмiнде дши наным-сенiмдерге байланысты негiзiнен К^.Рысбаеваныц, К^абитханулыныц зерттеу ецбектерiн атауга болады.
Эрбiр халыктыц рухани-мэдени eмiрiндегi ец кене эрi мацызды кубылыстарыныц бiрi - дши наным-сешмге байланысты лексика. Сондыктан осы саладагы тiлдiк бiрлiктердiц мэдени-танымдык непзш, улттык-мэдени семантикасын ашу ете мацызды. Аталган зерттеуде бэдiк eлецдерiнiц лексикасы, арбау елецдерЫц лексикасы, баксы сарындары лексикасы, мифтiк наным-сенiмдер гурпыныц лексикасы карастырылады.
Бэдiк eлецдерiнiц лексикасына токталып eтелiк. Шаман дiнiне сенетiн казак халкыныц ертедегi угымында «бэдiк» дегенiмiз малга, адамга тиетш iндет ауруыныц иесi, ягни кудайы. Осымен байланысты жумыста бэдiк мэтiндерiнде кездесетiн бэдш, кYл, кYлэп, кYлапсан, безгек, т.б. идиоэтникалык бiрлiктердiц семантикасына талдау жасалды.
«Fурыптык фольклор лексикасы. Идиоэтникалык семантика» атты гылыми ецбекте кeрсетiлген мына сипаттамага мэн берейiк. Казактыц бэдшнде белгiлi бiр сeздi, сез пркесш, сeйлемдi, сейлемдер тобын, шумакты, 6y^ мэтiндi негурлым кеп кайталаса, зиянкес кYшке солгурлым кеп эсер етуге болады деген сешм жатыр. Ец кеп колданылатын сез - бэдш. Бэдiк сeзi эрбiр шумак сайын ец кемiнде бiр рет кезшп отырады, эйтпесе одан да кеп жолыгуы мYмкiн. Бэдiктен соц жш кайталанатын сез - кеш. Бэдш сeзiн Сэкен Сейфуллин: «Бэдiк деген адамга, малга касакы ауру, шдеттщ «тэцiр-иесiнiц» аты болуга тиiс» - десе, Сэбит Муканов: «Бэдiк дегенiмiз малга, адамга, тиетiн iндет ауруыныц иеа, кудайы», - дейдi. Э.Коцыратбаев: «Бэдiк - аластау, емдеу деген сез» дейдь Л. Будагов былай деген: «Бэдiк - болезнь скота, в которой он все кружится и ничего не ест» [БСл: 248]. Бэдш - YЙдiц шацырагына конып, босагасын ацдитын коркак, элжуаз, жалкау бейне, ауру иесi. Бэдш туралы Э.В.Севортян сeздiгiнде безгек, безш туындылары как, -(а)к и -ка журнактары аркылы «дiрiлдеy», «суыктан
дiрiлдеу» маFынасындаFы в^)-, ваz-, бэз етiстiгiнен жасалFанын керсетедi. Осы пiкiрдi М.Рясянен, К.Брокельман да колдайды. Ал Г.Дерфер ваz-gаk сезiнiц жасалуыныц ею жолын керсетiп: 1) «дiрiлдеу» маFынасын бiлдiретiн ваz тYбiрiнен, 2) <адрш» маFынасын бiлдiретiн ваzig тYбiрiне -ак косымшасы косылу аркылы ваz-(gik)-ак > ваzgаk туындылары жасалFанына талдау жасайды [ЭСТЯ 1978: 105].
Мiне, осындай алапат ^ш иесiн Ахмет Байтурсынулы кыз-боз бала айналып деп, керсеткеш, сол кездегi орыс кыспаFыныц эсерь Эйтпесе, оЙFа салып керсецiз аурудыц кудайы, безгекпен аурудыц иесiмен кыз-боз бала ^ресе ала ма деген сурак туады. Демек, буFан тек касиет коетан баксы Fана шамасы жетедi.
Эзбек фольклортанушысы Б.Сарымсаков бэдштщ этимологиялык теркiнiн кенетYркiлiк бэзiк сезшен iздейдi. Э.В.СевортянFа CYЙене отырып, бэдштщ бэз сезiнен жасалFанын, ал бэздщ «калтырамак, дiрiлдемек» деген маFыналары бар екенш, кейiннен бэзiктен безгек жэне бэдш шыкканын жазады. Бiз бэдш, бэз, безгек, безгек сездерiнiц жакынды^ы туралы жорамалды костаймыз. Айтамын, айт дегенде айда ^лап, Жыландай CYЙегi жок майда кYлап, КYлабы бул баланыц аяFында Болмаса аяFында кайда кYлап?
Бул елец жолдарындаFы ^лэп (кYлапсан) сезi кYл уFымыныц баламасы ретiнде колданылFан. КYл - сыркат аты. Казак-орыс тiлiнiц сездiгiнде ^л сезi скарлатина деп аударылFан [КазРС: 182]. ^л^ - адамныц талдырып тастайтын талма кеселiн де ^лп дейдi. Бул сез кейде ^лт^ деп те айтылады [МК I: 489]. Каракалпак фольклорында да ушырасады. КырFыздарда кYлапса тYрiнде айтылады [ЮСл: 463]. Ал гYлапсан тулFасы каракалпак бэдшнде жиi кездеседi. Гулофшон - халыктык медициналык термин, тэж1к тшнде карамык (ветряная оспа) деген сез [ТадРС: 106]. КаракалпактардаFы гYлапсан сыркат нэтижесшде «бетке шыFатын кызыл дак», «дененi басып кететiн бертпе» деген маFынада уFынылFан. КYл ауруы кезшде (дифтерия деп уксак та, скарлатина деп уксак та) дененi бертпе басатыны белгiлi. Сондай-ак кызылша, шешек, корасан, карамык, кышыма сыркаттары кезшде де денеш бертпе каптайды. Казактыц: «СYтке салFан тарыдай берткен бэдт» - деуi де содан болу керек. Сонымен, кYлапсан -бэдштщ бiр тYрi.
Бэдiктi баска жанрлардан ерекшелендiретiн де, езiндiк бет-пердесiн ашатын да элгi «кеш-кеш» сезь Буларды кеп жаFдайда магиялык жораныц езi деп емес, содан калFан белгi деп уккан жен. Сондыктан бэдiк елецдерiнiц лексикасы сакральды сездердщ магиялык кYшiне деген сенiммен байланысты калыптаскан. Ал ендi КYлэпсан елещне мэн берелiк:
Суктану деп бiр нэрсеге артыкша назар тYсуiн айтамыз. Казак тiлiнiц 50 мыцFа жуык сездiгiнде сук сезi кадалFан кез, бiр нэрсенi енгiзу; суктан: тесше карау, кезiн тiгу; суктай: тесше карау, кезiн тiгу деген маFыналар беретiндiгiн 746- бетте айтып етедь Ахмет Байтурсынулы: адам суктанFанда жаксы нэрсеге суктанады, жаман нэрсе каншама улы болып, адамныц назарын тYсiрiп, тацдандырFанмен, суктандырмайды дейдi. МашhYр-ЖYсiп атамыздыц жазбаларында 896. «Эз кезi - елтiргендi тiрiлтпейдi, ЖылаFанды турFызады» деген жолдары бар. Демек, бул екеуi де адам кезi суктану кезшде катты энергияныц, яFни iшкi Yннiц шыFу, я шыкпауы бiр нYктеге тYЙiскеннен шыFатын кара кYш. Осы турFыда кез тию, назар тYCкен, тiл бар, сук бар, байлау тур, дуFаланFан, дертке ушыраFан деген сездердi естiп жатамыз. Бул туралы Ахмет Байтурсынулы жинаFан материалдарынан баксыныц калай ем жYргiзiп, елес киялында кермесе, елец жазар ма едi деген сауал койылары рас. Ырымын жасау кезiнде баксылар дертке ушыраFанды ортаFа алып айналады деп жазFан. Оныц максаты тула бойды алып калFан суктан босату, яFни дертп баска жакка кешiру. Мысалы:
Д е р т б о л д ы -а у ЭмiрханFа жазылмайтын, Кайратын кажытады-ау, оймен курып (И. Байзаков, Тацд. шы^., 1, 190). Дерт кешiру. кене. Адамныц, малдыц бойындаFы кеселдi баска нэрсеге аудару аркылы емдеу тэсш (Каз. этнография., 1, 634). Осыны талдап керейiк,
Кызылорда облыстык "Рухани жацгыру" орталыгы былай дейдi, "Дерт кeшiрум (ырым). "Кеш!
Кеш-деп 6i3 кетелiк, жур, кетелiк, ^лэптщ кешш кетсш калмай бэрГ' (Халык аузынан).
Адамда болатын кYлэпсан (котыр), малда бэдш деген дерт болады. Сол дертп кeшiру (ягни
кетiру) Yшiн ауыл адамдары мен жастары жиналып аурудыц атын айтып "Кеш! кеш!" деп
ырымдайды. Дерттi кeшiрудiц ез елещ бар. Мысалы:
КYлэпсан, кешер болсац, калага кеш!
Каланыц mi толган шанага кеш!
Таппасац онан жайлау мен айтайын,
Калада ^3i шегiр балага кеш!
Тура осы тYсiнiктi беру бYгiнгi интернет бетшде кайталанып жYр. Мысалы:зат. мед. Адамда жэне малда болатын жукпалы ауру тYрi.
Казакы ортада малга тиген к y л э п с а н д ы магиялык гурып бэдiк айту, дерт кeшiру аркылы емдеген (Каз. этнография., 3, 270).
Коз тиетш ашык нуктелер. Ак ана мэдени-сауыктыру
орталыгында бой тазаланган эйел
Малда болатын бэдш деген ауруды, адамда болатын к у л э п с а н деген ауруды казакта олецмен емдеу бар (А. Байтурсынов, Шыг., 260).
К у л э п с а н, кошер болсац, калага кош! Каланыц ^ толган шанага кош! Таппасац онан жайлау мен айтайын, Калада козi шепр балага кош (Халы; аузынан).
Казак кунге, Айга карап турып тузге отырмайды. Ал, кубыла жакка, кун батыска карап турып булай iстеуге тiптi де болмайды. Булай iстеу эрi кунэ, эрi рух шамданып, ушынады, ауру иелеп, куыгы тутылады, жiцiшке ауруга тап болады, ауызы кисаяды деп ырымдайды. МашhYр-ЖYсiп атамыздыц жазбаларында: «814. Кутырган ит айга карап уредЬ» , - дейдi. Ай мен Кун — казак угымында дуниенщ жарыгы, сулулыктыц, пэктiктiц белгiсi. («Казак этикасы жэне эстетикасы». Жиырма томдык. 12-том. Астана: Аударма, 2007. - 455 б.)
Жогарыда аталган пайымдауларга корытынды жасай келе, казак халкыныц емшiлiгi рухани таза болуга шакырады. Кулапсаннан кутылудыц жолын Ак ана архитепт аркылы шыгатын практикалык орынныц казiргi заманау белгiсi деп таныган дурыс.
ПАИДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР:
1. Ахмет Байтурсынулы шы^армалары /«Ел шежiресi», Алматы, 2013. 382-б.
2. Мырзатай Жолдасбеков.¥лы дала эдебиет / «Полиграфкомбинат», Астана, 2018. 415-б.
3. https://sun-craft.org/samopoznanie/karmicheskoe-telo/ ( каралFан кYн 5.05.2023)
1. Ахмет Байтурсынулы шы^армалары /«Ел шежiресi», Алматы, 2013. 382-б.
2. Мырзатай Жолдасбеков.¥лы дала эдебиет /«Полиграфкомбинат»,Астана, 2018.415-б.
3. https://sun-craft.org/samopoznanie/karmicheskoe-telo/
4. Казактыц кене тарихы /(дайындаFан М.Кани.- Алматы: Жалын,1993. - 400 б.
5. https://e-hi story .kz/kz/news/show/33826
6. Зиядан кажы Кожалымов / Гибратты емiр, Алматы, 2015
7. Кады^л Оразкулова
8 https://cyberleninka.ru/article/n/religiya-chelovechestva-o-konta-i-sotsiologiya-obschego-dela-n-f-fedorova-mery-pozitivizma/viewer
9. Тулекова Г.Х / Рухтаным жэне казак емшiлiгi . Алматы:«ОНО» баспасы, 340-б
10. Айнур Эбдiрэсiлкызы елецдер жинаFы. Алматы, 2013
11.«А.Байтурсынов шыFармалары».-Алматы:«Жазушы», 1989.
12.¥.О.Еркiнбаев. «Эдебиет таныткыштыц» теориялык негiзi».-Алматы, 2008.
13.Р.С.Имаханбетова. Гасыр сацлаFы.-Астана:»Педагогика Пресс», 2010.
14.¥.О.Еркшбаев. «Эдебиет таныткышты» бYгiнгi эдебиеттану FылымындаFы орны».^ркер-
2010-№12.
