CC BY
3ЭОЖ 37.018.26
Т¥ЛГАНЫ ОТБАСЫДА ТЭРБИЕЛЕУДЩ МЭН1
ТАГАИ АСЕЛЬ АРМАЩЫЗЫ
Астана халыкаралык университетi, 3 курс студент^ Астана, ^азакстан
САРХЫТБЕК ЛОЛА Н¥РЖАЩЫЗЫ
Астана халыкаралык университет^ 3 курс студентi, Астана, ^азакстан
КУДАРОВА НАЗГУЛЬ АБИЛЬБЕКОВНА
Астана халыкаралык университетшщ кауымдастырылган профессоры,
Астана, ^азакстан
Ацдатпа. Отбасы - бул тулганыц алгашцы элеуметтж ортасы. Баланыц цундылыцтары, м1нез-цулцы, моральдыц нег1здер1 жэне вм1рл1к квзцарастары отбасыда цалыптасады. Мацала осы мацызды кезецд1 тYсiнуге жэне оны жацсартуга квмектесед1. Отбасылыц тэрбие цогамныц жалпы дамуына Yлкен ыцпал етедi. Жацсы тэрбие кврген балалар вскенде цогамга пайдалы азаматтар болады. Бул тургыда, мацала отбасы институтыныц мацыздылыгын тYсiндiредi.Баланы тэрбиелеу Yдерiсiнде квптеген циындыцтар туындауы мYмкiн. Мацала бул мэселелердi шешу жолдарын усына алады, осылайша ата-аналар цажеттi бшм мен дагдыларды игередi. Квптеген ата-аналар тэрбиелеу мэселестде бiлiмдi жэне ацпаратты цажет етедi. Мундай мацалалар ата-аналарды цажеттi бшммен жэне тэжiрибемен цамтамасыз етедi.
ЮлттЫ свздер: Отбасы, ата-ана, тэрбие, цогам, балалар, элеумттт дагды, мiнез-цулыц, тэртт, психологиялыц цолдау.
Балага кундылыктар мен дэстYрлердi Yйрету отбасындагы тэрбие процесшщ мацызды белш болып табылады. Бул мшдет ата-аналар мен отбасыныц баска мYшелерiне жYктеледi жэне оныц сэтп орындалуы Yшiн бiрнеше непзп эдiстердi колдануга болады. 0з Yлгiсiмен керсету, балалар ата-аналарыныц мшез-кулкын бакылап, соларга елiктейдi. Сондыктан ата-аналар ездерi устанатын кундылыктар мен дэстYрлердi iс-эрекеттерi аркылы керсетуi керек. Мысалы, адалдык, ецбеккорлык, курмет керсету сиякты касиеттердi ата-аналар ез емiрiнде керсетсе, балалар да соларга умтылады. Эцпмелер мен эцпмелесу, кундылыктар мен дэстYрлердi эцпмелер мен мысалдар аркылы Yйрету тиiмдi эдiс болып табылады. Балаларга ертегiлер, тарихи окигалар, отбасылык ацыздар аркылы дурыс жэне бурыс эрекеттердщ салдарын тYсiндiруге болады. Мерекелер мен рэамдер, улттык жэне отбасылык мерекелер мен рэамдерге катысу балаларга дэстурлер мен мэдениеттщ мацызды белштерш Yйретедi. Мысалы, Наурыз мейрамын тойлау, улттык тагамдар дайындау, дэстYрлi ойындар ойнау балаларга мэдени кундылыктарды тYсiнуге кемектеседi.
^арым-катынас жэне курмет, балаларга езгелерге курмет керсетуд^ эдептiлiктi, жанашырлыкты Yйрету мацызды. Бул Yшiн ата-аналар баламен сейлескенде сыпайы, тYсiнiстiкпен карауы керек. Сонымен катар, баска адамдармен де солай карым-катынас жасауын керсетш, Yлгi болу кажет. Жауапкершiлiк пен мшдеттер, балаларга жауапкершiлiктi Yйрету аркылы олар ез ю-эрекеттершщ нэтижесiн тYсiнедi. Отбасы мYшелерi арасында мiндеттердi белюу, Yй шаруасына кемектесу аркылы балалар жауапкершшк пен ецбеккорлыкты Yйренедi. ¥жымдык iс-шаралар, отбасымен бiрге уакыт етюзу, бiрлескен iстерге катысу балаларга ужымдык рухты жэне бiр-бiрiне кемек керсетудi Yйретедi. Бул ю-шаралар балалардыц элеуметтiк дагдыларын дамытады жэне отбасылык байланыстарды ныгайтады. Эзiн-езi тану жэне сын тургысынан ойлау, балаларга ез пшрш айтуга, сурактар
коюга жэне ез ойларын талдауга мYмкiндiк беру кажет. Бул олардыц сын т^ргысынан ойлау кабшетш дамытып, кундылыктар мен дэстYрлердi саналы тYPде кабылдауына кемектеседi. Осы эдiстердi колдану аркылы ата-аналар балаларга кундылыктар мен дэстYрлердi Yйретiп, оларды болашакта жауапты жэне саналы азамат ретшде тэрбиелей алады [1].
Балага элеуметтiк дагдыларды калыптастыру оныц болашакта когамда табысты жэне Yйлесiмдi емiр сYPуiне ыкпал етедi. Элеуметтiк дагдыларга карым-катынас жасау, эмоцияларды баскару, топта жумыс iстеу жэне жанжалдарды шешу жатады. Мiне, осы дагдыларды дамыту Yшiн колдануга болатын бiрнеше эдю тYрлерi колданылады. Моделдеу аркылы балалар ата-аналарыньщ мшез-кулкын бакылайды жэне кайталайды. Ата-аналар езара жэне баска адамдармен калай сейлесетiнiн, калай эрекет ететшш керсетiп, жаксы Yлгi болуы керек. Сыпайы болу, тыцдау, курмет керсету сиякты эдеттердi керсету мацызды. Эмоциялык интеллект, ягни балаларга ез эмоцияларын тануга жэне баскаруга Yйрету мацызды. Бул Yшiн ата-аналар балаларымен олардыц сезiмдерi туралы ашык сейлесiп, эмоцияларды атауга жэне тYсiнуге кемектесуi керек. Эмпатияны Yйрету де мацызды, ягни баска адамдардыц сезiмдерiн тYсiну жэне олармен жанашырлык таныту [2].
Топтык жумыстарды аткаруга байланысты балаларга топта жумыс ютеу дагдыларын Yйрету Yшiн бiрлескен жобалар мен ойындар уйымдастыру керек. Бул балаларга ынтымактастык, кешбасшылык, жэне команда мYшелерiнiц пiкiрiн ескеру сиякты мацызды дагдыларды дамытуга мYмкiндiк бередi. Балаларга дурыс карым-катынас жасау эдютерш Yйрету мацызды. Мысалы, кезге пке карап сейлесу, сездi белмеу, тыцдау, ез ойын накты жэне сыпайы жетюзу. Ата-аналар балаларымен жш сейлесiп, олардыц пiкiрiн тыцдауы керек. Жауапкершшк пен мiндеттерге катысты балаларга Yй шаруасына катысу аркылы жауапкершшк алуды Yйрету мацызды. Бул олардыц езше жэне айналасындагы адамдарга катысты жауапкершшкп тYсiнуге кемектеседi. Осы эдiстердi жYЙелi тYPде колдану аркылы балалардыц элеуметтiк дагдылары ныгайып, олар болашакта когамныц белсендi жэне Yйлесiмдi мYшелерi бола алады [5].
Мiнез-кулыктыц калыптасуы: Баланыц бойындагы мiнез-кулык пен эдеттер отбасылык тэрбие, коршаган орта жэне жеке ерекшелштердш езара эрекетi нэтижесшде калыптасады. Мiнез-кулык пен эдеттер баланыц емiрлiк тэжiрибесiн, оныц кундылыктарын жэне элеуметпк дагдыларын керсетедi. Мунда бiрнеше негiзгi аспектiлердi карастыратын боламыз.
1.1. Отбасылык Yлгi: Балалар ата-аналарыныц жэне баска отбасы мYшелерiнiц мшез-кулкын бакылайды жэне соларга елiктейдi. Сондыктан ата-аналар ездерi Yлгi бола отырып, балаларына жаксы мшез-кулык дагдыларын Yйретедi. Мысалы, адалдык, сыпайылык, ецбеккорлык сиякты касиеттердi керсету мацызды.
1.2. Тэртш пен ережелер: Yйде белгiлi бiр тэртш пен ережелер орнату аркылы балалардыц мшез-кулкын калыптастыруга болады. Бул ережелер балалардыц каушаздш мен тэрпбш камтамасыз етедi жэне олардыц жауапкершшк сезiмiн дамытады.
1.3. Сыйакы мен жаза: Балалардыц жаксы мшез-кулкын марапаттау жэне нашар мшез-кулкы Yшiн тиiстi жаза колдану аркылы олардыц мшез-кулкын тYзетуге болады. Бiрак, бул эдюп колданганда, эдiл жэне тусшюпкпен карау керек. [3]
Эдеттердiц калыптасуы. ^нделшп тэртiп: КYнделiктi тэртiптi орнату балалардыц эдеттерш калыптастыруга кемектеседi. Белгш бiр уакытта уйыктау, тамактану, оку жэне демалу баланыц денсаулыгы мен тэрпбш жаксартады. Yй шаруасына катысу: Балаларды YЙ шаруасына катыстыру аркылы олардыц жауапкершшгш жэне ецбеккорлыгын дамытуга болады. Мысалы, белмесш жинау, тамак дайындауга кемектесу сиякты эдеттердi калыптастыру мацызды. Оку жэне бшмге кызыгушылык: Балаларга кiтап оку, бiлiмге умтылу сиякты эдеттердi калыптастыру Yшiн ата-аналар олармен бiрге кiтап окып, эртYрлi танымдык iс-шараларFа катысуы керек [4].
Элеуметпк эдеттер: Эдептiлiк пен курмет: Балаларды сыпайылыкка, Yлкендердi курметтеуге, езгелердш пiкiрiн тыцдауFа Yйрету мацызды. Бул олардыц элеуметпк эдеттерiн ныFайтады.
2. Кемек керсету жэне жанашырлык: Балаларды баскаларга кемектесуге жэне жанашырлык танытуга Yйрету аркылы оларды мейiрiмдi жэне камкор болуга тэрбиелеуге болады. Бул эдеттер олардыц когамда жагымды карым-катынас орнатуына кемектеседi [4].
Жеке ерекшелiктердi ескеру:
3.1. Жеке касиеттер: Эр баланыц жеке касиеттерi мен кызыгушылыктарын ескеру мацызды. Бул олардыц мшез-кулык пен эдеттерш тиiмдi дамытуга кемектеседi.
3.2. Тэрбие эдютерш бейiмдеу: Эр баланыц темперамент мен даму децгейiне сэйкес тэрбие эдютерш бейiмдеу кажет. Бул олардыц мшез-кулкы мен эдеттерiн дурыс багытта калыптастыруга мYмкiндiк бередi.
Жалпы алганда, баланыц мшез-кулык пен эдеттерiн калыптастыруда жYЙелiлiк, тYсiнiстiк жэне CYЙiспеншiлiк мацызды рел аткарады. Ата-аналар мен тэрбиешшер осы принциптердi устана отырып, балалардыц жагымды мшез-кулкын жэне пайдалы эдеттерш дамыта алады.
Психологиялык колдау жэне эмоционалдык жэне психикалык даму. Отбасыныц баланы психологиялык колдауы оныц эмоционалдык жэне психикалык дамуына, езiне деген сешмдшгше жэне жалпы емiр сапасына Yлкен эсер етедi. Отбасыныц психологиялык колдау керсету жолдарыныц бiрнеше жолдары бар. Мысалы, балага CYЙiспеншiлiк керсету жаксы керетшш жэне оны кабылдайтынын Yнемi керсету мацызды. Бул оныц езш кауiпсiз жэне CYЙiктi сезшуше кемектеседi. Физикалык жэне сездiк махаббат керсету, мысалы, кушактау, мадактау сездер айту мацызды. ^амкорлык пен кещл белу, балага назар аударып, оныц кажеттшктерше жауап беру аркылы камкорлык керсету кажет. Бул баланыц езш мацызды сезшуше жэне эмоционалдык байланыс орнатуына ыкпал етедi. ТYсiнiстiк пен тыцдау, баланыц сезiмдерiн жэне ойларын тыцдап, тYсiнуге тырысу кажет. Бул оныц эмоцияларын дурыс бiлдiруiне жэне езш тYсiнгенiн сезiнуiне кемектеседi. Моральдык колдау, демек баланыц жетiстiктерi мен киындыктарын колдап, оны ынталандыру керек. Бул оныц езше деген сешмдшгш арттырады жэне жаца жетiстiктерге умтылуына ыкпал етедi. Баланыц жетiстiктерiн мадактап, оныц кYш-жiгерiн жогары багалау кажет. Бул оныц езiн-езi багалауын жэне сешмдшгш арттырады. Сонымен катар, кателштермен жумыс жасау барысында балалардыц кателштершен Yйренуiн колдау мацызды. ^ателiктердi даму мен есу мYмкiндiгi ретiнде карастырып, оларга колдау керсету аркылы балалардыц турактылыгын арттыруга болады. ^аушаз жэне туракты ортасын камтамасыз ету, баланыц физикалык жэне эмоционалдык каушаздш камтамасыз етшген ортада есуi мацызды. Бул Yшiн отбасы мYшелерi арасындагы карым-катынас жэне YЙдегi тэртiп мацызды рел аткарады. Сонымен катар, баланыц рухани кажеттшктерш де назардан тыс калдырмау керек. Бул Yшiн отбасылык кундылыктар мен сенiмдерге негiзделген тэрбиелеу эдютерш колдануга болады [5].
Элеуметтiк колдау:
- элеуметпк байланыстар: Отбасында жаксы элеуметпк байланыстар куру аркылы балага элеуметпк колдау керсету мацызды. Бул оныц элеуметпк дагдыларын жэне когамдагы ез орнын табуга кемектеседi;
- достар мен туыстардыц колдауы: Отбасыдан тыс элеуметтiк желiлер аркылы да баланыц колдау керуi мацызды. Достар мен туыстармен карым-катынас баланыц элеуметпк емiрiн байытады.
Уакыт еткiзу:
- отбасымен бiрге уакыт еткiзу: Отбасымен бiрге сапалы уакыт еткiзу балага психологиялык колдау керсетудш мацызды элеменп. Бiрлескен iс-шаралар, ойындар, серуендер балалармен эмоционалдык байланыс орнатуга кемектеседi;
- балага арнайы уакыт белу: Эрбiр балага жеке уакыт белу аркылы ата-аналар оныц кажеттiлiктерi мен сезiмдерiне терецiрек кецiл беле алады.
Баланыц психологиялык колдауды сезiнуi оныц эмоционалдык турактылыгын, езiн-езi багалауын жэне емiрге деген кезкарасын жаксартады. Осы колдау керсетудш эдютерш жYЙелi тYPде колдану аркылы ата-аналар баланыц психикалык денсаулыгын ныгайта алады [4].
Отбасыдагы бшм мен тэрбие. Отбасыныц балага беретш бшм мен тэрбие оныц жалпы дамуы мен болашагына Yлкен эсер етедь Ата-аналар мен отбасы мYшелерi баланыц алгашцы жэне негiзгi тэрбиешiлерi болып табылады. Отбасыныц бшм мен тэрбие беру саласындагы рeлi бiрнеше непзп аспектiлердi камтиды. Балага алгашцы бшм беру YЙде басталады. Ата-аналар баланыц сейлеу, санау, оку жэне жазу дагдыларын дамытуга кeмектеседi. Эцпмелер оку, суреттердi керсету, ойындар ойнау аркылы балалардыц бiлiмiн кецейтуге болады. Балалардыц бiлiмге деген кызыгушылыгын ояту мацызды. Бул Yшiн оларды эртYрлi танымдык iс-шараларFа, муражайларга, кiтапханаларFа апару, табигатка серуендеуге шыгару кажет. Сонымен катар, балаларга оку дагдыларын Yйрету, оку кестесiн жасау, кiтап оку мэдениетш калыптастыру мацызды. Бул олардыц оку процесiне деген CYЙiспеншiлiгiн арттырады [1].
Жаксы тэрбие беру Yшiн отбасында балаларга негiзгi кундылыктар мен моральдык принциптердi Yйрету кажет. Бул эдшдш, адалдык, курмет, жауапкершiлiк, жанашырлык сиякты касиеттердi камтиды. ¥лттык жэне отбасылык дэстурлерд^ мэдениеттi, эдет-гурыптарды Yйрету балалардыц eзiндiк санасын калыптастырады жэне олардыц когамда дурыс багытта eмiр CYPуiне кeмектеседi. Балаларды жауапкершшкке Yйрету аркылы олардыц ез ю-эрекеттерше жауап беру кабiлетiн дамыту мацызды. Yй шаруасына катысу, тапсырмаларды орындау сиякты мiндеттер аркылы тэртiптiлiк пен жауапкершшкп калыптастыруга болады.
Отбасы балага бiлiм мен тэрбие беру барысында оныц интеллектуалдык, элеуметтiк, эмоционалдык жэне физикалык дамуына ыкпал етедi. Бул процесте ата-аналардыц рeлi ерекше мацызды, себебi олар балаларга алгашкы Yлгi болып, олардыц eмiрге деген кeзкарасын жэне болашактагы жетiстiктерiн калыптастырады. Тиiмдi жэне жан-жакты тэрбие мен бiлiм беру аркылы балалардыц толыкканды тулга болып калыптасуына жагдай жасауга болады.
Отбасыныц балага деген махаббаты оныц eмiрiнде мацызды рeл аткарады жэне оныц эмоционалдык, психологиялык жэне элеуметтiк дамуына терец эсер етедь Ата-аналардыц махаббаты баланыц eзiн кауiпсiз, мацызды жэне CYЙiктi сезiнуiне кeмектеседi. Отбасыныц балага деген махаббатын кeрсету бiрнеше жолдардан турады.
Тiкелей махаббат кeрсету:
1. Физикалык жакындык: ^ушактау, колынан устау, мацдайынан CYЙiп кою сиякты физикалык байланыс баланыц eзiн CYЙiктi жэне каушаз сезiнуiне кeмектеседi.
2. Мактау мен колдау: Баланыц жетiстiктерiн мадактап, оныц ^ш-ж1герш жогары багалау мацызды. Бул оныц eзiн-eзi багалауын жэне сешмдшпн арттырады.
3. Уакыт бeлу: Баламен бiрге сапалы уакыт eткiзу оныц eзiн мацызды сезiнуiне мYмкiндiк береди Бiрлескен ойындар, серуендер, эцгiмелесулер аркылы эмоционалдык байланыс орнатылады.
Эмоционалдык колдау:
- Тыцдау жэне тусшу: Баланыц сезiмдерiн тыцдап, оныц мэселелерiне назар аудару кажет. Бул оныц eзiн тYсiнгенiн жэне колдау ^ртсин сезiнуiне кeмектеседi.
- Эмоцияларды кабылдау: Баланыц эмоцияларын кабылдап, оныц сезiмдерiн багалау мацызды. Бул оныц эмоционалдык денсаулыгын ныгайтады.
Тэрбие мен багыт беру:
- Шекаралар мен ережелер: Балаларга белгiлi бiр шекаралар мен ережелер кою аркылы оларды каушаздшке жэне тэртiпке Yйрету керек. Бул олардыц eзiн-eзi бакылауын жэне жауапкершiлiгiн дамытады.
- Модель болу: Ата-аналар eз мiнез-кулкы аркылы балаларга Yлгi болуы керек. Балалар ата-аналарыныц ю-эрекеттерш бакылайды жэне соларга елштейдь
Отбасыныц балага деген махаббаты оныц eмiрлiк негiздерiн калыптастырады. Махаббат пен колдау аркылы балалар eзiн-eзi багалауды, сенiмдiлiктi, эмоционалдык турактылыкты жэне eмiрге деген оц кeзкарасты дамытады. Отбасыныц махаббаты балага eмiр бойы серiк болатын мацызды кундылыктарды ащруге кeмектеседi.
Отбасыньщ баланы кабылдауы оныц мацызды жэне аркылы болуы керект мэселелерден 6ipi. Бул кезде ата-аналардыц жеке ретшде баланыц e3iH кабылдауы, оныц келiсiмшарттарына катысты болжамды шешуi керек.
Отбасыныц баласын кабылдау кезiнде кeбiрек жагдайлар орын алуы MYMKiH. Баланыц келiсiмшарттарын кабылдау кезiнде ата-аналар колданушы болуы керек. Олардыц келiсiмшарттарын тYсiну, олардыц келiсiмшарттарын колдауы жэне олардыц кабылдауына руксат беру керек. ^абылдау кезшде отбасыныц баласына койылатын шарттар балага катысушылыгын, мэдениетiн, динiн, тiлiн, мамандыгын, бiлiмiн, мемлекеттiк жэне отбасыдыц ю-шараларын кYрделi байланыстарды камтамасыз етедi.[5]
Отбасыныц баласын кабылдауы оныц езшщ тYсiнiгi мен адамдармен езара катынас жасауга колдау кeрсетедi. Бул мэселе калыптасулар мен багаларды бекiту, ата-аналардыц келiсiмшарттарын тYсiндiру мен оныц максатын тYсiндiру, сондай-ак балага арнайы максаттар кою жэне оныц дамуына болашак назар аудару керек.
^орытындылай келе, отбасы баланыц тулга ретiнде калыптасуына шешушi рел аткарады. Бул ортада бала алгашкы eмiрлiк тэжiрибесiн алып, болашакта когамныц белсендi жэне жауапты мYшесi болуга дайындалады. Отбасыныц тулганы тэрбиелеудеп рeлi оныц барлык аспектiлерiн камтиды: эмоционалдык, элеуметтiк, моральдык, интеллектуалдык жэне физикалык. Отбасындагы тэрбие балага eмiрлiк багыт-багдар бередi, оныц жеке тулга ретшде калыптасуына ыкпал етедi. Сондыктан ата-аналарга тэрбиелеуде колдануга болатын накты эдiстемелер мен техникаларды усындык, аата-ананыц тэрбиелiк рeлiн айкындадык.
ЭДЕБИЕТТЕР:
1. Бузаубакова К. Ж., Елубаева М. С. «Тэрбие жумысыныц теориясы мен эдютемеа» М.: 71 б.
2. Елтутка. Ел тарихыныц эйгiлi тулгалары/Оку куралы. ^урастырушылар М.Жолдасбекулы, ^.Салгараулы, А.Сейдiмбек. - Астана: «KUL TEGIN», 2001. - 356 б.
3. Жумадуллаева А. Отбасыныц тэрбие непздерг - Алматы, 2007. - 146 б.
4. ^оцырбаева С. Отбасы: бала мен ата-ана. - Алматы, 2006. - 198 б.
5. Ибрайымова Л.Н. ^азак этнопедагогикасындагы отбасылык тэрбие: пед. тыл. канд. дисс.: 13.00.01. - Тараз, 2007. - 140 б.
