CC BY
3¥ЛТТЬЩ Ц¥НДЫЛЬЩТАРДЫ АРЦЫЛЫ Т¥ЛГАНЫ РУХАНИ АДАМГЕРШ1Л1ККЕ ТЭРБИЕЛЕУДЩ МАЗМ¥НЫ, ФОРМАСЫ
ЖЭНЕ ЭД1С-ТЭС1ЛДЕР1
САЙМАНОВ ИМАНАЛИ
ага окытушы., ^ожа Ахмет Ясауи атындагы Халыкаралык казак-TYpÏK университетi (TYPKicraH к., ^азакстан Республикасы)
САТЫБАЛДЫ Ж1БЕК
6В01406- Музыкалык бiлiм мамандыгыныц 3 курс студент
Аннотация: Цазгргг мектепте жагдай квптеп взгеруде: оцу жэне тэрбие процесШц цурылымы мен мазмуны, соган сай мугалгмдер мен оцушылардыц квзцарастары, олардыц взара царым - цатынасы, сабацтыц уйымдастыру формалары мен втк1зу технологиясы, квптеген оцу пэндерт оцытудагы жаца квзцарас, сонымен цатар сыныптан тыс тэрбие жумысы. Мектептг басцару id б1рт1ндеп демократиялыц багытты устануда. Ягни, педагогикалыц эрекеттегi Yшбурыш - мугалiм - оцушы - ата-анага цатысты жагдай да жаца демократиялыц царым - цатынасца ие болуда. Олай болса, осы царым - цатынасты реттеп отыратын эшмшшк-басцару ЖYйе де ендт жерде келмеске кеттi. БYгiнгi мектептщ ата-аналармен жумысыныц кейбiр дэстYрлi тYрлерi взтщ мацызын жоюда: ата-аналар жиналысы, ата-аналар лекториясы мен университеттерi, ата-аналардыц ашыц RY^i, ата-аналардыц жумыс орындарымен байланыс, баланыц отбасына бару т.с.с. Дегенмен де тэжiрибелi мугалiмдердiц квзцарастарында, ол олай болуы тшс емес едi. Соган орай тYйiнi шешымеген мэселелердi шешуде мугалiмдер мен оцушылар, ата-аналар мен оцушылар взара байланыссыз жалцы цалып отыр. ЭЫресе, мундай жагдай мугалiмдердiц ата-аналармен ынтымацтастыц царым-цатынасына керi эсерт тигiзуде.
Шлт свздер: цундылыц, оцу, тэрбие, цалыптастыру, тулга, салауатты вмiр, улттыц педагогика, бшм, музыка, внер.
Kipicne: БYгiнде бала тэрбиесшде олардыц 6ip-6ipiHe айтар акыл-кецес ауадай кажет болып отыр. Сондыктан да ата-аналар балаларды тэрбиелеу iciнде мектеппен карым -катынас, тшелей байланыс жасауды басты мiндетiмiз деп еcептеуi тшс, ейткеш, олардыц ез балаларын тэрбиелеудеп жетicтiктерi сынып, мектеп ужымдарыныц оку-тэрбие жумысыныц нэтижесше байланысты. Бул жагдай оку-тэрбие процесшщ мазмунын, сапасын жэне тшмдшшн жаксарту Yшiн отбасы мен мектептщ ынтымактасып жумыс ютеулерш кажет етедь
В.А.Сухомлинский окушылардыц ата-аналарымен жумыс ютеудщ мацызына ерекше назар аударып: «Тек ата-аналармен бiрге жалпы кYш-жiгердi бiрiктiру аркасында муFалiмдер балаларга Yлкен адамдык бакытты беруi мYмкiн», - дейдi [1]. Олай болса, отбасы мектеппен бiрге тэрбиелiк ортаныц тутастай непзп ыкпал ету факторларын жасайды. Сондыктан да педагогикалык эрекетте мектептщ жалпы мшдеттершщ келемiнiц тым кецдшне карамастан, ата-аналармен жумыстыц мацызы ерекше.
Мектептщ ата-аналармен жYргiзетiн жумысыныц ерекшелш осы екi жактыц байланысы мен эрекет бiрлiгiнiц турактылыгынан кершедь Бул турактылыкты ец алдымен сынып жетекшici камтамасыз етедi. Ол мектеп пен отбасы арасындагы ынтымактастыкты уйымдастыруда жетекшi кызмет аткарады. Мектептiц баланы тэрбиелеуге катысты саясатын отбасыныц тYciнуi, соныц жумысына байланысты. Мундай жагдайда отбасыны негiзгi тапсырыс берушi жэне баланы тэрбиелеуде мектеппен одактас ретшде карастырган жен. Сондыктан да сынып жетекшiciнiц осы багыттагы жумысыныц непзше мектеп пен ата-аналар жэне балалардыц езара карым-катынасы мен эрекетшде бiрлiкке, ынтымактастыкка кол жеткiзу, ол Yшiн баланыц дамуына жагымды кецш-куй мен жагдай жасау. Оны нэтижелi
шешу мYмкiндiгi, егерде тэрбие ж^мысыныц негiзiнде сол ынтымактастык эрекет орын алган жагдайда гана болады. Ол Yшiн езара сенiм мен курмет, езара кемек пен колдау, бiр-бiрiне шыдамдылык керсету ынтымактастыктыц негiзiне айналуы тиiс.
Дегенмен, мектеп окушыларымен жумыс iстеу кеп iзденудi, ецбек етудi кажет етедь Эсiресе, сынып жетекшiсiне жYктелер жауапкершшк мол. Оны окушылардыц ата-аналарымен тыгыз байланыста болган жагдайда гана талапка сай жумыстар жYргiзуге болады. Сол Yшiн де ата-аналар ез тарапынан мектепке туракты кемектесуге мшдетп.
Сынып жетекшюшщ ата-аналармен коян-колтык жумыс iстеуi - максатты тYPде ете узак мерзiмдi кажет ететiн YДерiс. Ол Yшiн, жануяны жэне оныц отбасы тэрбиесiндегi ерекшелiктерi мен жагдайын жан-жакты эрi жYЙелi зерттеудi кажет етедь
^азакстан Республикасында сынып жетекшiсi - сабактан тыс тэрбие жумысын уйымдастырып, Yйлестiрiп, келiстiрiп, еткiзетiн педагог. Бастауыш сыныптарда сынып жетекшюшщ кызметш сынып муFалiмi аткарады. БYгiнгi сынып жетекшiсi - кэсiпкер -педагог, ол есш келе жаткан бала Yшiн:
Жалпы адамзаттык мэдениет мецгеруде окушы мен коFамныц арасындаFы рухани жалFастырушы;
Сынып ужымыныц алуан тYрлi бiрлескен iс-шаралары барысында олардыц езара ынтымактастык карым-катынасыныц калыптасуын уйымдастырушы;
Окушы тулFасыныц калыптасуына колайлы жаFдай жасау максатымен, олардыц дамуын бакылаушы; тэрбие жYЙесiне кажеттi езгерiстер енпзушц мектеп психологымен бiрiгiп окушыныц коFамдык емiрiне кейбiр тYзетулер жасаушы;
Окушыныц кYнделiктi емiрi мен эрекетiн уйымдастыруда, кэсiби баFдар беруде, коFам емiрiнiц элеуметтiк-экономикалык, саяси ерекшелiктерiн тYсiнуде - кемекш^ кецесшц
Сыныпта колайлы, жайлы моральдiк - психологиялык ахуал калыптастыру Yшiн, сынып ерекшелiктерiн ескере отырып, кажеттi тэрбиелiк ыкпалдар жасаушы;
Окушыныц дамуы мен жетiлуiне ыкпал жасайтын барлык тэрбиелiк кYштердiц (мектеп, отбасы, коFам) басын косушы, YЙлестiрушi [2].
Мектепте оку жылыныц басында непзп пэндер бойынша эр баланыц бшм децгейi аныкталады. Эр айда баланыц бшм децгешнщ езгерiсi бакыланып, сарапталады. Ол Yшiн, пэн муFалiмдерi сынып жетекшiсiне ай сайын жекелеме жумыстыц нэтижесi, баланыц Yлгерiмi жайлы есеп береди ЯFни, сынып жетекшiсi ата - ана, окушы, пэн мрил1мдерш байланыстырушы Fана емес, карым - катынастарын баскарушы, бакылаушы, кецесшi.
Сынып жетекшiсi эр окушыныц бойына улттык кундылыктарды калыптастырып, потенциалды кабiлетiн ашып, интеллектiсiнiц дурыс дамып жетiлуiне жаFдай жасайды. Ол сыныптыц оку - тэрбие жумысын iске асыратын, окушыныц ужымдаFы емiрiне басшылык жасап, ата-анамен мектептщ ынтымактастык тенденциясы камтамасыз ететш басты тулFа.
Тэрбиешi - педагог ез назарынан тыс калдырмайтын бiрiншi объект - тэрбиелiк жэне дамытушылык мацызы бар эрекет уйымдастыру. Бул бастапкы мiндет. Себебi, уйымдастыру кызмет болмаFан жерде тэрбиеде болмайды, ал сонымен катар, тулFаныц даму барысында кездейсок жаFдайлар орын алады.
¥жымды уйымдастыру жэне дамыту - сынып жетекшiсiнiц назарындаFы екiншi объектiсi мен мшдеп. Окушы тулFасыныц калыптасуына кемектесу, оныц кабшеттершщ, KызыFушылыFыныц, бейiмдiлiгiнiц жэне шю табиFи кYштерiнiц ашылып, арта тYсуiне жаFдай жасау - сынып жетекшiсiнiц тэрбиелiк ыкпалдарыныц Yшiншi мшдеть
Нег1зг1 бел1м: Кейбiр зерттеушiлердiц пайымдауы бойынша, сынып жетекшiлерi окушылар жэне олардыц ата-аналарымен карым-катынастар уйымдастырFанда терт тYрлi мiндеттер аткарады екен:
Б1ртш1 топ мтдеттерг. Оларды элеуметтiк мшдеттер деуге болады. Бул баланы KорFау, кемек керсету, элеуметтiк байланыстар жYЙесiне енгiзу, отбасымен жэне баска да тэрбие институттарымен баланыц дамуына жэне оныц даралык касиеттерiн калыптастыруFа колайлы жасау Yшiн байланыс орнату.
Ешнш1 топ м1ндеттер1. Диогностикалык-эдептш-этикалык деуге болады. Сыныппен тэрбие жумысын дурыс уйымдастыру Yшiн, сынып жетекшiсi ез окушыларын, олардыц ерекшелiктерiн, дара касиеттерiн бiлуi керек.
Yшiншi топ мтдеттерг. Адамгершшк мшдеттер деп атауFа болады. Олар баланыц жаксылык пен жамандыктыц белгiлерiн ажырата алуына баFытталFан, белгiлi жаFдаяттарды окушыныц адамгершiлiк шешiмдер кабылдай алуына мYмкiндiк бередi.
Твртiншi топ MiHdemmepi. Жеке-дара практикалык сипаттаFы мiндеттер деуге болады. ОларFа окушылармен жумыс уйымдастырудаFы тиiмдi педагогикалык куралдары тацдап алуды, ез жумысын жоспарлауды, талдап тYзетудi жэне педагогикалык рефлекцияны жаткызуFа болады [3].
Ата-аналар жиналысында эцгiме еткiзуге муFалiм мукият дайындалуFа тиiс. Бул дайындык эцгiменiц такырыбын аныктаудан басталады. Такырып тацдау мына жаFдайларFа: ата-аналардыц балаларды тэрбиелеуге дайындыFына, олардыц педагогикалык мэдениетше, муFалiм алдында турFан накты тэрбиелш мiндеттерге, балалардыц тэрбиелiк дэрежесiне байланысты. Эцгiме педагогикалык насихаттыц жYЙелiлiгi сыныптаFы окиFалардыц, ата-аналар жумысында туатын киындыктардыц жетегiнде кетпей, ата-аналарды бшм жYЙесiмен каруландыратындай дэрежеде болуы керек. Бiрак бiрiншi эцгiменiц такырыбы барлык сыныптарда бiрдей. МуFалiм жаца оку жылын бастай отырып, ата-аналарды, балаларды осы сыныпта тэрбиелеудiц эдiстерiмен жэне мазмунымен таныстырады. Ол ата-аналарды тэрбиешi ретiнде алFа койып отырFан мшдеттермен таныстырады, тэрбие жумыстарында кандай нэтижелерге кол жеткiзудi максат етiп отыратынды^ы туралы, бул максатка кол жетюзу Yшiн кандай эдiстер мен жолдарды пайдаланатынын айтады. Осы алFан эцпме ата-аналар Yшiн аса мацызды, эрi олардыц тYсiнуiне киын да.
М^ал1м ата-анаFа езiнiц кэсiптiк ойларын тYсiндiредi, ал оны тыцдаушылардыц арнайы педагогикалык мамандыFы жок жэне тэрбие берудеп практикалык тэжiрибелерi де бiркелкi емес. Сол себептi де непзп нускаулар мен тэрбие перспективаларын ата-аналарFа тYсiнiктi етiп айту керек, сонда олардыц эркайсысы педагогтыц идеясына шыцдап косыла алады, оныц мэнiн дурысты^ын тYсiнедi, мектепте жYргiзiлетiн жумыска орай жануядаFы тэрбиенi калай куру керек екенш бiледi. Бул тэрiздi киын мшдетп шешу эцгiменiц жоспарын, материалдык тYсiндiру тYрлерiн, ата-аналардыц алдына койылатын проблемалардыц тужырымдарын ойластырып алуды керек етедь Осы айтылFан такырыптардыц кай-кайсысы бойынша еткiзiлетiн эцгiменiц тиiмдiлiгi муFалiмнiц эр жануядаFы бала тэрбиесiндегi жаFдайларын, окушылардыц тэрбиелiк дэрежесiн ез тэрбиеленушшершщ жеке басын калыптастырудаFы жетiстiктер мен киындыктарды жаксы бiлуiне байланысты болады.
М^ал1м эцпмеге дайындык Yстiнде, эцпмедеп негiзгi педагогикалык каFидаларды растайтын айкын жэне нанымды деректердi iрiктеп алады. Кептеген ата-аналар мектептеп мен жануядаFы тэрбие практикасынан алынFан мысалдармен дэлелденген педагогикалык идеяларды жаксы кабылдайды. Жекеленген жаFдайларда ата-аналарды сабакка катыстырып, муFалiмнiц жумыс тэсiлдерiмен таныстырудыц пайдасы зор. Мэселен, муFалiм ата-аналармен балалардыц езшдш дербестiгiн жэне езiн-езi бакылауын тэрбиелеу туралы эцгiме еткiзетiн болса, ата-аналарFа педагогтыц осы касиеттердi балалардыц бойында калай баулитынын математика жэне орыс тiлi сабаFында керсетуге болады. Бул сабактарда ата-аналар муFалiмнiц бала киналFан бетте кемекке келмейтшш, кайта дурыс жауап iздестiрудiц, шы^арылатын есеп пен оныц орындалатын жаттъ^удыц дурыстыFын тексерудiц жолдарын Fана керсетуге тырысатынын байкайды. МуFалiмнiц ата-аналармен жиналыстаFы эцгiмесiне ата-аналардыц ездерiнiц шаFын сездерш косуFа болады. Ата-аналарды мундай сездерге дайындау (сез мазмунын аныктау, тэрбие практикасынан тшсп деректер iрiктеуiне кемектесу) керек.
Эцпмеге дайындык Yстiнде муFалiм эцгiме такырыбына байланысты жануя тэрбиесiн калай куру, окушылардыц бойында тYрлi iскерлiктердi, эр тYрлi касиеттердi калай
калыптастыру керектш туралы накты кецестер мен усыныстарды тужырымдап алады. Ата-аналар жиналысындагы эцпме узак болмауга, эдетте жиырма-жиырма бес минутка гана созылуы тиiс. Эцпме 6ip жагынан ата-аналарга педагогикалык бшмдер жYЙесiн хабарлайтындай, екiншi жагынан ата-аналарды ез тэжiрибиесi жайында ойлануга, оны талдап, жаксы жактарын коса MYMKrn болатын кемшiлiктерiн де кере бшуге мэжбYP ететiндей болып курылады. Мугал1мнщ эцпме Yстiнде пайдаланылатын деректерi аз болады. Олар типтiк жагдайларды бейнелейд^ ата-аналар оларды талдау аркылы накты ережелердi тYсiнедi, жануя тэрбиесшщ жемсп болуына кажетп акыл-кецестердi естидi. Эаресе терiс кылыктарды талдаган кезде окушылар мен олардыц ата-аналарын атауга сак болу керек. Баланыц дамуындагы алшактыктар, оныц кемшiлiктерi мен терiс кылыктары женiнде ата-аналармен жеке сейлескен дурыс.
Эцгiмеде тек гана дауссыз кагидалар хабарланбай, сурак, пiкiр тудыратын мэселелердi де козгау тиiмдi болады. Бiр сезбен эцгiме ата-аналардыц «жанды жерше» тиюi керек, олар Yшiн кекейкестi проблемалар козгалуы тиiс. Эцпме процесшде балалардыц жумысын, дэптерлерiн, кол енерлерш, солар шыгарган кабырга газеттерд^ монтаждарды керсеткен дурыс.
Балалардыц жумысымен танысу аркылы ата-аналардыц ез балалары орындаган жумысты баскалардiкiмен салыстыруга, баласыныц ненi жаксы аткаратынын, ал кандай iстерде кемек пен колдауга муктаж екенiн керуiне жагдай жасалады.
Эцпме барысында муFалiмнiц эдiстемелiк кагидалар мен накты мысалдар келтiруде де балалардыц мшез-кулкы мен жануя тэрбиесiн уйымдастырудагы дурыстык пен бурыстыкты хабарлап талдау да асыра сiлтеуден сак болуы тиiс.
Ата-аналармен уйымдастырылатын педагогикалык насихаттыц негiзiн корытындылап оныц кагидаларын эдютемелш нускау ретiнде оларга усынуга болар едi демекпiз. Олай болса сынып жетекшiсiнiц ата-аналармен жумыс iстеу кажеттшп неде?
баланыц емiрiн уйымдастыруда, оныц тэрбиесше катысты мэселелердi шешуде ортак кезкарастыц болуында;
баланыц отбасы мен мектеп жагдайындагы дамуын жэне элеуметтенуш тиiмдi уйымдастыру максатында тэрбиенiц бiрыцFай устанымдарын коюда;
баланыц элеуметтiк-педагогикалык жэне психологиялык даму жагдайын ескере отыра, тэрбиенiц максаты жэне мiндеттерiн дурыс аныктау, оларды жYзеге асырудыц болуында;
баланыц жан-жакты Yйлесiмдi дамуы Yшiн тэрбиелiк ыкпалды тиiмдi жэне нэтижелi уйымдастыруда;
балага мектеп пен мектептен тыс тэрбие мекемелершщ, ата-аналар мен журтшылыктыц педагогикалык колдауын уйымдастыруда;
баланы эр тYрлi ортада, эртYрлi жагдайда жан-жакты жаксы танып бiлуi Yшiн; балага ыкпал етудiц жалпы тэсiлi мен техникасын ойластыруда, эр тYрлi емiр жагдайында оныц тулгасына эсер етуде кYш-жiгердi бiрiктiру Yшiн;
- сынып жетекшiсi, окушылар жэне ата-аналардыц жагымды кецiл-кYЙiн, езара жагымды тYсiнiстiк пен ынтымактастык карым-катынасын орныктыруда т.с.с.
Осыдан барып мектеп пен отбасы тэрбиесшщ жагымды факторларга негiзделген езара кызметшщ мацыздылыгы тYсiнiктi. Ата-аналармен жYргiзiлетiн жумыстагы сынып жетекшiсiнiц негiзгi мiндеттерi:
1. Ата-аналармен турацты байланыс орнату. Ондагы максат: отбасыны, оныц мYшелерiнiц езара карым-катынасы мэдениет децгейiн, отбасыныц жеке баска ыкпалын, ата-ананыц педагогикалык бшм дэрежесшщ жай-кYЙiн аныктап, кецес берш, оларды бала тэрбиесiне ортактастыруды кездейдi.
2. Отбасы мен мектептщ балага цоятын талаптарыныц б1рлтн цамтамасыз ету. Ондагы максат: емiр сYрiп отырган когамга сай белгiлi-бiр мшез-кульщ нормаларын балага YЙрету, жаттыктырудыц жYЙелiлiгiн, турактылыгын камтамасыз ету. Сол сыныптагы дэрiс беретiн муFалiмдердi ата-аналармен ортак ^ке уйымдастыру.
3. Ата-аналар ужымын цуру. Бул ^рдел^ api жауапкершшп мол мацызды мшдет. Бул багытта ата-аналар комитетш куру, оныц жумыс жоспарын жасау, оларды MeKTenTeri когамдык жумыска катыстыру, аткарылатын iстepгe талдау жасап отыру т.б. жумыстарды мшдеттейдь
4. Ата-аналардыц педагогикалыц б1л1м дэрежеС мен мэдениетт y^mî арттырып отыру. Ол Yшiн ата-аналардыц жаппай педагогикалык бшм алуларын уйымдастыру. Бул багытта баспасез бeттepiндe, радио, кeгiлдip экран аркылы, педагогикалык бiлiмдep жeтiлдipу университеттершде, лекторияларда, семинарларда, гылыми-практикалык конференцияларда, ата-аналар жиналыстарында педагогикалык бiлiмдepдi насихаттау [62].
Ата-аналармен аткаратын жумыстарында сынып жeтeкшiсiнiц кызмeтi. Сынып жeтeкшiсi жогарыда аталган мiндeттepiнe сай 5 цызметт1 аткаруы тиiс.
1. Ата-аналарды сыныптагы оцу-тэрбие процесгнгц мазмунымен жэне эдгстемесгмен таныстыру. Сынып жeтeкшiсi ата-аналар жиналысыныц бipiншi отырысында осы мэселеге катысты езшщ устанымы мен педагогикалык кезкарасын баяндайды. Оныц максаты жэне мiндeттepiмeн, соган сай eзiнiц эрекет ету багдарламасы жэне тэсiлiмeн, тэрбие жоспарымен таныстырады. Ата-аналармен бipлeсiп оны жYзeгe асыру жолдарын карастырады. Осындай отырыска сол сыныпта сабак бepeтiн пэн муFалiмдepiн жэне мектеп экiмшiлiгiн де шакыру мYмкiншiлiгi карастырылады. МуFалiмдep eздepi жYpгiзeтiн пэндepдiц epeкшeлiктepi, мазмуны мен эдютемеа жэне окушылардыц YЙ тапсырмасын орындау жумыстарына катысты мэселелермен ата-аналарды таныстырады.
2. Ата-аналармен педагогикалыц жэне психологиялыц агарту жумыстарын уйымдастыру. Сынып жeтeкшiсi бул баFытта ата-аналардыц педагогикалык жэне психологиялык бшмдер жYЙeсiн мeцгepуiнe, балаларды элеуметпк оpтадаFы мiнeз-кулкын жаксы бшуше сай, олаpFа аFаpтушылык кызмет жYктeйдi. ^sipri мектеп жаFдайында ата-аналардыц жалпы бiлiм дeцгeйi сeзсiз артуда. Бул олардыц педагогикалык кезкарастарында кателштщ болмауына сeнiмдepiн орныктырады. Дегенмен де педагогикалык жэне психологиялык зерттеулер нэтижес ата-аналардыц психологиялык-педагогикалык мэдени дeцгeйлepiнiц темендшне Yнeмi назар аударады. Сол Yшiн, бYгiнгi тацда коFамныц жэне ата-аналардыц OFан деген суранысы ^ннен кYнгe артуда.
Осы орайда, эpбip сынып жeтeкшiсiнiц алдында туpFан мшдет ата-аналар жэне мектеп жаFдайына тура келетш жумыс iстeу формаларын тацдау. Сондыктан, мунда мектеп тэжipибeсiндe ата-аналармен педагогикалык жэне психологиялык аFаpту жумыстарына катысты eзiн-eзi актаFан кeйбip дэстYpлi формаларды атаймыз.
3. Ата-аналарды балалармен б1рге эрекетке цатыстыру. Мунда тэрбиелеу ортасын кецейту, окушы тулFасыныц дамуына ыкпал ету epiсiн арттыру, сабактан тыс тэрбие эpeкeтiн уйымдастыру, осы эрекеттер барысында мFалiмдep, ата-аналар мен балалардыц езара карым-катынасын жаксаруды кездейдг
Мектеп тэжipибeсiндe ата-аналарды балалармен бipгe эрекетке катыстырудыц эр тYpлi формаларын колданылады:
сабактан тыс эр тYpлi тэpбиeлiк шаpалаpFа катыстыру (мэдени жорык, саяхат, кеш, спорттык жарыстар, т.с.с.);
жалпы мектеп кeлeмiндe eткiзiлeтiн дэстYpлi шаpалаpFа катыстыру (мектеп бiтipушiлepмeн кездесу, со^ы коцырау, жаца жыл шыршасы, халыкаралык эйелдер мейрамы, наурыз, окушылардыц жазFы демалысы eткiзу т.б.);
балалардыц сабактарына, олимпиада, кештерге, апталыктаpFа, ата-аналардыц ашык eсiк кYнiнe т.б.;
мектептщ кэсiптiк баFдаp жумыстарына катысу (ецбек адамдарымен кездесу, eндipiскe саяхат, кэаби баFдаp бeлмeсiн жабдыктау жумыстары);
ездершщ мамандыктарына сай факультативтiк жэне Yйipмe жумыстарын уйымдастыру;
-балалардыц аула клубтарын куpуFа;
мeктeптiц жэне сынып кецестершщ жумыстарына;
мектептщ немесе сыныптыц жендеу жумыстарына, ауланы кегалдандыруга катысу, кiтапхана корын молайтуга, кермелер уйымдастыруга;
мектептiц немесе сыныптыц эртYрлi шараларын уйымдастыру жэне оларды етюзуге ендiрiс жэне фирмалар аркылы материалдык кемек сурау т.б.
4. Отбасы тэрбиеыне цатысты ата-аналарга педагогикалыц-психологиялыц кецес беру. Бул багытта кейбiр отбасында бала тэрбиесiне катысты туындап отырган мэселеге байланысты кемек керсету, акыл-кецес беру.
5. Ата-аналар белсендшермен жумыс жэне ата-аналардыц эртYрлi цогамдыц уйымдарымен, журтшылыцпен взара эрекеттесуi. Сынып жетекшiсiнiц бул багыттагы жумыстары ата-аналардыц комитетш курып, оныц мYшелерiне белгiлi бiр багытта тапсырмалар беру, олардыц жумыстарын уйымдастыруга кецес беру, колкабыс керсетуден басталады.
Кейбiр ата-ана ез балаларыныц сыныпта аткарып жYрген когамдык жумыстарына барынша колдау керсетедi. Мысалы, баласы спорттык шарага, мэдени жорыкка жауапкер болса, оныц ата-анасы да ез мYмкiндiгiнше баласына колдау керсетiп, оган кажеттi материалдарды табуга кемектесiп отырады. Мундай ата-аналарды сынып емiрiне араластырып отыру да сынып жетекшiсiнiц осы багыттагы жумысына жатады.
Сонымен бiрге сынып жетекшiсi бул багытта ата-аналардыц жалпы мектеп келемшдеп жэне аумагындагы когамдык уйымдарымен де мектепке катысты жалпы мэселелердi ортактаса шешуде бiрлесе жумыс жYргiзедi (ата-аналар комитетi, кецеа, кукык коргау мекемелерi т.б.).
^орытынды: Дорыта айтканда, ата-аналардыц ез балаларыныц жан дYниесiн жаксы тYсiнуi, оларга отбасында дурыс та тиiмдi тэрбиелш орта тудыру Yшiн, бала тэрбиесше катысты бiлiмi жэне бiлiктерiн удайы кетерiп отыруы кажеттiлiгiн ездерi тYсiнуi тиiс. Сол Yшiн де мектептщ сынып жетекшiсiнiц ата-аналармен педагогикалык жумыс жYргiзуi, оныц багытын дурыс уйымдастырып отыруы мiндеттелiнедi.
Бiлiм беру уйымдарында тэрбиенiц басты максаты - тэрбиеленушшердщ тулгалык касиеттерiн гуманистiк багытта дамыту болып отыр. Гуманизм - адам мYмкiншiлiгiнiц шексiз екендiгiн мойындау, езiн-езi дамыту кабiлетiне деген сенiмi мен ерш бостандыгын мойындау, абыройын коргау, адамныц бакытка жету жолындагы кукыгы мен оныц барлык сураныстарын камтамасыз етудi максат етедi. Бул мэселеге педагогикалык жэне психологиялык тургыдан карасак, адамдар арасындагы катынастардыц CYЙiспеншiлiкке негiзделуi, олардыц ар-намысын, абыройын, ужданын курметтеу, адамгершшк, парасаттылык тургыда камкорлык жасау, адамды CYЙе бiлу, кадiрлеу ягни рухани-адамгершiлiк бiлiмдi жандандыру.
Ал рухани-адамгершшк тэрбиесiнiц негiзгi максатыныц езi - тэрбиеленушiлердi рухани-адамгершiлiк тургыда дамыту.
Рухани-адамгершшк даму дегенiмiз - езiнiц емiрдегi орынын, аткаратын мiндетiн, казiргi жэне болашак урпак алдындагы жауапкершiлiгiн, дYниенiц кYPделi курылымын тYсiнуi жэне езiн-езi Yздiксiз, бiркалыпты жетiлдiру. Адамныц тэндш, физиологиялык, психологиялык жэне элеуметтiк дамуын рухани дамудыц елшемi ретiнде алуга болады. Рухани даму тулганы калыптастырудыц езегi болып табылады. Даму дегенiмiз - адамныц тэндiк, жандык жэне рухтык сипатыныц бiртутас YЙлесiмдiлiкте ербу^ ягни дYниедегi адам болмысыныц кездеген багыты, максаты. Рухани-адамгершiлiк тургыда дамыган адам -адамзат санасынан туындаган кундылыктарды бойына жинактап, сол аркылы дYниеге тулгалык мэндегi объект деп карайды. Эмiрге осындай дYниелiк катынастан, емiрге канагаттанбаудан тулга iзденiске тусщ езiн-езi дамытады. Рухани-адамгершiлiк тургыда дамыган адам айналасына жанашырлыкпен карайды, езге адамдарга жаксылык тiлеп, адамдарга кемек керсетуге, айналадагы емiрдi жаксартуга, езiн-езi дамытуга умтылады. Гуманитарлык танымдык жYЙедегi бiлiмдiк багдар адамныц езiн-езi тануы, ез мYмкiндiктерiн iске асыруы, ездшнен даму кукыгын ец жогары кундылык деп танитын, езiн-
eзi баскаpуFа, езшщ шю мYмкiндiктepiн «Мен»-ш табуFа баFытталып курылады. Туеталык-баFдаpлы педагогиканыц тужырымдамасы - тэрбие максаты, мазмуны, пpинциптepi педагогикалык iс-эpeкeт мэсeлeлepi гуманиспк жэне гуманитарлык танымFа баFытталFан. ТулFалык-баFдаpлы педагогика тулFаныц eзiндiк устанымын, eмipлiк кезкарасын, iскepлiк даFдылаpын аныктап, оны eмipдe колдана бiлугe адамгepшiлiк касиеттерш сактауFа, нарыктык катынастыц жаца нысандарында eзiн жоFалтып алмау максатында оныц шю «Менш» элeумeттiк ортамен сэйкeстeндipe алуын нeгiзгi нысана eтeдi.
Сонымен, Бiлiм беру уйымдаpындаFы тэpбиeнi iзгiлeндipу тулFалык-баFдаpлы педагогика устанымдарына нeгiздeу кезек кутт1рмейт1н мiндeттepдiц бipi болып отыр. Жалпы алFанда тэрбие YДepiсiндeгi устанымдар, бул - тэрбие YДepiсiнiц мазмунына, эдiстepiнe, уйымдастыру жолдарына койылатын непзп талаптарды аЙFактайды. Олар тэрбие Yдepiсiндe пeдагогтаpFа нактылы педагогикалык мiндeттepдi шешуде баFыт-баFдаp бepeдi. Бiлiм беру уйымдарында кYндeлiктi тэрбие YДepiсiнe нeгiз болатын гуманистiк педагогика устанымдары тeмeндeгiдeй. Олар:
тулгага багдарлау устанымы;
тэрбиенгц вмгрмен, ецбекпен байланыстылыц устанымы;
тэрбиеде унамды внегеш пайдалану устанымы;
тэрбиелж ыцпалдар б1рлт устанымы.
АталFан устанымдарды бшм беру уйымдарыныц тэрбие YДepiсiндe басшылыкка алу Yшiн эркайсысыныц мазмунына жеке-жеке токтала кeтудi жен санадык.
Тулгага багдарлау устанымы тэрбие YДepiсiндe тэрбиеленушшердщ жас epeкшeлiктepi мен даpалыFын, эаресе жалпы жэне жеке адами касиет-сапалары яFни тулFаныц eмipлiк баFыт-баFдаpы, т1ршшк жоспары, кундылыктык баFдаpы, калыптаскан устанымдары, ю-эpeкeтi мен мiнeзiндeгi басым касиeттepi, сeбeп-тYpткiлepi мен мYмкiндiктepiн ескеру непзшде iскe асырылады. ТулFаныц осы аталFан жeтeкшi касиeттepiнeн белек карастырылатын жас немесе жеке дара epeкшeлiктepi (мiнeз, темперамент, epiк жэне т.б. ) рухани-адамгершшк тэpбиeнi толыктай камтамасыз ете алмайды. Тулгага багдарлау устанымы педагогтыц алдына тeмeндeгiдeй талаптар кояды. Олар:
1) тэpбиeлeнушiлepдiц жеке темпераментпк epeкшeлiктepiн, мiнeз бiтiстepiн, кезкарастарын, талFамдаpын, эдeттepiн Yздiксiз зерттеп, жете бшу;
2) тэрбие YДepiсiн диагностикалаумен бipгe баланыц ойлау кабiлeтi, сeбeп-тYpткiлep, устанымдары, eмipлiк баFыты, eмip мен ецбекке деген кезкарасы, кундылыкты баFамдаpы, тсршшк жоспарлары сeкiлдi тулFалык сапалардыц накты калыптасу дeцгeйiн тYбeгeйлi тану;
3) эр баланыц шгершей дамуын камтамасыз eтушi кYш-куатына сэйкес, эpi бipтiндeп кYPдeлeнiп отыратын тэpбиeлiк iстepгe удайы катыстырып отыру;
4) максатты юке асыpуFа кeдepгi болатын сeбeптepдi ез уакытында аныктау жэне онымен жумыс ютеу, ал егер бул мYмкiн болмаса, жаца жаFдайлаp мен шаpттаpFа тэуeлдi тэрбие баFытына дер кезшде eзгepiстep eнгiзу;
5) барынша туетаныц eзiндiк бeлсeндiлiгiнe, кызыFушылыFына, мYмкiндiктepiнe арка CYЙeу;
6) тэpбиeнi тулFаныц езшдш тэpбиeсiмeн уштастыру, балалаpFа eзiндiк тэрбие максаттарын, эдiстepi мен формаларын тацдауFа жэрдем беру;
7) балалардыц дербеспк, ынталык, eзiндiк iс-эpeкeт кабiлeттepiн дамыту, тек басшылыкпен шектелмей, табыска жетюзер iс-эpeкeттepдi утымды уйымдастыру жэне баFыттай бiлу.
АталFан талаптарды бipiздiлiкпeн, жYЙeлi орындау тэpбиeлeнушiлepгe жан-жакты мэн берш, назар аудара отырып, оларды терещрек тануFа мYмкiндiк бepeдi.
Тэрбиенгц вмгрмен, ецбекпен байланыстыц устанымы тэрбиеленушшердщ алFан бшм-бiлiктepiн кYндeлiктi eмipдe пайдалануына нeгiз болады. Тэpбиeлeнушiлepдiц жеке ту^асыныц калыптасуы оныц iс-эpeкeтiнe, коFамдык белсендшгше жэне eцбeктeнуiнe тiкeлeй тэуeлдi екеш сeзсiз. Тэpбиeлeнушiлepдiц коFамдык eмipмeн байланысы олардыц
жагымды кезкарасы мен карым-катынастарын калыптастырып, элеуметтену децгешн жогарылата тYседi. Олар ездерiн когамныц толыканды мYшесi ретiнде сезiнiп, адамгершшкке баулынады, рухани жэне тэндiк тургыда жетшп, ецбектiц когамдык мэнiн тYсiне бастайды. Тэрбиенi емiрмен байланыстыру устанымы педагогтерден екi багытта белсендi кызмет аткаруды талап етедi:
1) тэрбиеленушiлердi адамдардыц когамдык емiрi, ецбегiмен жан-жакты таныстырып, жалпы турмыста болып жаткан элеуметтiк езгерiстердi дер кезiнде тYсiндiрiп отыру;
2) тэрбиеленушiлердi шынайы емiр катынастарына араластыру, когамдык пайдалы iC-эрекеттердiц сан алуан тYрлерiне кызыгулары мен бейiмдiлiктерiне сэйкес тарту, ецбектщ нэтижесiнен ракат алуга YЙрету.
Аталган устанымдарды iске асыру барысында педагог балаларга когам мен адам емiрiндегi ецбектiц мыцызын, когам жэне ез мYДдесi Yшiн адал да шыгармашылыкпен ецбектену ниеттерiн ерiстете тYсу, ецбек етуде жеке бас мYДдесiн когамдык мYДдемен YЙлестiре бiлуге, когам кажеттерi мен ез ниеттерiне орай кэсш тацдауга YЙрету, когамдык игiлiктерге, табигат байлыктарына камкорлыкпен карауга, когамдык мYлiкке ысырапшылдыкка, жауапкерсiздiкке, талан-тараждыкка тезбеушiлiк сезiмiн оятуы тиiс.
Тэрбиеде внеге-Yлгiнi CYйенiш ету устанымы педагогке ез тэрбиеленушiсiне аса сезiмталдыкпен карау мiндетiн жYктейдi. Эрбiр педагог ез тэрбиеленушiсiнiц бойынан кiшкентай болса да жаксылыктыц ушкынын байкап, оны тэрбие YДерiсiнде пайдаланатын болса, оныц бала жYрегiнен жол табатыны сезсiз. ¥намды Yлгi-енегелердi CYЙенiш ету устанымыныц талаптары карапайым педагог баланыц унамды мiнез бiтiсiн дэл тауып, оны элi калыптаса коймаган немесе жагымсыз мiнез-кулыктарын тYзетуге пайдалануы тиiс. Эдетте баалардыц жаксы касиеттерi (мейiрiмдiлiк, кайырымдылык, ыкыластылык, жомарттык жэне т.б.) келецаз касиеттермен (уэдеде турмау, етрш айту, ерiншектiк жэне т.б.) бiрге жYредi. Педагог кызметi табысты болып, нэтижеге жетуi Yшiн тэрбие YДерiсiнде дау-дамайга, педагог пен тэрбиеленушi арасындагы кайшылыктарга жол бермеу керек. Тек езара тYсiнушiлiк, CYЙiспеншiлiк, шыдамдылык кана жаксы нэтижелерге жеткiзедi. Баланыц тек олкылыктар мен кемшiлiктерiне гана назар аудара беру - Yлкен кателш. Баланыц кемшшгт квргш болсац, ыцыласын жойып, цызыгушылыгы мен ынтасын да жоямыз. Эрбiр wте баланыц кемшшгт емес, жецшн iздеу цажет. Эр баланыц емiр т1ршшп езшше бiр тагдыр. Сондыктан педагог баланыц тагдырына ойланып, аса жауапкершшкпен карап, жасаган кателiгiнiц себебiне Yцiлуi кажет, себебiн алдымен езiнен iздеуi тиiс. Баланыц ыкыласын оятып, колынан келетiнiне сендiрiп, мYмкiндiгiнше ец алдымен унамды касиеттерш аныктап, кажет болса калыптастырып, одан эрi оларды жетiлдiре тYсу керек. Тэрбиеленушiлердiц езiндiк кызыгушылыктары мен бейiмдiлiктерiне негiзделген тэрбие тиiмдi болады. Педагогтер бала бойындагы бар жаксы касиеттщ бэрiн пайдалануга тырысады. Бул максатка жетудiц кiлтi - сешм. Егер бала Yлкен адамдар тарапынан езiнiц адалдыгына, кайырымдылыгына, ак пейiлдiлiгiне кадiрлейтiндiктi, езiне сенiмдiлiктi сезсе, эдетте соган лайык жауап беруге тырысушылыгы пайда болады. Ягни кайткен кYнде де ол сенiмдi актау максатын кездейдi. Сенiмсiздiк эдетте адамды катуландырады, кемшiлiктерiн тYзетудiц орнына карысушылык тугызады. Педагог негурлым тэрбиеленушiсiне сешмдшк керсетiп, оган CYЙенетiн болса, согурлым езiнiц сенiмi мен курметiне лайыкты жауап ала алады. Сенiм баланыц намысын уштауга тэрбиелейдi, езiн-езi тэрбиелеу жэне жаксылык касиеттерiн арттыра тусу талабын тудырады, жеке басыныц калыптасуына жагдай тугызып, олардыц балалык жанын тебiрентедi, Yлкендермен ез ара ашык сейлесуге, ниеттес болуга да септЫн тигiзедi.
Тэрбиелт ыцпалдар бiрлiгi устанымыныц максаты - бала тэрбиесше ыкпал ететш факторлардыц барлыгын (отбасы, мектеп, мектептен тыс когамдык мекемелер, жалпы кауым) бiрiктiре отырып, тэрбиеленушшерге езара YЙлесiмдi, ортак талаптар коюды жYЙелеу. Тэрбиеленушi тулгасы отбасы, жолдас-жорасы, тецiрегiндегi ересек адамдар, когамдык мекемелер мен окушылар ужымы жэне т.б. орталар ыкпалында калыптасады.
Жеке тулFаны калыптастыpудаFы отбасы мацызды рел аткарады. Эдетте баланыц жеке ерекшелштерш терецнен сeзiнe отырып, оныц тэрбиесшде кайталанбас жол тауып, CYЙiспeншiлiк пен жYpeк жылуын беру тек отбасында Fана жYзeгe асады. Тэpбиeлiк ыкпалдарды YЙлeстipу - бiлiм беру уйымдарында тэрбиеге катысты адамдардыц, кызмет тYpлepi мен элeумeттiк мeкeмeлepдiц басын косып кYш бipiктipу.
Сонымен, тэрбие устанымдары тэрбие YДepiсiнiц мазмунына, эдiстepiнe, уйымдастыpуFа койылатын нeгiзгi талаптарды аныктайтын басты тужырым болып табылады. ЖоFаpыда айтылFан устанымдар бiлiм беру уйымдарында тэрбие жумысын уйымдастыpуFа нeгiз болуы уакыт талабынан туындаFан зацды кубылыс.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1:
1. Сухомлинский В.А. "Коллективтщ кудipeтi ^шГ'. Алматы. 1994 ж. 43 бет.
2. ТуpFынбаeва Б. А. Окыту барысында бастауыш сынып окушыларыныц шыFаpмашылык кабiлeттepiн дамыту: пед. Fыл. канд. ... дис. - Алматы, 1998.
3. Нурахметов Н.Н. ^азакстандык мектептер дамуыныц жаца баFыттаpы // ^азакстан мeктeбi. - 1996. - №2. - Б. 11-15.; 1996. - №3. - Б. 39-44.
