CC BY
4ЭОЖ 371.486
БАСТАУЫШ СЫНЫП ОЦУШЫЛАРЫНА АДАМГЕРШШШ-ЭСТЕТИКАЛЬЩ
ТЭРБИЕ БЕРУ ЖОЛДАРЫ
АБДРАСИЛОВА ГУЛСИМ ЛЕСБЕКОВНА
«Мектепке дейiнгi жэне бастауыш бiлiм беру» кафедрасыньщ ага окытушысы, педагогика гылымдарыныц магистрi, М.Х. Дулати атындагы Тараз ещрлш университетi,
Тараз, ^азакстан
ТЕМ1РХАНОВА АЯУЛЫМ ТАЛГАТЦЫЗЫ
6В01301-«Бастауышта окытудыц педагогикасы мен эдютемеа» мамандыгыныц 4-курс студент^ М.Х. Дулати атындагы Тараз ещрлш университетi, Тараз, ^азакстан
ЦОЙШЫМАН ¥ЛБИКЕ ГАНЩЫЗЫ
6В01301-«Бастауышта окытудыц педагогикасы мен эдютемеа» мамандыгыныц 4-курс студент^ М.Х. Дулати атындагы Тараз ещрлш университетi, Тараз, ^азакстан
Аннотация. Мацала бастауыш мектепте оцушылардыц адамгершшк-эстетикалыц тэрбиелштн арттыру мэселелер1не арналган. Пэн сабацтары жэне сабацтан тыс жумыстар барысында оцушыларды адамгершткке, эстетикалыц эдемглгктг сезгне бглуге, сулулыцца тэрбиелеу мэселелер1 царастырылган. Бастауыш мектепте ЖYргiзiлетiн оцу сабацтары жэне тэрбие жумыстары арцылы балаларды эдемшкке, сулулыцца тэрбиелеу жолдары керсетшген.
Ктт свздер: бастауыш сынып оцушылары, адамгершшк-эстетикалыц, рухани, эдемшк, тэрбие беру, отбасы, эдебиеттт оцу.
Адамныц жан-жакты дамуына эаресе отбасы жагдайыныц алар орнын «ууяда не керсец, ушканда соны шесщ», «экеге карап ул есер, шешеге карап кыз есер»- деп халык макалдары аркылы дэлелдеп бергендей.
«Баланыц ескен бесш — кец дYниенiц есiгi»- дейдi дана халкымыз. Отбасы балага шыр етiп келген кYннен бастап Yлкен эсер етедi. Балага кемелденiп азамат болып калыптасканга дейiн жан-жакты тэрбие беру, ана тшн мецгеру отбасыныц басты, эрi жауапты мiндетi десек те болады.
«Тэрбие - тал беактен» екенiн угына бiлген казак халкы кiшкене сэбиiне бесiк жырын айтып, тiптi баланы бесiкке белеуде, беактен шешiп алуда айтылатын елецдер арнаган.
Отбасындагы жагдайдыц, ата-аналардыц бiр-бiрiмен тiлдiк карым-катынасыныц балага эсер ету^ бала аягына тэй-тэй турып, алгаш тiлiнiц шыга бастауында арта тYседi.
Бала тэрбиесiнiц элiппесi, Yлгi-енегенiц бастауы - отбасы болгандыктан, тiлдiц калыптасып дамуы да осы отбасынан басталмак. Баланыц тiлiнiц жогары децгейде калыптасып, акыл-ойыныц дамуы дер кезiнде дурыс уйымдастырылган, жYЙелi жYргiзiлген тэрбиеге, окытуга тiкелей байланысты. Бала тек когамдык оку-тэрбие орындарында окып, бiлiм алады деген терiс пiкiрден аулак болып, ата-ана ез баласыныц ец алгашкы устазы екендiгiн, сонымен катар катац жауапкершiлiктi сезiне бiлген жен.
Халык педагогикасы отбасындагы тэрбиенщ ец непзпс болып табылады. Сондыктан баланыц ана CYтi аркылы бойына сiцген асыл касиеттерiн, рухани бай мураларымызды балага ана тш аркылы мецгертуге тшстз.
Бала тiлiн жан-жакты дамытып, калыптастыруда - казак халкыныц ауызекi шыгармашылыгыныц мацызы ете зор. Халык ауызею шыгармалары эсем тiлге курылган жумбак, жацылтпаш, санамак, ойын елецдер, ертеп, ацыз-эцгiме, макал-мэтелге бай. Осы бай мураныц кай тYрiн алсак та балага ана тшн мецгертш, сездш корын молайту аркылы, байланыстырып сейлеуге, тшнщ грамматикалык курылымын калыптастыруда, дыбыстык
кдтелштерд1 жоюда, шыгармашыльщ ойлауын дамытуда бага жетпес куралдар болып табылады.
Халыктыц эсем сез eрнектерi балалар тYсiнiгiне лайыкты тшге орамды, керкем-эдеби тiлмен жазылган. Сазды халык эуенiмен айтылатын бесiк жырларыныц сан алуан тYрлерi, тусау кесу жырлары ойнакы тiлмен жазылган санамактар, ойын eлецдерi балалардыц жас ерекшелштерше карай тиiмдi пайдаланылуы, баланыц тш элемiне деген кызыгушылыгы артып, ана тшдщ байлыгын мецгертуде Yлкен кызмет аткарары сeзсiз [1].
Эрине, ол сезаз бастауыш сыныптарда «Эдебиетпк оку» сабактарында жYзеге асады. Атап айтсак, ана тiлi - балаларды адамгершшкке, эдемiлiкке, сулулыкка тэрбиелеу жолдарын юке асыратын бiрден-бiр пэн.
Бастауыш сыныптарда оку сабактарында жYргiзiлетiн тэрбие жумыстарына накты токталсак эдебиеттiк оку материалдарыныц мYмкiндiгi мол.
1. Мэтiндi оку ондагы басты ойды табу, оныц мазмунын угыну, кeркемдiк тiл куралдарын талдау, сауатты тYрде оку бшктшн арттырумен катар, адамгершiлiк нормаларына Yйренуге де мYмкiндiк жасайды.
Эдебиеттiк оку сабактарында жYргiзiлетiн тэрбие жумыстарыныц тYрлерiн былайша топтап керсетуге болады:
"Ана тш" окулыктарыцда "Энегелi eмiр" женшде кептеген эцпмелер, елецдер, макалалар бершедь Осы материалдар аркылы балалар Yлкен адамгершiлiкке, кайырымдылыкка, ецбексYЙriштiкке, ецбек адамдарына камкорлык жасауга Yйренедi. ¥лы адамдардыц eмiр жолынан Yлгi алу тэрбиес берiледi.
2. Оку кiтаптарында адамныц кайырымдылыгы, оныц алуан тYрлi кeрiнiстерi талай-талай ситуацияларда кезге тYсiп отырады. Эр тYрлi шыгармаларды оку барысында балаларда кайырымды адам жeнiнде елес жасалады. кайырымдылык дегеннщ мэнiсiне (кайырымдылык — айналадагы адамдарга. жолдастарына, достарына, туыстарына камкорлык жасау, киындыкка кездескендерге кемектесу) тYсiнедi. Окулыктардан кайырымдылык женшдеп материалдарды iрiктеп, балаларга ез кылыктарымен салыстыратындай жагдай жасалады.
3. Балаларды ецбект сYЮге, оны кадiрлеуге жэне ездершщ колдарынан келетiн когамдык пайдалы ецбекке катысуга багыттайтын материалдар оку итаптарында мол берiлген. Осыган байланысты, олар ездершщ бYкiлхалыктык iске катыскандарына eздерi бага берiп, саналы тYрде сезiнулерi керек. Мысалы, "Сендер кустарды калай коргайсыцдар? "т.б.с.с. сураулар аркылы оларды багыттауга болады. Бул балаларда ез iсiне жауапкершiлiк тугызып, олардыц ерiк-касиеттерi мен кYшiн жетiлдiре тYсуге кемектеседь
4. Заттар, кубылыстар жeнiнде бшм берумен катар, олардыц арасындагы езара сабактастыкты байкауга мYмкiндiк жасау, балалардыц санасында жанама бейнелердiц тууын камтамасыз етедi, ойлау, шыгармашылык киял процесш тэрбиелейдi жэне оныц жетiле тYсуiне жагдай жасайды.
Бастауыш мектепте жалпы тэрбие жумыстары тэжiрибесiнде тэрбиенi уйымдастырудыц тYрлерiн, ягни формаларын былайша жiктеймiз: а) жеке жумыс, э) топтык жумыс, б) кeпшiлiк жумыс. Бастауыш сынып муFалiмiнiц, атап айтсак, сынып жетекшiсiнiц жоспарында эдетте осы формалардыц бэрi кeрiнiс табуы тиiс. Бул жерде окушылардыц барлыFы Yшiн мшдетп, сондай-ак ерiктi жумыс тYрлерi бар екенш умытпаFанымыз жен. Бастауыш мектептеп тэрбие жумысыныц барлык тYрiн санап шы^ киынFа соFады. Озат, тэжiрибелi муFалiмдер тэрбие Yрдiсiн уйымдастырудыц жаца тYрлерiн удайы iздестiрiп, оны тэжiрибеге енгiзiп отырады. ЖоFарыда тацдап алыетан такырыпка сэйкес окушыларды адамгершiлiкке, эстетикалык эдемiлiкке тэрбиелеуге келсек, ол - аса кYPделi де, узакка созылатын YPДiс. Балаларды мектептiц алFашкы кезещнен, баспалдаFынан бастап, адами KундылыктарFа, эстетикалык эдемшкке тэрбиелеудiцмацызы зор [2].
Сол себептен де, сынып жетекшiсi казiргi бiлiм мазмуныныц жацаруына байланысты халыктыц ауызею шыFармашылыFыныц адамгершiлiкке, эстетикалык эдемшкке тэрбиелеу
мYмкiндiктерiн apôip сабакка ендiре отырып, ол туралы окушыларга 1-сыныптан бастап туашк калыптастыруы керек.
Дорыта айтканда, бастауыш сынып окушыларыньщ сыныптан тыс жYргiзiлген ic-шаралар негiзiнде калыптаскан бiлiмдерi, icкерлiктерi мен дагдылары тYрлi эдic-тэciлдер (ауызша, жазбаша, эцпмелесу жэне т.б.) аркылы айкындалады.
Адамгершiлiк- эстетикалык тэрбиеде тэрбиенщ баска салаларында оку, бiлiм, тэрбиенщ баска тYрлерiмен тыгыз байланыста, бiртyтаcтыкта каралады. Сонымен катар адамгершiлiк-эcтетикалык тэрбие табигаттагы, eнердегi, ецбектеп, eмiрдегi, от басындагы, сабакка дайындалу, сабакта, оку барысындагы ец жаксыны кабылдау, лэззат алу барысында калыптасады.
Адамгершiлiк-эcтетикалык тэрбие адамды дYниедегi эдемiлiк атаулыны багалай бiлуге Yйретедi, енер шыгармаларын тануга, кастерлеуге баулиды, жаксы мен жаманды ажырата бiлудi калыптастырып ускынсыз, жагымсыз нэрcенi танытады.
Адамгершiлiк-эcтетикалык тэрбие окушыныц табиги болмысына, дарынына, cезiмiне, кабылдагыштыгына, ой-eрiciне, керкемдш, эстетикалык талгамына, бiлiмiне негiзделген. Ал табиги дарын, cезiм, ой-eрic, талгам, бiлiм т.б. барлык адамды бiрдей емес. Адамгершшк-эстетикалык тэрбие жогарыда кeрcетiлген касиеттерден баска балада адамгершшк-эстетикалык мурат болганда гана дамиды. Эстетикалык тэрбиеге эстетикалык cезiм, немесе сушне бiлу кажет. Сонымен адамгершшк-эстетикалык тэрбие кeптеген жагдайга байланысты.
Окушыныц адамгершшк-эстетикалык белсендшгш тэрбиелеу. Ол эдемшкп cезiп, оныц зацдарын тYciнiп кана коймай, осы зацдар бойынша e3rn коршаган айналага eзгерic жасауы кажет. 0мiрге енген эстетика (ецбек, табигат эстетикасы) адамды CYЙciндiредi. Окушыларды осы аркылы штипатты окырма, кайырымды ^рермен, cезiмтал тыцдаушы болуга Yйретемiз. Бул жерде тYрлi эдеби, музыкалык шыгармаларды пайдаланган жeн. Окушыныц адамгершiлiк-эcтетикалык мэдениет жэне белcендiлiгi бiртyтаc педагогикалык процесте дамиды. Сондыктан оныц барлык ic-эрекет адамгершiлiк-эcтетикалык багытта тиiмдi уйымдастырылады.
Бастауыш мектептердеп сыныптан тыс жYргiзiлетiн жумыстарды сабакпен байланыстыра отырып жYргiзу шэюрттщ тиянакты бiлiм алуы мен жан-жакты тэрбие алуына жол ашады жэне олардыц адамгершшк-эстетикалык тургыдан калыптасуы жолындагы жан-жактылыгы мен саналылыгына эсер етерi ce3ci3. Бастауыш сыныптардагы барлык пэндердi сыныптан тыс жумыстармен Yнемi байланыстырып отыру, шын мэнiнде окушылардыц адамгершiлiк-эcтетикалык кундылыктарды саналы турде мецгеруше, кецiнен ойлап, халык айткандай «сепз кырлы, бiр сырлы» азамат болып шыгатындыктарын жол ашатынына cенiмiмiз мол.
Олай болса, пэн сабактары жэне сабактан тыс жумыстар жyргiзу аркылы, сол ею багытты байланыстырып, олардыц мол мумкшдштерш барынша пайдалану аркылы балаларды эстетикалык ^ркемдш пен адамгершшк нормаларына тэрбиелеудiц жузеге асатыны шзаз. Бiз олардыц iшiнен eз такырыбымызга катысты ецбектердiц кагидаларын ала отырып, eз тарапымыздан бастауыш мектеп окушыларына пэн сабактары мен сабактан тыс журпзшетш жумыстарды пайдалану аркылы адамгершшк-эстетикалык тэрбие берудщ жолдары мен эдютерш саралап шыктык.
1. Тeлеубекова Р. ^огам дамуыныц жаца кезецдерiндегi адамгершшк тэрбиесшщ теориялык-эдicнамалык негiзi. - Алматы, 2011.
2. Сагындыков Е. ^азактыц улттык ойындары-Алматы: Рауан, 2007.138 6.
ЭДЕБИЕТТЕР
